InfoHub Logo

(Oqyrmandarǵa jaýap)

Meniń «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» atty kitabym 1970 jyly jaryq kórdi. Sodan beri bıyl úshinshi jylǵa aıaq basty. Biraq buǵan deıin de meniń onnan asa kitabym jarıalandy. Jurt kezinde meni jaqsy ocherkıst dep tanydy. Solaı bola tursa da men ol kitaptarymnyń birde-birine hat alǵan emespin. Al «Mahabbat, qyzyq mol jyldardyń» jalǵyz ózine ǵana myńǵa jýyq hat aldym. Buryn keıbir kitaptaryma birdi-ekili resenzıa shyǵyp, keı kitaptarym ataýsyz qala beretin. Al myna romanǵa respýblıkalyq, oblystyq, aýdandyq gazetter betterinde otyzǵa jýyq pikir jarıalandy. Sol sıaqty, buǵan deıin men kitap oqýshylar konferensıasy, jazýshynyń óz oqyrmandarymen kezdesýi degendi estigenim, kórgenimmen, meniń birde-bir kitabym boıynsha konferensıa ótpegen, ózim jazýshy retinde oqyrman qaýymmen kezdespegen edim. Al osy roman jaıynda Qyzylorda, Shymkent, Qaraǵandy, Semeı pedınstıtýttarynda, Qyzylorda men Jambyl pedýchılıshelerinde, astanamyz Almatyda S.M.Kırov atyndaǵy memlekettik ýnıversıtet pen qazaqtyń Abaı atyndaǵy pedagogtik ınstıtýtynda, respýblıkanyń kóptegen qazaq orta mektepterinde oqýshylar konferensıasy ótti. Men avtor retinde Qyzylordadaǵy Mánshúk Mámetova atyndaǵy qyzdar pedýchılıshesiniń bes júz shákirtimen, Almatydaǵy Qazaqtyń Abaı atyndaǵy pedınstıtýtynyń til-ádebıet fakúltetiniń stýdentterimen júzdestim.

«Mahabbat, qyzyq mol jyldar» romanyna baılanysty maǵan hat joldaǵandardyń kópshiligi stýdentter, orta mektepterdiń joǵary synyp oqýshylary, aýyl-selodaǵy jumysshy jastar, sovet armıasy men áskerı-teńiz flotynyń jaýyngerleri. Solardyń ishinde zeınetkerlerdiń de, úı sharýasyndaǵy áıelderdiń de, aýyl ıntellıtensıasynyń da lebizderi bar. Óz respýblıkamyzdyń barlyq oblystarynan hat alǵandyǵymnyń ústine, týysqan Ózbek respýblıkasynyń Tashkent, Samarqand, Býhara, Ferǵana sıaqty qalalarynan da hattar kelgenin, sonyń ishinde ásirese, Qaraqalpaq ASSR-inen kóptegen hattar alǵanymdy erekshe atap aıtýym qajet. Osy hattardyń bárinde de oqyrmandar aldymen ózderiniń bul kitapty oqyǵandaryn bildirip, mundaı shyǵarmany usynǵany úshin «Jazýshy» baspasyna, avtorǵa rahmet aıtady.

Sózimiz jalań bolmas úshin birneshe hattan qysqasha úzindiler keltireıik.

Oral oblysynyń Fýrmanov aýdanynan mehanızator E. Ábdarov óz oıyn qysqasha ǵana bylaı dep túıindepti: «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» romanyn naǵyz mahabbattyń syryn, mánin uqtyratyn qundy shyǵarma dep bilemin. Taǵy da aıtar edim, biraq ta átteń, átteń tilim jetpeıdi». Al Taldyqorǵan oblysynyń Panfılov aýdanynan kelgen hatta mynadaı sózder jazylǵan: «Ázilhan Nurshaıyqovtyń jaqynda shyqqan «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» romanyn oqydyq. Bul kitap bizge óte unady, árqaısymyzǵa da oı saldy. Sol kitaptaǵy keıipkerler osy kúnde bar ma eken? Solardyń shyn aty-jóni kim? Erbol kim? Jomartbek pen Maıranyń ómiri qandaı boldy? Bul suraqtardy qoıǵan sebebimiz bul kitapta Muhtar Áýezovtyń aty men famılıasy ózgergen. Múmkin Erbol da sol sıaqty osy kúngi aqyn, jazýshylarymyzdyń biri shyǵar. Álde bul romannyń ekinshi kitaby bar ma? Bizdiń osy suraýymyzdy eskerýsiz qaldyrmaı, jaýap berýdi ótinemiz.

Mehanızator qyzdar: Ahmetova Tursynbúbi, Qamyrbaeva Pátigúl».

Sol sıaqty Shymkent oblysy Qaplanbek sharýashylyq oqý ornynyń agronomy Mahambet Altaev óz pikirin bylaı habarlaıdy: «Ázilhan Nurshaıyqov «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» romanynda osy zaman taqyrybynyń kúrdeli máselesi — jeke adamǵa degen mahabbatty kópke degen súıispenshilikpen ushtastyra bilip, dál búgingi kúnniń kókeıtesti jáıtteriniń pernesin tap basqan. Adamgershilik, izgilik sharttaryn buzbaýǵa, adal mahabbatty ardaqtap, sonyń ystyq-sýyǵyna kúıe bilýge, eńbekshildikke úıretedi... Bul kitaptyń júrekterinde mahabbat oty bar búkil jastar qaýymynyń kerekti quralyna aınalyp, jaqsy iske tulǵa bolaryna senimi zor. Osyndaı jan azyǵy mol, jaqsy kitaptar berse eken».

Chelábi oblysynyń áskerı bóliminde qyzmet etýshi jaýynger Kákibaı Áıimbetov «Jazýshy» baspasyna kitapty oqyǵannan keıin bylaı dep joldaıdy: «Soǵys kezinde Erbol aǵalarǵa serik bolǵan «Aqyn» romany sıaqty, «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» kitaby bizdiń serigimiz boldy. Joryqtardan sharshap kelgende ony qolyma alyp, oqı bastasam, birjola sharshaǵanymdy umytyp ketemin. Qasymdaǵy orys jigitterine de birneshe ret áńgimelep aıtyp berdim. Olarǵa da óte qatty unady. Bizdiń vzvodtyń jigitteri sizderge jáne osyndaı qyzyq, tartymdy roman jazyp shyǵarǵan Ázilhan Nurshaıyqov aǵaıǵa kóp-kóp rahmet aıtady». Jıtomır oblysynda áskerı boryshyn ótep jatqan jaýynger Qýantaı Buzaýbaev bul romannyń óziniń áskerı boryshyn oıdaǵydaı atqarýǵa kómekteskenin jazady.

Sóıtip oqyrmandar óz hattarynda osylaı, aldymen kitap jaıyndaǵy pikirlerin bildire kelip, ózderiniń «áttegen-aılaryn» aıtady: anaý nege olaı bolmady, mynaý nege búıtpedi degen sıaqty óz ókinishterin ortaǵa salady. Osyndaı birneshe suraqtaryna jaýap berýdi ótinedi. Ondaı suraqtarǵa oqyrmandarmen betpe-bet júzdeskende tolyq jaýap berýge múmkinshilik mol. Al konferensıada kezdespeı, respýblıkanyń, tipti, Otanymyzdyń alys túkpirlerinde jatqan oqyrmandarǵa jeke-jeke jaýap berý qajet. Alǵashqy 4-5 hat kelgende men olarǵa qolma-qol jaýap ta berdim. Óıtkeni men ol kezde mundaı kóp hattyń astynda qalarmyn dep oılamaǵan edim. Birte-birte hat kóbeıe bastaǵan soń olardyń árqaısysyna bólek-bólek jaýap jazyp úlgere almaıtynymdy ańǵardym. Júzinshi hat kelgende «Júz hatqa jaýap» degen taqyryppen gazetke maqala jazýǵa, sóıtip oqyrmandarǵa baspasóz arqyly jaýap berýge uıǵardym. Biraq osy kezde naýqastanyp, uzaq ýaqyt aýrýhanada jatyp qaldym. Shynymdy aıtsam, sol naýqastanyp jatqan kezimde oqyrmandardan úzbeı kelip turǵan hattar maǵan dárigerlerdiń emi men dárisinen kem bolǵan joq. Ár hat maǵan ot berdi, janyma jiger quıdy.

Mine, aýrýhanadan shyǵyp, qolyma qýat kirgennen keıin, romanym jóninde jyly lebizder bildirip, hattar men qıyn kúnde demeý bolǵan qadirli oqyrmandaryma raqmet aıtý úshin qolyma qalam alyp, osy jaýapty jazýǵa kiristim.

Joǵaryda atalǵan myńǵa jýyq hatty túgel oqyp shyqqannan keıin solardyń ishindegi barlyq oqyrman úshin ortaq máni bar degen onshaqty suraqqa jaýap berýdi jón kórdim. Olar mynalar:

Suraq: Siz aqynsyz ba? Álde jas kezińizde óleń jazdyńyz ba?

Jaýap: Men bala kúnimde óleńge qumar boldym. Mektepke barǵansha elden eski dastandardy kóp tyńdadym. Hat tanyǵannan keıin «Batyrlar jyrynyń» birin qaldyrmaı jattap aldym. Solarǵa qarap ózimniń de óleń shyǵarǵym keldi.

Sóıtip júrgende soǵys bastaldy. Almatyǵa áskerge keldim. Bir kúni keshke (1941 jyly jeltoqsanda) bárimizdi tezdetip sapqa turǵyzdy. Komandır alǵa kelip:

— Maıdandaǵy 8-gvardıalyq dıvızıany tolyqtyrýǵa kim barady? Eki adym alǵa shyǵyńdar, — dedi.

Denesi tórtbaqtaý kelgen, jumysker pishindes jas jigit shyǵyp, bizge qasqaıa qarsy qarap turdy. Qapelimde odan basqa eshkim shyqpady. Men shyqtym, shyǵa sala jigitterge qarsy qarap turyp, óleńdetip qoıa berdim:

— Biz jeńemiz, óıtkeni isimiz aq.

Barlyq adam balasy bizbenen jaq.

Dúnıege zulymdyq ústem bolyp,

Turmaq emes, ádildik jeńýi haq!

Ádil isimiz úshin shyǵyńdar, azamattar, alǵa! — dedim.

— Jaraısyń! — dep tórtbaq jigit qolymdy qysty. — Óleńdi óziń shyǵardyń ba?

— Ózim shyǵardym.

Sol-aq eken, bizdiń oń jaq, sol jaǵymyzdaǵy jigitter kernep ketti. Sapqa birge tizilgen eki artdıvızıonnan keregi 80 adam eken, 100 adam shyǵyppyz. Jıyrma adam artyq dep komandır birsypyra adamdy keıinge qaldyrdy. Meni de sol jıyrmanyń ishine qosty.

— Sen aqyn ekensiń. Aqyn brıgadaǵa da kerek. Soǵysqa bulardan sál keıinirek baramyz, — dedi.

— Qup!

Maıdanǵa baramyn dep saptyń aldyna aldymen shyǵyp, jigitterge qasqaıa qarap turǵan jigit Tólegen Toqtarov edi. Keıinnen Toqtarovqa Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berilgeni týraly habardy estigende: «Apyraı, sonda Tólegenmen birge qalsam, men de batyr bolar ma edim?!» — degen oı keldi. Ol meniń albyrttyǵym edi. Áıtpese ekiniń biri er bola bermeıdi ǵoı.

Sonymen men maıdanǵa barý úshin jańadan jasaqtalyp jatqan brıgadanyń quramynda qaldym. Ózim bala kúnimnen elgezek, shıraq edim. Eki kúnde efreıtor atandym. Kóp uzamaı kishi serjant bop shyǵa keldim. Bárinen de jaqsysy buryn «Lenınshil jasqa» bir konvertke salyp on óleń jibersem, sonyń birde-bireýi basylmaıtyn edi. Endi brıgada gazetinde burqyrap meniń óleńderim shyǵatyn boldy. Buryn bir aýyz óleń shyǵarǵanǵa ózimdi aqynmyn dep sanap júrgen basym brıgada gazetiniń betinde «Kishi serjant Á. Nurshaıyqov» degen atpen jıi jarıalana bastaǵan soń ózimdi edáýir úlken aqynmyn-aý dep oıladym. Soǵysqa barǵannan keıin uzaq óleńmen brıgada atynan «Atamyz Jambyl aqynǵa» degen hat jazdym. Meniń osy óleńim men oǵan bergen Jambyldyń «Júz jasaǵan júrekten» degen jaýaby ekeýi qatar «Sosıalısik Qazaqstanda» shyqty.

Soǵys bitti. Birden Almatyǵa kelip, ýnıversıtetke tústim. «Sosıalısik Qazaqstan», «Lenınshil jasqa» óleńderimdi apardym. Eshqaısysy baspady. «Mynaýyń byqyp turǵan fólklor kórinedi. Fólklordyń zamany ótken, shyraǵym. Bul túrińmenen eshqashanda aqyn shyqpaıdy» desti. Burynǵymnyń barlyǵy bos áýreshilik ekenine sonda ǵana kózim jetti. Sóıtip, albyrt, jas kezdegi aqylsyzdyǵymnan aqyn bola jazdap, az-aq qaldym. Osydan keıin óleńmen úzildi-kesildi qosh aıtysyp, jýrnalısik jolǵa birjola bet túzedim. Prozanyń aýyly jaqqa da alystan kóz salyp júrdim. Al poezıa, alǵashynda ýádesin berip, úmittendirip, basqa bireýge kúıeýge shyǵyp ketken qyzdaı bolyp, kóńilimnen de, kókeıimnen de birjola alystap ketti.

Suraq: Osy roman qalaı týdy? Qansha ýaqytta jazyldy?

Jaýap: Men uzaq ýaqyt jýrnalıs boldym. Tek qana jýrnalısıka janrlarymen: bas maqala, syn maqala, ocherk, resenzıa jazýmen shuǵyldandym. Al áńgimeni aýyzsha ǵana aıtatynmyn. Aýyzsha aıtatyn áńgimelerimniń taqyryby lırıkalyq, satıralyq, ázil-qaljyń túrinde bop kele beretin. Uzaq jol júrip kele jatyp mashına ishinde, dastarhan basynda, demalys úıinde tynyǵýshylar arasynda aıtatyn ondaı áńgimelerim birnesheý edi. Olar «Botakóz», «Jempir», «Átir», «Altyn saǵat», «Úlken jazýshynyń janynda», «Aýpartkom sekretary týraly ballada», «Qyzyl kórpe» t.b. bolatyn. Osylardyń birsypyrasyn keıin joldastardyń keńesimen qaǵazǵa túsirip, gazet-jýrnaldarǵa jarıaladym. Keıbireýleri kitapqa da kirip ketti. Tek sonaý 1945—1949 jyldardaǵy stýdenttik ómirdiń bir sátine ǵana qurylyp, keıin áldeneshe ret óńdelip, jóndelip, tolyqtyrylǵan «Qyzyl kórpe» áńgimesi uzaq ýaqyt qaǵazǵa túsirilmeı, aýyzsha aıtylýmen keldi. Onyń qysqasha mazmuny mynadaı edi: soǵystan kelgen soldat — stýdent ózimen birge oqıtyn qyzdy súıedi. Qyz da jigitti jaqsy kóredi. Jigit sóz aıtqanda basqaǵa berip qoıǵan ýádem bar edi, ony qaıtemin dep qınalady. Jigit qyzdyń ýádesin buzdyrmaıdy. Sodan keıin ol syrttaı oqýǵa aýysyp ketedi. Bul áńgimeni men aýyzsha eń sońǵy ret 1968 jyly 7 qarashada belgili til mamany Áıtim Ábdirahmanovtyń úıine jınalǵan kóp adamnyń aldynda aıttym. Sonda aqyn Ǵafý Qaıyrbekov ornynan turyp, quttyqtap qolymdy aldy da:

— Osy aıtqanyńyz qaǵazǵa túsken be? — dep surady.

— Joq.

— Qaǵazǵa túsiresiz be?

— Túsiremin.

— Endeshe, tez qaǵazǵa túsirińiz, áıtpese men muny poema etip jazyp qoıamyn...

Stýdent kúnderdegi bloknottardyń birin aqtardym. Aqtara otyryp, bul jaıdy ózim jazbasyma bolmaıtynyn túsindim. Kúndiz-túni sony qaǵazǵa qalaı túsirýdi oıladym. Qandaı qosalqy oqıǵalar janastyrý jaǵyn izdestirdim. Aqyry sol jyldyń jeltoqsanynda demalys alyp, osy áńgimeni qaǵazǵa túsirýge otyrdym.

Men — jýrnalıs-jazýshymyn. Ómir boıy keńsede qyzmet istep kelemin. Professıonal jazýshylardyń jýrnalıs-jazýshylardan artyqshylyǵy olar keńsede qyzmet istemeıdi, úılerinde jatady, tek qana tvorchestvomen shuǵyldanady. Ondaı múmkinshiligim bolmaǵandyqtan, men kesek degen kórkem shyǵarmalarymdy tek qana jyl saıynǵy kezekti demalysymdy alǵanda jazatynmyn. Osylaı etip men bir jylǵy demalysymda «Mahabbat jyry» degen alǵashqy povestimdi aıaqtadym. Odan keıingi eki demalysym «Botakóz», «Ásem» deıtin shaǵyn povesterge jumsaldy, t. t. Al alpys segizinshi jyldyń kezekti demalysyn «Jastyq jyry» degen jańa atpen aýyzsha «Qyzyl kórpe» atalyp kelgen osy áńgimege jumsamaq boldym.

Alǵashqy josparym buryn jarıalanǵan «Mahabbat jyry», «Botakóz», «Ásem», «Eski dápterge» endi «Jastyq jyryn» qosyp, zamandastar jaıly shaǵyn, bes povesten quralǵan roman jasaý boldy. Osy arada bul shyǵarmanyń qaı jaqtan baıandalatyny da belgili bolyp qaldy. Óıtkeni oǵan deıingi shaǵyn povesterdiń bári de birinshi jaqtan baıandalatyn. Solardyń bir bóligi bolǵandyqtan, muny da solaı etýdiń qajettigi aıqyndaldy.

Buǵan deıin de men bul áńgimeni qaǵazǵa túsiremin dep bir-eki ret talaptanǵan bolatynmyn. Bir ret bastaǵanymda jýrnalıs Erbol Almatydan kelgen jazýshymen ekeýi tyń jerlerdi aralap júrip, aýatkom predsedateliniń kabınetine qonady. Sonda Erbol astana jazýshysyna óz ómirin baıandap beredi. Ekinshisinde ol kabınette emes, dalada, mashına ishinde baıandaıtyn. Al úshinshi joly ony kabınette de emes, mashına ishinde de emes, ózen jaǵasyndaǵy shopan úıinde jatyp baıandaıtyn ettim. Biraq kitap bitkennen keıin onyń bastalýyn taǵy da ózgertýge týra keldi. Bir kezdeskenimizde jazýshy Myrzabek Dúısenov ekeýmiz jalpy romannyń atyn ne dep qoıýdy aqyldastyq. Ol «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» dep qoıýǵa keńes berdi. Osyǵan toqtadyq. Osy atpen «Jazýshy» baspasynyń 1970 jylǵy josparyna 15 baspa tabaq roman beremin dep men zaıavka jasadym.

Al aýyzsha aıtqanda 20-30 mınýtta aıaqtalatyn «Qyzyl kórpe» áńgimesi «Jastyq jyry» degen atpen qaǵazǵa túse bastaǵanda shaǵyn poves kólemine syımaı, shyrqap ketti. Bir aı demalysymda ony bitire almadym. 1969 jyldyń basynda taǵy bir aı demalys alyp, tapjylmastan otyrdym. Onda da bitpedi. Jazǵan saıyn jańa lınıalar qosylyp, shyǵarmanyń arqaýy qalyńdaı berdi. Buryn áńgime Erbol men Meńtaı arasynda ǵana bolsa, endi oǵan Erbol — Sálıma, Búrkitbaı - Sálıma, Meńtaı — Tumajan, Zaman — Tana lınıalary qosyldy. Belgili bir dáýir — Otan soǵysy keziniń qıyndyǵy, odan keıingi aýyrtpalyq týraly shyǵarma jaza otyryp, sol kezge tán bul oqıǵalardan attap kete almaıtyn boldym. Onyń ústine Meńtaı men Erboldy, olardyń qasyndaǵy basqa janama keıipkerlerdi sol 40-jyldardyń dárejesinde qaldyrý kerek pe degen suraqqa da kóp oılanýǵa týra keldi. Qaldyrsam 70 jyldyń jastaryna ol unaı ma? Bul kitaptyń oqyrmandary sol Meńtaı men Erboldyń, solardyń tustarynyń balalary bolady. Olardyń áke-shesheleriniń mahabbatyn ári taza kúıinde, ári ózderine úlgi ete kórsetý mindet. Qazirgi jastardyń bilim dárejesi de, synshyldy kóresi de óte joǵary. Bular joqshylyq degenniń ne ekenin bilmeı, molshylyq dúnıesine balyqtaı júzip kele jatqan jandar. Olardyń mahabbat jaıyndaǵy túsinigi de ózgesherek. Osylardyń bárin elep, eskerý, erekshe qajet boldy.

1969 jyldyń basynda alǵan demalysymda shyǵarmany aıaqtaı almaǵan soń, sol jyldyń jeltoqsanyna deıin jumys isteı júrip, keshtetip soǵan úńilýmen boldym. Aqyry 1969 jyldyń aıaǵynda bir aılyq kezekti demalysymdy alyp, 1970 jyldyń 19 qańtarynda kitaptyń sońǵy núktesin qoıdym.

Kitaptyń ár taraýyn jeke novela etip aıaqtap otyrdym. Shamasy kelse ár taraý kelesi taraýǵa jetekshi bolsyn. Shamasy kelmese, bitken bir taraý óz aldyna jeke áńgime sıaqtanyp qalsyn dedim. Óıtkeni osy kúngi oqýshynyń kez-kelgen romandy basynan aıaǵyna deıin oqyp otyrarlyq shamasy joq. Qolyna tıgen romannyń bir taraýyn oqyp, tartpasa tastaı salýy da múmkin. Men kitabymnyń eń joq degende oqýshy shydamy jetip oqyǵan taraýy oıynda qalýyna tyrystym. Ol úshin onyń oqıǵasy qyzyqty, tili tartymdy — ekeýi de ómirdiń ózinen alynǵan shyndyq bolýyna kóp nazar aýdardym. Birsypyra taraýlardy keıin qaıtalap kóshirip, ondaǵy oqıǵa, sezim, sóz shyndyǵyn únemi tekserip otyrdym. Keı kúnderi jana materıaldardan 3-4 bet jazsam, keıde jarty betti toltyra almaı, qınalǵan shaqtarym da boldy. Ásirese oqýshynyń kóz aldynda kartına sıaqty bop qalsa-aý degen tustar tutqyr tarta berdi. Mysaly, Erboldyń eń alǵash jańa jyl túninde jaýǵan kóbirek qardy boratyp kele jatqan sáti. Erboldyń Meńtaıǵa sóz aıtatyn túni, Erboldyń qaıta maıdanǵa ketkeli jatqanda Qarashekeni shynjyrlap jatqan jeri t. b.

Ásirese buryn aýyzsha aıtyp jattyqqan jerlerim (Erboldyń eń alǵashqy aýdıtorıaǵa kirýi, birinshi leksıany tyńdaýy t. b.) óte tez jazyldy.

Kitapty jazýyn jazyp bitsem de qoljazbamdy joldastarǵa kórsetýge qorqyp júrdim. «Unaı ma, unamaı ma? Ursyp tastamaı ma?» dep qymsyndym. Ony alǵash oqyp, pikir aıtqan, kóńilimdi demep, býynymdy bekitken aqyn Mýzafar Álimbaev boldy. (Baspa qyzmetkerleri kitaptyń kirispesin yqshamdaý kerek degende taǵy da Álimbaev seniń kitabyńnyń bar mazmuny Prıshvınniń myna sózinde tur, soǵan zer salshy degen keńes aıtty. Osydan keıin alǵashynda epıgraf retinde alynǵan Týrgenev sózi men Prıshvın pikirin ushtastyryp, kitaptyń kirispesin qaıta yqshamdadym).

«Jastyq jyry» bitkennen keıin oǵan burynǵy povesterdi qosýǵa bolmaı qaldy. Óıtkeni jalǵyz osynyń ózi baspa josparyndaǵy kólemnen kóbirekteý bop shyqty. Endi muny jeke kitap etip shyǵarýǵa týra keldi. Tek «Jastyq jyry» degen aty ózgertilip, baspanyń josparynda kórsetilgen «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» degen atpen shyǵyp, «roman» dep atalatyn boldy. Sonymen, osy kitaptyń túbine birinshi ret famılıam jazyldy.

Suraq: Roman nege tek qana mahabbatqa qurylǵan?

Jaýap: Bul romandy jastar ómirinen alyp, jastarǵa arnap jazǵan maqsatym, burynǵy ata-babalarymyzdyń mekenine uıa salyp, búgingi bizdiń ornymyzdy basatyn, isimizdi jalǵastyryp, alǵa aparatyn bolashaq urpaqqa, solardyń júrekterinde asyl adamgershilik qasıetteriniń qalyptasýyna tıtteı de bolsa ózimniń sebebimdi tıgizýge umtylý edi. Biz — ata-ana, jan júregimizdi jaryp shyqqan jas qaýymnyń jaqsy bolýyn tileımiz. Solar ádil, adal bolyp ósse eken deımiz. Baıaǵy Tólegen aǵalaryndaı ýádege berik, Jibek apalaryndaı aqyldy, jaýgershilik jaǵdaıǵa dýshar bolsa, sonaý Qaraqypshaq Qobylandydaı qaharman batyr, keshegi Tólegen Toqtarov, Álıa Moldaǵulova, Mánshúk Mámetova sıaqty otanshyl, erjúrek bolsa eken dep arman etemiz. Óz júregimizdegi sol armandy men jastarǵa qalaı jetkizsem dep tolǵandym.

Sonda osy oıdyń bárin olarǵa bir ǵana mahabbat degen asyl jibekke túıip berýdi maqul kórdim. Óıtkeni sanaly ómirdiń bar qyzyǵy mahabbatqa tireledi. Mahabbatqa soqpaı ketetin sezim az. Anaǵa súıispenshilik, jarǵa qushtarlyq, Otanǵa perzenttik, týǵan topyraqqa boryshtyq sezimderiniń bári mahabbatqa baılanysty. Adam boıyndaǵy eń asyl sezimderdiń biri adamgershilik sezimi de mahabbatpen sabaqtas. Óıtkeni mahabbat qadirin bilmeıtin adamda adamgershilik sezimi bolmaıdy, al adamgershiligi joq kisiniń júregine asyl mahabbat eshqashanda uıa salmaıdy. Minekı, osy sebepten de men jastardyń júregine mahabbat arqyly jaqyndaýdy maqsat ettim. Kitabymnyń negizgi arqaýyn mahabbat ete otyryp, jastarymyzdyń janyna, júregine, oıyna qarapaıym halqymyzdyń keıbir asyl qasıetterin: anany ardaqtaýshylyq, qyzdy qadirleýshilik, alǵan jaryn janyndaı súıýshilik, aǵany qurmetteýshilik, sertke beriktik, uıymshyldyq, birlik-biraýyzdylyq, baýyrmaldyq sıaqty sovettik moralimizge saı keletin dástúrlerin sińirgim keldi. Halqymyzdyń bul qasıetteri týraly basqa kitaptarda da jazylǵan, aıtylǵan, áli de aıtyla berer. Al men soǵan óz úlesimdi qosýdy paryz tuttym. Ol maqsatym oryndaldy ma, oryndalmady ma — ony oqyrman qaýym biledi.

Suraq: Romanda Meńtaı nege tragedıalyq túrge ushyratyldy? Ony tym bolmasa tiri qaldyrýǵa bolmaıtyn ba edi?

Jaýap: Meńtaıdyń basynan keshken tragedıalyq jaǵdaı birnesheý. Aldymen kishkentaı kúninde ákesi óldi. Odan soń soǵysta jalǵyz aǵasy qaza tapty. Onyń kúıigine shydaı almaı sheshesi qaıtys boldy. Bul soǵys kezindegi soǵystyń taqsiretin tartqan ár januıaǵa tán qasıetter bolatyn. Halyqtyń qalyn ortasynan shyqqan qyz bolǵandyqtan, árıne, Meńtaı da sol azaptardan ótýge tıis edi. Baıqaýymsha, bul jaǵyna oqyrmandar qarsy emes, dáneńe demeıdi. Budan basqa Meńtaı ushyraǵan taǵy eki tragedıalyq hal bar: biri onyń Tumajannyń toryna túsip qalýy, ekinshisi ólimi. Kóp jurt, ásirese, Meńtaıdyń ólimine ókinedi. Meńtaıdy ólimge kári de, jas ta qımaıdy. Kóp jastar Meńtaı ólimin jylap otyryp oqyǵandaryn jazady. Al Pavlodar oblysynyń Maıqaıyń poselkesinde turatyn pensıoner qart Káribaı Ýaıysov bul týraly óz hatynda bylaı deıdi: «Joldas Ázilhan Nurshaıyqovtyń «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» degen romanyn túgel oqyp shyqtym. Jaqsy jazylǵan. Meniń sizderge hat jazyp otyrǵan sebebim, romanǵa syn aıtý emes, Meńtaı óliminiń qaıǵyly ekenin aıtý. Sondaı abzal jaratylǵan adamnyń óldi degen jerin oqyǵanda ne bolyp ketkenimdi ózim de bilmeımin. Júregim álsirep, sasqanymnan dári ishippin». Nemese Qyzylorda oblysynyń Jańaqorǵan stansıasynyń turǵyny Qylyshbek Beısekeev bylaı dep jazady: «Ómirimde qolyma qalam ustap, shyǵarma taldap nemese pikir aıtyp kórgen joq edim. Ázilhan Nurshaıyqovtyń «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» degen romanyn oqyp, qatty tolǵanys ústinde qaldym. Meıli, Meńtaı óldi deıik (joq, «óldi» deýge aýyz barmaıdy: ony óldi degenshe álgi batyrdyń joldasy bolmaı ketkir Tumajandy óltirý kerek edi). Biraq «ólgenniń artynan ólmek joq» degen bar emes pe? Endeshe Erboldyń sodan bergi ómirinen oqýshyǵa eki-úsh bet qana habar berýge bolar edi ǵoı. Sosynǵy bir aıtarym: bizdiń aýylda osy kitaptyń ishindegi «Apamnyń aıtqandary» degen naqyldardy qoıyn kitaptaryna kóshirip alǵan adamdardy kórdim. Bul da Meńtaıdy syılaǵandyqtyń belgisi dep bildim». Minekı, oqyrmandardyń pikiri -Meńtaıdyń taǵdyry týraly eki udaı: bireýler ólgenin durys kóredi, bireýler tiri qaldyrý kerek edi desedi. Biraq qansha qınalyp, qynjylǵandarymen kópshilik oqyrmandar onyń ólgenin durys sanaıdy.

Shynymdy aıtsam, men Meńtaıdy «óltiremin» dep oılaǵan joq edim. Alǵashqy josparymda Meńtaı Erbolmen qosylmaıtyn, Tumajan opasyz bop shyqqannan keıin basqa bireýmen turmys quryp ketetin. Sodan jıyrma jyl ótkennen keıin Joǵarǵy Sovettiń sesıasy kezinde depýtat Meńtaı men jýrnalıs Erbol ekeýi astanada kezdesetin. Biraq «Tatána meniń erkimnen tys erge shyǵyp ketti» dep Pýshkın aıtqandaı, Meńtaı da meniń erkimsiz Erbolǵa shyqty, onymen az ýaqyt qana tátti dáýren súrip, dúnıeden qaıtty.

Meńtaıdyń kúıin keship, osy kúni tiri júrgender de bar ómirde. Endeshe ony romandaǵydaı qaıǵyly halge ushyratpaýǵa da bolatyn edi. Biraq romannyń mazmunyn «Meńtaı jaqsy qyz edi. Alǵashynda adasty. Artynan baqytty boldy» degen sózderge ǵana syıdyrsaq oqýshy soǵan ılanar ma edi? Ilanbaýy múmkin. Óıtkeni ómirde ekiniń biri baqytty bola bere me? Qazir ǵashyqtarǵa eshbir bóget joq: zaman durys, zań ádil degenimizben, áldeneler bóget bolyp, árkim ártúrli sebeppen armanda ketip jatpaı ma? Romanda Zaman men Tana maqsattaryna jetip, baqytty bolady. Onyń ústine Erbol men Meńtaıdy baqytty etip qoısam, tym tátti bolyp ketpeı me? Mine, osyndaı tolǵanys ústinde Meńtaıdy tragedıalyq halge jetkizý jaıynda emis-emis oı keldi. Oǵan mynadaı bir sebep te boldy.

Bul roman jazylmas buryn, gazette qyzmet isteıtin jýrnalıs kezimde bir jas áıeldiń redaksıaǵa jazǵan hatyn teksere bardym. Aýpartkom kabınetteriniń birinde aryz ıesimen áńgimelestim. Qazirdiń ózinde ýyzdaı óńdi kelinshektiń qyz kezinde keremet sulý bolǵany ańǵarylady. Kelinshek kóziniń jasyn syǵyp tastap, suraqtaryma jaýap berdi. Ol ózi oblystyq qalalardyń birinde joǵary oqý ornyn bitiripti. Kórikti qyzǵa kóz salǵyshtar kóp bolmaı ma? Buǵan da solaı bolypty. Soǵan mastanyp, bul eshkimge qaramaı qoıady. «Buıyrmaǵan qyzǵa buǵalyq túspeıdi» degendeı, eshkimdi kózine ilmeı, oınaqtap júre beredi. Ásirese jupyny jigit qyzǵa kóp jalynady. Kıimiń nashar, boıyń tapal dep qyz ol jigitti de mańyna jolatpaı qoıady. Sóıtip júrgende qyz ınstıtýtty bitirýge aınalady. Bir kúni keshten birge qaıtqan eki jigit qyzdy shyǵaryp salmaq bolyp kele jatyp, aldap bir úıge kirgizedi de, ekinshisi esikti syrttan kilttep, ketip qalady. Taǵamy, sharaby jasaýly turǵan ıen úıde álsiz qyz eńgezerdeı jigitpen eki kún ońasha qalýǵa májbúr bolady. Sóıtip saqtyǵynan aıyrylǵan qyz páktiginen aıyrylady — aramza jigitterdiń shyǵaryp salamyz degenine júre bergen sorly bala osylaısha opasyzdyń oljasyna aınalady. Bul oqıǵadan keıin qyz ınstıtýtty taýysyp, dıplomyn alyp, ún-túnsiz qyzmetke jóneledi de, barǵan jerinde birinshi sóz aıtqan jigitke turmysqa shyǵady da ketedi. Biraq shyqqan jigiti minezsiz bolyp kezdesedi.

— Páktikten aıyrylǵannan keıin aqtyǵyń adyra qalady eken, aǵaı, — dedi kelinshek taǵy da óksip jylap alyp. — Kúıeýim mas bolǵan saıyn meni balaǵattap: «Sen maǵan kelgende qyz emes bolatynsyń» dep kinálaıtyn, tipti, qol jumsap, uratyn boldy. Osylaı da osylaı, zorlyqqa dýshar boldym dep talaı ret jalynyp, jylap, shynymdy aıttym. Biraq oǵan kúıeýim senbedi. Seniń buryn ǵashyqtaryń bolǵan, páktigińdi solardyń birine syılaǵansyń dep, ol óz sózin aıtatyn boldy. Keı kúnderi úıge qonbaıtyndy shyǵardy.

Kúıeýim — joǵary bilimdi zootehnık. Alǵashynda oqyǵan jigit qoı, eski salttardyń jón-josyǵyna mán bermeıtin shyǵar dep oıladym. Oǵan ýádemdi bersem de, urlyq qylǵan kisideı, ómirlik jan-jaryma aqaýsyz jete almaǵanyma qınalyp, qysylǵan edim. Aqyry oılaǵanymdaı bolyp shyqty. Sóıtsem oqyǵan jigitterdiń ózderi-aq stýdent kúnderinde kórikti qyz kezdesse, qyzyl kórgen qarǵadaı shýlasyp, talasyp, tóbelesip júrgenderimen, keıin úılengen kezderinde alǵan qyzdarynyń syzaty joq, shynydaı móldirligin talap etedi eken. Alǵan qyzdary kóńilindegideı bop shyqqan jigitter qýana qujyńdap, altyn tapqandaı maqtanyshyn sezdirip júrse, ondaı bolmaǵandar óz-ózinen tunjyrap, sýyq tıgendeı shytynaı beretinin baıqadym. Tegi, kúıeýim meni súımeıtin shyǵar, shyn súıgen adam ondaıǵa qaramaý kerek qoı dep te oıladym. Qaıdan bileıin. Osyny kúzdiń kúnindeı tunjyratpaı, birjola ajyrasyp ketsem be dep te oqtaldym. Erden shyqqan áıelden eshkim páktik talap etpeıdi ǵoı. Dám jazsa taǵy bireýge qosylarmyn dedim. Biraq olaı etýge elden uıaldym, ózim oqytyp júrgen shákirt balalardan qysyldym. «Pálenshe muǵalim kúıeýinen ajyrasyp ketipti» degen qańqý sózden qoryqtym.

Óstip del-sal bolyp júrgenimde bir kúni túnde kúıeýim mas bop, meniń bala kúndegi joldasym dep úıge bóten bireýdi ertip keldi. Oǵan tósek saldyryp, maǵan sonyń qasyna jat dep ıtermeledi. «Bul maǵan kelgen kezde qyz emes bolatyn, búgin sen qoınyna jatyp shyq» dep oǵan yrjalaqtady. Men jerge kirip kete jazdadym. Bul qorlyqty kórgenshe óleıin dep, qystyń aıazynda kıimsiz dalaǵa qashtym. Sodan úsinip, úsh aı aýrýhanada jattym. Jaqynda ǵana jazylyp shyqtym.

Shynymdy aıtsam, jyndanýdyń sál-aq aldynda qaldym, aǵaı. Taǵy da sol úıde turyp jatyrmyn. Kúıeýimniń betine kisi eken dep qaraǵym kelmeıdi. Bir stoldyń basynda basymyz túıispeıdi. Ol óz tamaǵyn ózi istep ishedi, men de óz betimmen tirshilik etemin. Ortamyzda jalǵyz bala bar. Ekeýmizdi bir oshaqtyń basynda ustap otyrǵan dáneker sol ǵana. Áıtpese syrt bútin bolǵanymen, ish tútin.

Osylaı dep kelinshek tómen qarap, sál únsiz otyrdy da, áńgimesin qaıta jalǵap ketti.

— Jas kúnde, qyz kezimizde, kóbimizdiń kózimizdi shel qaptap júredi eken, aǵaı. Bir jigittiń boıy alasa, ekinshisiniń óńi sıyqsyz — bular «Landysh», bizge «Venera» kerek dep, ózimizge adal serik bolar jaqsy jigitterdi aıaǵymyzdyń astynda jatsa da ańdamaıdy ekenbiz. Buryn ınstıtýtta júrgende grýppadaǵy jigitterdiń bári meni syılaıtyn edi. Olar meniń atymdy Gúlim demeı, ylǵı Aqgúlim dep ataýshy edi. Endi mine aq gúl emes, qara gúl boldym. Jer ústinde qur súlderim júrgeni bolmasa, keıde ózimdi tiri ólik, tiri arýaqqa sanaımyn. Qyzmet, bala, jora-joldas — bári aldanysh qoı. Biraq áıeldiń shyn baqyty osylardyń ústinde ómirlik jan-jarynyń jaqsy bolýynda eken.

Minekı, aǵaı, ómirim osy meniń. Aýrýhanada jatyp, janym qınalǵanda redaksıaǵa hat jazǵanmyn. Bir adam jiberseńizder bar qaıǵy-syrymdy aıtamyn degenmin. Kelgenińizge rahmet.

Biraq ózimdi-ózim áshkerelep, jurtqa jaıyp qaıtemin degen taǵy bir oıǵa toqtadym. Sizden ótinish, meniń kúıeýimmen ońasha sóılesip, osynyń bárin aıtyńyz. Aldymen araq ishkendi qoı deńiz. Bar bále sodan bastalady. Osyǵan ýádeńdi berseń men seni masqaralap, gazetke jazbaımyn deńiz. Ol osyǵan kónse, gazetke jazbaı-aq qoıýyńyzdy suraımyn.

Árıne, men kelinshektiń kúıeýimen de sóılestim. Ol ýádesin berdi. Biraq osy oqıǵa meniń esimde saqtalyp qaldy. Minekı, romandaǵy Meńtaıdyń taǵdyryn nemen tyndyrý kerek dep tolǵanǵanda bul jaı oıyma oraldy. Kelinshektiń sonda aıtqan: «Tegi, kúıeýim meni súımeıtin shyǵar, shyn súıgen adam ondaıǵa qaramaýy kerek qoı dep oıladym» degen sózi bir shyndyqtyń shetin ańǵartqandaı boldy. Meńtaıdy Erbolǵa qosý týraly oı osydan týdy. Al halqymyz ejelden ulyn adal, qyzyn pák etip ósirgen. Óıtkeni páktik jas jubaılardyń bir-birine bolashaq qadir-qurmetiniń, dostyq-syılastyǵynyń, rıasyz berilgendiginiń basy dep bilgen. Endeshe biz óz urpaǵymyzdy ata-babamyzdyń búgingi komýnıstik moralǵa jaqyn keletin osy dástúri negizinde nege tárbıelemeımiz? Osy maqsat úshin qımasam da, qınalsam da, oqýshy jan-tánimen jaqsy kórgen aqyldy arý Meńtaıdy qurban ettim. Bul «qataldyǵym» úshin oqyrman qaýymnan keshirim ótinemin. Bul arada meniń uzaq jyl ocherkıst bolǵanym da kináli me dep oılaımyn. Óıtkeni ocherkıst ómirde bolǵan oqıǵany ǵana sýretteıdi, faktini ǵana shamalaıdy. Tegi, meniń eski kásibime tartyp, Meńtaı basynan ótken tragedıalyq haldi ómirde shyn bolǵan oqıǵaǵa negizdep jiberýim de yqtımal.

Qalaı degenmen de men avtor retinde Meńtaıǵa razymyn. Ózi ólse de kóńilindegi sabaǵyn berip tyndy. Adaldyqtyń, adamgershiliktiń, dostyqtyń, asyl jardyń ánin ózinshe shyrqap ótti. Meniń jaqsylyǵymnan úlgi alyńdar, qatemdi qaıtalamańdar dep ketti. Ol óziniń qoǵamshyl, kópshil isimen, ádil adaldyǵymen ár oqyrmannyń kóńilinde qaldy.

Suraq: Erbol minezindegi keıbir jasyqtyqtardy qalaı uǵýǵa bolady?

Jaýap: Erbol — momyn ata-anadan týǵan, halqynyń, qoǵamynyń boıyndaǵy eń jaqsy qasıetterdi boıyna sińirgen, Qazan revolúsıasynan bes jyl keıin dúnıege kelgen jas azamat Erbol sosıalısik qoǵamnyń qyrqynshy jyldary pisken nárli jemisi, osy kúni jańa adamdar dep atalatyn Qazan tóliniń aldynǵy legindegi kúresker. Syrttaı qorash kóringenimen Erbol ishteı aqyldy, adamgershilikti, kópshil, qoǵamshyl, dosshyl, sabyrly jigit. Áńgime adamgershilik pen arǵa tirelgende ol ekiniń biri bara almaıtyn kesek qımyldarǵa barady: jan-jaǵyn jalmaýyzdaı jaıpap kele jatqan jaý tankisimen jekpe-jek aıqasady; joldastaryna qaýip tóngende jylandaı ysqyryp, snarádti qushaqtap alyp, shuńqyrǵa laqtyrady; dosynyń qyzy Tananyń abyroıyn tókpeý úshin onymen úsh kún birge bolǵanda tastaı bop qatyp qalady; ózi jaqsy kóre tura Meńtaıdyń basqaǵa bergen sertin buzdyrmaıdy; ózi jalańash-jalpy júrip, kostúmge jınaǵan aqshasyn Zamandy izdep bara jatqan Tanaǵa jol qarajat etip beredi. Oqyrmandar onyń boıyndaǵy osy qasıetterdi durys túsinip, baǵalaǵan. Túsine tura keıbir oqyrmandardyń Erbol minezindegi eki «jasyqtyqqa» zyǵyrdany qaınaıdy... Mektep ishindegi Búrkitbaı Sálımany urǵanda Erbol nege Búrkitbaıdy saqalynan alyp, jaǵasyn jyrtpady? Nege ol vagonda Oshaqbaevty tym bolmasa shapalaqpen bir tartyp jibermedi? — dep ókinedi. Almaty oblysynyń Kegen aýdanynan «Meńtaıdyń ólimine Erboldyń ynjyqtyǵy kináli. Erbol shúý basynda sertin buzdyryp, Meńtaıǵa úılenip alsa, onda mundaı aıanyshty hal bolmaıtyn edi. Bárine erkekter kináli, olarǵa eshqashan da senýge bolmaıdy» — dep maǵan ashýly hat jazdy. Biraq osylardyń bárine oqyrmandar ózderi jaýap berip jatyr. QazMÝ-dyń M.O.Áýezov atyndaǵy ádebı birlestiginde osy romanǵa arnalǵan konferensıada birdi-ekili jigitter Erboldy aýzyndaǵysynan aıyrylyp qalatyn ynjyq dep kinálaǵanda, ózge jastar (ásirese qyzdar) bul pikirge qarsy shyqty. Trıbýnadan sóılegen keıbir qyzdar ázildep: eger osy kúngi jigitterimizdiń bári Erboldaı bolsa, qyzdar odan artyqty izdemes edi degen pikirdi de aıtty.

QazPI-de bolǵan kezdesýde sóılegen Jamalova degen stýdent qyz: «Erbol Búrkitbaıdy bir urǵanmen, Sálımanyń basyna baqyt ornaı ma? Oshaqbaevtyń betine bir túkirgenmen, Meńtaıdyń mini bútindele me? Ekeýi de bolmaıdy. Endeshe men Erboldyń sabyrlylyqpen astasqan aqyldylyǵyn quptaımyn» dedi. Men bul jaıynda osy stýdent qyzdan asyryp eshteńe aıta almaıtyn sıaqtymyn.

Jazýshynyń kitaptaǵy keıipkerlerin jan-jaqty bilýi paryz. Sondyqtan da men shyǵarmaǵa kirispes buryn onyń keıipkerleriniń keıbir prototıpterimen áldeneshe ret kezdestim. Oǵan jýrnalısik qyzmetim múmkindik berdi. Olardyń bárine de «Qyzyl kórpeni» aýyzsha aıtyp berdim. Áńgimem tyńdaýshylarǵa unaǵan saıyn maǵan da shabyt kelip, osyny jazsam, jurt oqyr edi-aý degen oı baýraı bastady. Osy toqtamǵa 1968 jyldyń kúzinde anyq kelgenimdi joǵaryda aıttym. Eski dostarmen júzdeskende ótip ketken qyrqynshy jyldardaǵy stýdenttik ómirdiń ózim umytyp qalǵan detaldaryn qoıyn dápterge jáne túrte júrdim. Shyǵarmaǵa otyrar aldynda ýnıversıtettiń Sovet kóshesindegi eski korpýsyn ádeıi baryp aralap shyqtym. Ózimizdiń eski aýdıtorıalarǵa kirdim, kitaphanaǵa bas suqtym. Ýnıversıtettiń Kalının men Vınogradov kóshelerindegi eski jataqhanalaryn jaǵalaı jáne aralap shyqtym. Dálizde júrip, bólmelerdiń nómirlerine deıin úńilip kóz saldym. Qasymnan ótip jatqan qyz-jigitter meniń osydan jıyrma jyl buryn ózderi sıaqty stýdent bop, osy bólmelerdiń birinde jatqanymdy, qazir sol stýdenttik ómir jaıynda kitap jazýǵa kelgenimdi, árıne, sezgen de joq.

Eski oryndardy aralaı júrip, men kitabymnyń bas qaharmandarynyń biri Erbol Esenovtyń qandaı bolýy kerektigin oıladym. Sóz joq, ol Uly Otan soǵysyna baryp, jaýdy jeńip qaıtqan sanaly qazaq jastarynyń jıyntyq beınesi bolýǵa tıis. Sondyqtan da Erbol kitaptyń alǵashqy betterinde Uly jeńiske semirip, týǵan jerine, arman-astanasyna saǵynyshpen jetip, romantıkalyq kúıde júrgen soldat kúıinde sýretteledi. Mysaly, onyń Sovet kóshesin boılap ýnıversıtetke kele jatýy, onyń tas baspaldaǵyna tabany tıgendegi jan tebirenisi, ýnıversıtetke qabyldanyp, dekanattan shyqqanda ózin asqar Alataýdyń ústindegi aq bulttardyń tóbesinde qalyqtap ushyp júrgendeı sezinýi osyny dáleldeıdi. Alǵashqy leksıa ústindegi onyń qyzdar týraly lırıkalyq oıy, grýppadaǵy otyz qyzdyń bárin birdeı aqyldy, bári birdeı sulý dep esepteýi osynyń aıǵaǵy.

Árıne, tórt jyl qandy qyrǵynǵa qatynasyp, soǵys kúndelikti isi bop ketken adam onyń úırenshikti ádetterinen birden aryla almaıdy. Sondyqtan da Erbol alǵash aýdıtorıaǵa kirgende ózine qadalǵan otyz qyzdyń kózin túnde jaý samoletin izdegen projektorlardyń aıqysh-uıqysh sáýlesimen salystyrady. Alǵashqy leksıaǵa kelgen oqytýshy aty-jónin suraǵanda ol ornynan atyp turyp: «Serjant Erbol Esenov» dep taq-tuq jaýap beredi. Soǵysta bolmaǵan, ásker tártibin bilmeıtin oqytýshy túregep turǵan soldatqa «otyr» dep aıtpaı, leksıasyn ary qaraı jalǵastyra bergende Erboldyń ruqsatsyz otyrmaı, qaqıyp turyp qalýy — mine, osynyń bári áskerı daǵdy. Erboldyń sol qaqıyp turǵany kóldeneń jurtqa kúlki bop kóringenimen, sol sáttiń kóp syry bar. Bul birinshiden, Erboldyń boıyna áskerı tárbıeniń myqtap sińgendigin kórsetedi. Al Uly Otan soǵysynyń jeńisi áskerı ýstavtyń talaptaryn adal kóńilmen atqaratyn Erbol sıaqty soldattardyń tabandylyǵymen kelgen. Eger Erbolǵa qaptap kele jatqan qalyń jaýdyń aldynan zeńbirekpen ne pýlemetpen jeke qalyp, jalǵyz shaıqas deseń, shaıqasady. Ózgeler mejeli jerge jetip alyp, jaıǵasqansha sen tapjylma, shaman jetpese, sol jerde Otan úshin ól deseń, ol oǵy bitkenshe jaýmen atysyp, sol arada tapjylmastan óledi de. Al Erboldyń boıyna armıa-ananyń sútimen sińgen bul qasıet ol áskerden qaıtyp kelip, stýdent bolyp aýdıtorıaǵa kirisimen kete qalmaıdy. Oqytýshy ornynan turǵyzyp alyp, qaıtadan «otyr» demesten leksıasyn bastaı jónelgende Erboldyń jurt kezine nysana, kúlkisine tıek bolyp, ruqsat kútip, bir sát tapjylmastan turyp qalǵan kúlkili jaǵdaıynda osyndaı bir astarly jaı jáne bar.

Ras, keıinnen áskerı ádettiń keıbir syrt kórinisteri Erboldyń boıynan birtindep qala da bastaıdy. Biraq áskerı tárbıeniń máni onyń qanynda máńgi saqtalyp qalady. Sondyqtan da Erbol úlkenderdi kórgende generaldyń aldynan ótken soldattaı syzylady, nashar oqıtyndardyń sabaq uǵynýyna kómektesip, joldastarynyń arasynda kollektıvshildik sezimin kúsheıtedi. Erbol óz aýzynan mynadaı tujyrym aıtady: ananyń emshek súti, mektep taǵylymy, ásker tárbıesi birin-biri tolyqtyra túsedi; osy úsh tárbıeni boıyna sińirgen adam asyl azamat bolady. Sondyqtan da ol Meńtaıdyń basqa bireýge bergen sertin buzdyrmaıdy. Óıtkeni, ant buzý ana tárbıesine de, armıa dástúrine de jat is — sumdyq jaı. Sol sebepten de ol súıgen qyzyn ondaı sumdyqqa ıtermeleı almaıdy.

Avtordyń maqsaty Erbol men Meńtaı jaqsy jigit, bilimdi qyz ekenin kórsetip qana qoıý emes, solar arqyly halqymyzdyń boıyndaǵy keıingi urpaqqa, arǵy, alys bolashaqqa úlgi bolarlyq dástúr, qasıetterin nasıhattaý. Sol qasıetterdi Meńtaı men Erboldyń boıyna ólshep pishe otyryp, jurtqa jarasymdy úlgi usyný edi. «Apamnyń aıtqandary», «Óz oılarym», «Altyn dińgek» deıtin naqyl taraýlar, t. b. osy pikirdi nyǵaıtýǵa qosymsha túrinde kirdi. Aýyz ádebıetiniń úlgi-nusqalarynyń eń asyldaryn aýyzǵa ala otyrý da osy nıetten týǵan. Erboldyń oblystyq gazette tilshi bop júrgende el ishindegi eski salt-sananyń keıbir ersi qylyqtaryn synap-mineýi de osy tilekpen qabysady. Syrt qaraǵan kisige jasyq, jýas kóringen Erbolǵa avtor osyndaı ıdeıalyq júk berip, adamgershilik asyl qasıetterin ár júrekke jetkizer elshi mindetin júktegen, úmit artqan edi. Sondyqtan men kóptegen oqyrmandar pikirine qosyla otyryp, Erboldy «syrt qaraǵan kisige jýas, momyn kórinetin - soǵysta batyr, eńbekte er bop shyǵatyn, jany jalyndy, qarapaıym qazaq jigitteriniń biri» dep uǵamyn.

Suraq: Kitaptyń aıaǵynda keıipkerlerdiń keıinnen kim bolǵany kórsetilgen. Al Erboldyń qandaı kúıde ekeni nege aıtylmaǵan?

Jaýap: Erboldyń kim ekendigi kitaptyń sońynda emes, basynda aıtyldy. Jazýshy men ádebıet synshysyna jýrnalıs Erbol óz basynan ótkendi baıandap beredi. Demek, ol jýrnalıs.

Suraq: Roman keıipkerleriniń prototıpteri bar ma? Bar bolsa, olar qazir qandaı kúıde, ne qyzmette? Januıa jaılary qandaı?

Jaýap: Birsypyrasyniki bar. Keıbireýleriniki joq. Al birdi-ekili keıipker kitapqa óz atymen kirdi.

Biraq bar degen prototıpterdiń syrt pishinderi, keıbir basynan keshkenderi kitapqa kirgenmen, keıipker beınelerin jasaý ústinde olar múlde ózgerip ketti. Prototıpterdiń ózderi bilmeıtin, biraq ómirde bolǵan, basqalar basynan keshken jana oqıǵalar qosyldy. Sondyqtan kitapty oqyp shyqqannan keıin myna keıipkerlerdiń prototıpi menmin-aý dep oılaǵan keıbir tanystarymnyń «mundaı oqıǵa meniń basymnan ótken joq edi ǵoı» dep tańdanýlary da, shamdanýlary da múmkin. Olaı etýdiń qajeti joq. Óıtkeni bul kitap derekti dúnıe emes, kórkem shyǵarma ǵoı.

Endi sol prototıpterdiń nemese jartylaı prototıpterdiń bas-basyna jeke toqtaıyn.

Meńtaı beınesiniń sońǵy jaqtary qaıdan, qalaı alynǵanyn oqýshy joǵaryda ańǵarǵan bolar. Al ol beıneniń alǵashqy bóliginiń - bala, pák Meńtaıdyń prototıpi sol kezde bizben birge oqyǵan bir qyzdyń ómirinen alynǵan. Onyń aǵasynyń ólgeni, soǵystan kelgen bir jigittiń men aǵańmen joldas boldym, aǵań ólerinde seni maǵan tapsyryp ketken dep ol qyzdyń ýádesin alǵany, «sen ýádeńdi buzba, buzsań óltiremin» dep meıram saıyn Almatyǵa kelip, qyzben kezdesip júrgeni ras. Artynan onyń eldegi sıyry, úıi bar jesir kelinshekke úılengeni, sberkassada qyzmet etip, oblıgasıaǵa podlog jasaǵany úshin sottalyp ketkeni de shyndyq. Meńtaı prototıpine alynǵan qyz — qazir eki balanyń anasy, orta mekteptiń muǵalimi. Joldasy — aǵartý qyzmetkeri.

Erboldyń prototıpin kúnde kóremin, ekeýmiz bir mekemede qyzmet isteımiz. Ásirese tańerteń asyǵyp, jumysqa kelgen bette shash sıpaý úshin aına aldynda júzdesip, jymyńdasyp ta qalamyz. Onyń tórt balasy, áıeli bar. Ony kórgende: «Sen kitaptaǵy Erbol menmin dep maqtanasyń. Biraq, jazýshynyń ár shyǵarmasynda óz ómiriniń elementteri aralasa júretinin, endeshe Erbol beınesinde menen de tıtteı birdeńe bar ekenin oqyrmandar da sezetin shyǵar» dep qoıamyn. Rasynda da keıbir oqyrman Erbol men avtordy bir adam dep esepteıtin kórinedi. Al kóptegen oqyrmandar Erboldy ómirde bar, tiri adam dep te uǵynady. Sondyqtan da olar baspaǵa joldaǵan óz hattarynyń syrtyna «Erbol Esenovke tapsyrylsyn» jazady.

Zaman men Tana týraly. Zamannyń prototıpi ekeý. Bireýi 1941 jyly nemister tutqıyldan shabýyl jasaǵanda Breet túbinde tutqynǵa túsip, 1945 jyly maıda áskerı tutqyndarmen birge bizdiń qolǵa ótip, keıinnen sottalǵan jigit. Ol Oral qalasynda shahtada jumys istegen. Jigittiń súıgen qyzy ony artynan izdep baryp, qosylyp, ekeýi balaly-shaǵaly bop birneshe jyldan soń elge kelgen. Biraq bul qyz JenPI-de oqymaǵan, orta bilimmen aýylda muǵalim bop júrgen edi. Zamannyń ekinshi prototıpi belgili halyq aqyny Saparǵalı Álimbetovtyń jalǵyz uly, 1943 jyly Uly Otan soǵysynda qaza tapqan jas aqyn Maman bolatyn. Mamannyń da shyn súıip serttesken qyzy bar edi. Mine bul qyz JenPI-de oqydy. Eger Maman joǵarydaǵy jigittiń jaǵdaıyna ushyrap, aman qalsa, bul qyzdyń da ony jer túbine bolsa da izdep barary kámil edi. Bul kisi de keıin turmysqa shyqqan, balaly-shaǵaly, jandy-jaqty degendeı, úlken januıa boldy. Qazir erimen ekeýi de orta mektepte muǵalim. Romandaǵy Zaman men Tana beınesi osy eki jigit pen eki qyzdan alynǵan bolatyn. Al Erbol men Tananyń soǵys kezinde kezdesip, ekeýiniń úsh kún birge bolǵanyn sýretteıtin dostyq, adaldyq, adamgershilik jyry ómirde shyn bolǵan, naqty oqıǵaǵa negizdelgen edi. Buǵan keıbir kekse kisilerdiń senbeıtini baıqalady. Oǵan men ne aıta alamyn. Qolyna tıgen kitap jaıy oqyrmandardyń erki ǵoı, árıne.

Zaıkúldiń prototıpi bar dese de, joq dese de bolady. Bar deýge bolatyny, soǵys kezinde sezimi erte oıanyp, erkek kórse qylmyńdaı bastaıtyn keıbir qyzdardyń bolǵany ras. Sondaılardyń bireýi JenPI-den qýylyp, ýnıversıtettiń biz oqyp júrgen grýppasyna da kelgen bolatyn. Ol qyzdyń jataqhanada sol kezde jana ǵana shyqqan «Altyn kilt» degen kámpıtti bir-birine jem bergen kógershindeı bolyp, jigitterdiń aýzynan (bir ushyn qyz, ekinshi ushyn jigit tistep) soryp otyrǵanyn da kórgenbiz. Zaıkúldiń beınesin jasarda sol qyz oıyma túsken de bolar. Biraq sol qyzdyń keıin qaıda ketip, qazir qaıda júrgenin, tipti, bar-joǵyn da bilmeımin. Zaıkúldiń prototıpi joq dese de bolady deıtinim, ol beıneniń boıyna osy kúngi keıbir qyzdarda kezdesetin kemshilikterdi jáne qostym. Sóıtip, Zaıkúl jeńiltek, jelókpe burynǵy qyzdarǵa da, búgingi qyzdarǵa da uqsap shyqty. Meniń óz túsinigimshe, boıynda ushyp-qonba jeńiltektik minezderi bolǵanymen, jalpy Zaıkúl aqkóńil qyz. Jaqsy jar kezdesip, qarapaıym ómir súrse, ondaılardyń keıin salıqaly áıelder qataryna qosylyp keteri sózsiz. Biraq «basyna baq» qonsa, Zaıkúl sıaqtylardyń kerdeńdep ketetinderi de bolady. Ondaılar eń aldymen tyrapyshtanyp kıinedi. Odan soń kenedeı jabysyp, kúıeýiniń mashınasynan túspeıdi. Osydan soń ózi shatpaqtaǵan birdeńelerin dısertasıamnyń taraýy dep árkimge bir túzettirip nemese janadan jazdyryp, ǵylym kandıdaty degen ataq alyp, alshańdap shyǵa keledi. Al sonyń qorǵaǵan dısertasıasynan koǵamǵa keler bir tıyn paıda bolmaıdy. Ómirde osyndaı oqıǵalar kezdesip jatatyndyqtan, bizdiń Zaıkúl de mundaı «modadan» qur qala almady. Onyń boıyndaǵy jas kezindegi — jeńiltektik, óskennen keıingi uıatsyzdyq, kúıeýge shyqqannan keıingi kelisip turǵan jaǵdaı osyndaı ozbyrlyqqa baryp ushtasty.

Zaıkúlge kóp tıisetin qýaqy minezdi Jomartbektiń de prototıpi bar. Qazir ol Qazaq SSR Ǵylym Akademıasynda qyzmet isteıdi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory. Kóptegen ǵylymı eńbekteri shyqqan jáne birneshe áńgimeler jınaǵy, povesteri jarıalanǵan belgili jazýshy. Biraq qý tildi jigitterdi qyzdar mensine qoımaıdy ǵoı. Sol sebepti de ol óldim-taldym dep otyzǵa jetkende áreń úılenedi. Roman prototıpteriniń ishindegi ázirge balalary ınstıtýtqa ilinbegen tek osy ǵana. Avtordyń maqsaty halqymyzdyń boıyndaǵy jaqsy qasıetterdi kóbirek kórsetý bolǵandyqtan, romanda jaǵymsyz keıipkerler óte az alyndy. Túptep kelgende kitaptaǵy shyn mánindegi jaǵymsyz keıipker ekeý ǵana. Onyń biri — Tumajan da, ekinshisi — Búrkitbaı.

Tumajan Oshaqbaevtyń basynda bizdiń qoǵamymyzǵa jat eki túrli min bar. Ol Tumajannyń sovettik moralǵa syımaıtyn ozbyrlyǵy men qoǵam dáýletine suǵanaqtyǵy. Onyń boıyndaǵy osy qylyqtardy oqyrmandar qatty aıyptap, zyǵyrdany qaınaǵan hattar jazdy. «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» romanyn súısine oqyp, kóp ýaqytqa deıin oılandym. Ózimdi áldeneshe ret Erbol men Tumajannyń ornyna da qoıdym, — dep jazady kolhozshy Altynbek Dákibaev.

− Sonda Tumajandaı bolǵansha, ul bop anadan týmaǵannyń ózi artyq degen tujyrymǵa keldim». Alty balanyń anasy, úı sharýasyndaǵy áıel Baǵıla Muhanova-SHapatova: «Kitapty oqyp otyrǵanda Tumajanǵa jynyń kelip, sondaı yza bolyp otyrasyń» dese, sovhoz jumysshysy Álmuhanbet Dosjanov óz hatyn: «Oshaqbaevty oshaqqa tirideı tyǵyp jibergiń kelip, boıyńdy ashý-yza kerneıdi» dep túıindeıdi. Al L.Qutylbekova, S.Jaýkeev jáne basqalar Tumajan sıaqtylardyń aýylda áli de bar ekenin aıtady.

Ras, Tumajan sıaqtylar aýylda ǵana emes, qalada da kezdesedi. Biraq qazirgi Tumajandardyń ishi ózgermegenmen, túsi ózgergen. Olar qara kostúm, aq kóılek kıip, eki betteri shıqandaı bop, shekireıip, meımanhanalardyń mańynda júredi.

Minekı, Tumajan beınesiniń prototıpine shúý degende baıaǵy ózimizben birge oqyǵan qyzdy alamyn dep aldap ketken jigit alynǵan bolatyn. Onyń sottalyp ketkennen keıingi hal-jaıynan habarym joq. Meniń maqsatym, qyzdardy qashanda bolsa Tumajan sıaqtylardyń qarmaǵynan saqtandyra otyryp, qyz namysyn qorlaý qylmys jasaǵanmen teń ekendigin jas jigitterge uǵyndyrý edi.

Endi romandaǵy prototıpi joq beınelerge keleıik. Olar Búrkitbaı men Sálıma.

Bul eki beıneniń ekeýi de oıdan jasalǵanymen, oqyrmandar Búrkitbaıǵa laǵynet aıtyp, Sálımaǵa shyn júrekterinen aıanysh bildiredi. «Sálıma sıaqty, aıýǵa qosaqtalǵan aıaýly jandar bizdiń aýyl, aýdanymyzda da bar» dep jazady. Munyń ózi bul eki beıneniń men ózim kórgen prototıpteri joq bolǵanymen, jurt kórgen, el biletin prototıpteri bar ekenin kórsetedi. Kitapta óz atymen atalǵan keıipkerlerdiń biri Maıra Ybyraeva (kitapta — Abaeva). Ol qazir pedýchılısheniń oqytýshysy. Maıramen kitap shyqqannan keıin taǵy bir kezdestim. Sol joly: «Mynaý Maıra dep otyrǵany men shyǵarmyn dep, kóńilim tasyp, aıaq basymym shapshańdap, qyz kúnime jetpesem de, kelinshek kúıimdegideı halge keldim. Bes balam er jetip, óz aldyna otaý bolǵanda solardyń úıleriniń birinshi jasaý — múlki bolsyn dep, beseýine arnap bes kitap satyp aldym. Altynshysy mynaý Ýákeń ekeýmizdiki, Osylarǵa avtograf jazyp ber» dep, Maıra alty kitapty aldyma jaıyp tastady.

— Osy Maıranyń shyn sózi, shyn sezimi, — dep joldasy basyn ızedi.

— Kitabym jastardyń jasaýyna jarasa, nege avtograf bermeıin, − dep, men onyń birinshisine mynadaı dep sózder jazyp, qolymdy qoıdym: «Bul kitapty osy romandaǵy tikeleı óz atymen ataǵan keıipkerim, soǵystan keıingi aýyr jyldarda ýnıversıtettiń azynaǵan aýdıtorıasynda ash otyryp, birge leksıalar tyńdaǵan eski dosym, qazirgi pedagog, asyl ana Maıra Ybyraeva men onyń jan jary abzal azamat Ýákeńe shyn júrekten syıladym.

1 jeltoqsan 1970j., Jambyl qalasy».

Sol saparymda Meńtaı prototıpiniń negizine alynǵan kisimen de kezdestim. Meniń kelgenimdi estip, kúıeýimen ekeýi meımanhanadan ertip úılerine aparyp, qonaq etti.

— Aǵaı, kitabyńyzdy oqydym. Aıaǵynda Meńtaıdy óltirip tastaǵan ekensiz. Biraq tiriden artyq etip sýrettepsiz, — dedi úı ıesi áıel as ústinde.

− Ondaǵy anaý Meńtaı degen sen emessiń be? — dedi kúıeýi.

− Maǵan da uqsańqyraıdy, — dedi áıel.

— Áı, osy ózderińniń birdeńelerin joq pa edi? — dedi kúıeýi ázildep.

− Joq ekenine kózin jetip otyr ǵoı, − dedi áıeli naz-narazylyǵyn qosa bildirip.

− Ras, ras, — dep kúıeýi áıeliniń arqasynan qaqty. Romandaǵy anyq óz aty-jónimen alynǵan ekinshi adam Táken Maıshynov qazir Taldyqorǵan oblysynyń Aqsý aýdanynda turady. Jaqynda ǵana Eńbek Qyzyl Tý ordenimen nagradtaldy. Sáýle degen aqjarqyn áıeli bar. Ekeýi de saýda qyzmetinde isteıdi. Úlken qyzy Farıda ýnıversıtetti, odan keıingisi Halıma polıtehnıkalyq ınstıtýtty bitirdi. Ózge balalary ınstıtýtta, mektepte oqyp júr. Maıdannan qaıtqan eshelonnan Erbol oqý oqımyn dep Almatyǵa túsip qalǵanda men úıge baryp úılenemin dep elge tartqan Tákenniń balalary zańdy túrde Erboldyń balalarynan buryn er jetti. Anaý, soǵystan qaıtqan eshelon el shetine kirgende arsalańdap, betine aıran jaǵyp alatyny sıaqty, osy kitap shyqqanda Tákenniń taǵy bir qyzyǵy bar.

Aýdan dúkenine «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» túskende sonyń ishinde ózi de bar ekenin biletin Táken (úıge bir kelgende jazyp otyrǵanymdy kórip ketken) on bes kitapty birden satyp aldy. Kóp kitap qushaqtap, Jansúgirov selosyn boılap kele jatqan oǵan tanystary kezdesedi.

− Assalaýmaǵaleıkúm, Táke, mynaýyńyz ne?

Táken sálem almastan buryn kezdesýshige qarsy suraq qoıdy.

− Sen Nurshaıyqov degen jazýshyny bilesiń be?

Almatyda turatyn úsh júzdeı jazýshyny jurttyń bári tegis bile bere me, alǵashqy jolyqqandardyń bir-ekeýi «bilmeımin» dep jaýap beredi.

— Onda júre berińder, senderdiń kerekteriń joq, — dep Tákeń ilgeri ketedi.

Taǵy da tanystar kezdesedi. Sálem bergenniń bárine Tákeń jańaǵy suraǵyn qaıtadan qoıady.

— E, bilemin, aǵa.

— Bilseń myna kitap sonyki. Oqy, ishinde men barmyn, — dep alshańdaı basyp júre beredi.

Sóıtip ol úıine jetkenshe qoltyǵynda eki-aq kitap qalady. Osyny Almatyǵa kelgende Tákenniń áıeli Sáýle aıtyp, bizdiń ishek-silemizdi qatyrǵany bar.

Kitapqa kirgen «Toǵjan» dep atalatyn novela — taraýda atalatyn adamdardyń bári de ómirde bolǵan, keıbireýleri qazir de bar adamdar. Olar nemis fashıserine qarsy kúreste erlikpen qaza tapqan kishi komandırler: Aıtqalı Qusaıynov, Násip Qalıev, Ábdirahman Bımýrzın, Senbek Moldabaev, Mánshúk Mámetova, ofıserler Qajym Kóshekov, Jamalhan Jamalbekov, Aqyrash Andırov, podpolkovnık Ábilqaıyr Baımoldın — bári de bizdiń quramanyń túlekteri bolatyn. Bul soldattar týraly emes, stýdentter jaıly kitap bolǵandyqtan, oqyrmandardy jalyqtyrmaý úshin soǵys kórinisterin mysaldap qana aldym. Sol alǵan jerlerime en joq degende óz kitabymda attary atala júrsin dep, Otan soǵysynda opat bolǵan azamattardyń aty-jónderin synalap kirgizip otyrdym. Osy taraýda aty atalǵan Rızýan Qalıev qazir bir oblysta kolhoz agronomy bolyp qyzmet atqarady. Qaza tabar aldynda jaýynger jigit hat jazǵan Zada esimdi qyz da qazir respýblıkanyń bir jerinde bolýǵa tıis.

Endi kitaptaǵy oqytýshy keıipkerler jaıly bir aýyz sóz. Roman jalpy ýnıversıtet týraly emes, bir fakúltettiń stýdentteri jaıly ǵana bolǵandyqtan, oqytýshylar beınesin somdaýǵa onshama boı urǵanym joq. Tek birer ǵana oqytýshynyń attary atalady. Olar sol kezdegi ustazdarǵa uqsaı ma, uqsamaı ma, — ony sol kezdegi stýdentter biledi. Biraq solardyń keıbireýleri arqyly romanda osy kúngi keıbir oqytýshylardyń da basyndaǵy oǵash qylyqtary eptep synalatyny haq.

Mine, roman keıipkerleriniń prototıpteri, olardyń qazirgi jaıy degende aıtylatyn sóz osy. Bul jerdiń oqyrmandary úshin bul kitaptyń shylǵı shyndyq bop, keı jerlerde bolǵan oqıǵalarǵa uqsap turatyn sebepteri de kitap keıipkerleriniń prototıpteri barlyǵynan bolar. Biraq pálensheniń prototıpi pálen degenmen, romanda solardyń múlde ózgerip ketkendigin taǵa da eskertkim keledi.

Suraq: Osy romandy jazý ústinde qandaı kitaptar oqydyńyz?

Jaýap: Jana kitap oqyǵanym joq. Eskiden Fadeevtiń «Tas-talqany» men Erýbaevtyń «Meniń qurdastarymyn» qaıtalap qarap shyqtym. Al romanym óndiriske ketkennen keıin qolyma birinshi alǵan kitabym Shyńǵys Aıtmatovtyń «Aq kemesi» boldy.

Suraq: Jazýshylardan kimdi jaqsy kóresiz?

Jaýap: Klasıkterdi kim jaqsy kórmeıdi. Al jalpy sovet jazýshylarynan súıip, súısinip oqıtynym A.Fadeev, M.Sholohov, M.Áýezov, Ǵ.Músirepov.

Suraq: Roman jelisindegi ár alýan mahabbat lınıalarynyń birinen jazýshy M.Imanjanovtyń «Esenovtyń taǵdyry» deıtin áńgimesine uqsastyq ańǵarylady. Osy neden?

Jaýap: Men qazirgi qazaq jastarynyń ómirin jyrlaǵan jazýshylardan eki adamdy erekshe baǵalaımyn. Olar — Sattar Erýbaev pen Muqan Imanjanov. Birinshisin kóre alǵanym joq. Al ekinshisimen 1954 jyldyń kúzinde birinshi ret jaqyn tanysýymnyń sáti tústi. Qazaqstan komsomoly Ortalyq komıtetiniń joldamasymen tyń ıgerýshiler ómirinen shyǵarma jazýǵa Pavlodarǵa kelgen Muqan Imanjanovqa serik bolyp (ol kezde men Pavlodar oblystyq «Qyzyl tý» gazetiniń redaktory edim), tyń ıgerýshi jańa sovhozdardy araladym. Birneshe kúnge sozylǵan sol saparda Muqan meniń «Sheshen», «Qyzyl kórpe», «Komandırovka» sıaqty aýyzsha áńgimelerimdi aıtqyzyp, tyńdady. «Sen óziń daıyn jazýshy ekensiń, osy aıtqandaryńdy qaǵazǵa túsir» dep keńes berdi. Al qısań «Qyzyl kórpeńdi» maǵan ber, men áńgime jazaıyn. Qımasań ony da óziń jaz dedi. Árıne jaqsy kóretin jazýshyń qolqalasa, onyń ústinde jazylmaǵan áńgimeń bolsa, ony kim qımaıdy. Alyńyz dedim. Jazǵandarymdy Almatyǵa, týra Imanjanovtyń ózine jiberýge jáne ýáde ettim.

Muqan menen alǵan sol sújetti «Esenovtyń taǵdyry» degen áńgime etip, «Tyńdaǵylar» atty kitabyna kirgizdi. Minekı, Imanjanov ekeýmizdiń aramyzdaǵy tvorchestvolyq dostyq osylaı bastalady. Muqan Imanjanovtyń tikeleı qamqorlyǵymen 1956 jyly «Alystaǵy aýdanda» degen atpen meniń tuńǵysh ocherkter jınaǵym jeke kitap bop basylyp shyqty. Maǵan SSSR Jazýshylar odaǵyna múshe bolyp ótý úshin birinshi rekomendasıany da Muqan Imanjanov berdi (Serik Qırabaev ekeýi). Muqan Imanjanov jalǵyz meniń ǵana emes, ol kezdegi kóptegen jas jazýshylardyń (osy kúnde olardyń birsypyrasy ataqty jazýshy bolyp ketti) shynaıy qamqorshysy, adal ustazy boldy.

Mine, sol 1954 jyldyń qarly kúzinde, túnde, aýatkom predsedateliniń kabınetinde qonyp jatyp Muqanǵa aıtqan kishkentaı áńgime kele-kele keýdemdi kernep, ony ózim jazbasyma bolmaıtyn kúıge jettim. Muqan jazǵan ol áńgime aqyry osyndaı úlken romanǵa aınaldy. Romannyń bir lınıasyndaǵy uqsastyq osydan shyqty.

Suraq: Siz bul kitapty qaıda: kýrortta, teńiz jaǵasynda ma, álde úıde, tek kabınette otyryp qana jazdyńyz ba? Qalaı jazdyńyz, basynan bastap aıaǵynan bir-aq shyqtyńyz ba?

Jaýap: Bizde kabınet degen bolmaıdy. Bir bólmede tórt burysh bolsa, onyń bir buryshyn «kitaphana», ekinshisin — «as ishetin oryn», úshinshisin — «qonaq bólme», tórtinshisin «kabınet» dep ataımyz. Kitaptyń kópshilik betterin so «kabınette» jazdym. Jeke taraýlaryn aýrýhanada jatyp jalǵastyrýyma týra keldi. Mysaly, Meńtaı óletin taraýdy aýrýhanada, «Mádenıet jáne turmys» jýrnalynyń redaktory Musa Dinishevpen bir palatada jatyp bitirdim (Musekeń soqyr ishegin aldyrǵan-dy). Al qalaı jazdyń degenge kelsek, basynan bastap, sydyrtyp aıaǵynan bir-aq shyqqanym joq — tvorchestvolyq proses keıde qazannyń qaınaǵanyna uqsańqyraıdy. Qazanǵa sýdy toltyryp, astyna ot jaǵyp, betine qarap otyrsań, onyń beti birden burq-sarq dep qaınap shyǵa kelmeıdi. Áne jerden bir búlk etip, myna jerden bir búlk etip, birte-birte sý beti tutas sarqyldaı bastaıdy. Sol sıaqty men romannyń basyn jazyp jatqanda onyń orta tusynda, ne aıaq kezinde aıtylar oılar, oqıǵalar qaýmalap kele beredi. Ondaı kezde men jazyp otyrǵan jerimdi qoıa qoıyp, janadan kelgen oılardy dereý bir-bir japyraq qaǵazǵa túsirip otyrdym. Onyń ústine shyrt uıqyda jatqan shaǵyn — túnde tósekten túrtip oıatatyn oılar taǵy bolady. Keıin sol tustarǵa jetkenimde, osydan birneshe kún buryn qaǵazǵa túsirip alǵan oqıǵalardy órbitip, jeke oılardy sol kúıinshe romanǵa kóshirip otyrdym.

Kitap tek úıde ǵana jazylǵan joq. Sonymen birge onyń kóptegen joldaryn kóshede turyp ta jazdym deýime bolady. Óıtkeni tańerteń jumysqa bara jatqanynda neshe alýan adamdardy kóresiń, olardyń ártúrli qımyldaryn ańǵarasyń. Sodan ózińe oı túsip, kitabyńa kerekti jańa detaldarǵa kezdesesiń, jańa naqyldar tabasyn. Jolda kezdesken úrkek oıdan aıyrylyp qalmaý úshin bir úıdiń buryshyna tura qalyp, jalma-jan qaltańnan qoıyn dápteriń men qaryndashyńdy shyǵaryp, jańaǵy sózdi jazyp alýyń qajet. Óz-ózińnen toqtaı qalyp, jantalasyp qaǵazǵa birnárseni túrte bastaýyń júrip jatqan jurttan uıat ta. Uıat bolsa da úıtpeske amalyn joq. Óıtkeni, basqa kelgen oı, butaqqa qonǵan bir top torǵaımen teń. Sol sátinde sýretke túsirip almasań, top torǵaı pyr etip ushady da ketedi. Sodan umytqan oıdy izdeýden aýyr azap joq. İzdegenmen ony taba almaısyń. Mysaly, kitaptaǵy mynadaı joldar eń aldymen kóshede qoıyn dápterge túsken edi:

«Balasy araq ishse sheshesi ý ishedi. Maskúnem, jaman bala jaqsy anany ajalynan buryn kórge kirgizedi.

Jaqsy dos jaman ákeden artyq.

Kóshede kóldeneń tura qalyp, biriniń ernin biri julyp jerdeı bop jalmap, jurt kózinshe súıisip jatqan qyz ben jigitte ar da, uıat ta bolmaıdy.

«Shoshaqaı qyz sheshesiniń atyna kir keltiredi», t. b. Óstip baryp «Mahabbat, qyzyq mol jyldardyń» osy kúngi nusqasy dúnıege keldi...

Suraq: Bul kitap endi qashan qaıta basylyp shyǵady?

Jaýap: «Mahabbat, qyzyq mol jyldardy» qaıta bastyryp shyǵarý jaıynda «Jazýshy» baspasyna da, Qazaqstan komsomolynyń Ortalyq komıtetine de oqyrmandardan kóptegen ótinish-tilekter tústi. Jer-jerde ótip jatqan oqyrmandar konferensıalarynda aıtylǵan osyndaı tilekterdi jáne eskere otyryp, Qazaqstan LKCM Ortalyq Komıteti 1971 jyldyń basynda Qazaqstan SSR Mınıstrler Sovetiniń Baspasóz jónindegi memlekettik komıteti men «Jazýshy» baspasyna jas oqyrmandardyń tilegin aıtyp, bul kitapty qaıta basyp shyǵarý jóninde usynys engizdi.

Baspa bul ótinishti eskere otyryp, ony 1972 jyldyń josparyna engizdi.

Sóıtip bul kitap 1972 jyly «Mahabbat jyrlary» degen atpen qaıtadan shyqty. Kitap eki bólimnen turady. Birinshi bólimge «Mahabbat jyry», «Botakóz», «Ásem», «Eski dápter» kiredi, ekinshi bólim «Mahabbat, qyzyq mol jyldardyń» bir ózinen ǵana turady. En alǵashqy josparym boıynsha osylardyń báriniń basyn qosyp, bir roman dep atadym. Romannyń birinshi bóliminde: jýrnalıs Erbol Esenov ózgeler týraly baıan etse, ekinshi bóliminde ózi jáne óziniń dostary týraly syr shertedi.

Osy arada eger kitap qaıta basylsa, oǵan oqyrmandar aıtqan keıbir eskertpeler eskerildi me degen suraq týýy múmkin. Iá, eskerildi. Máselen KazGÝ-de ótken konferensıada Erbol Meńtaıdyń moınyn silekeıleı beredi delingen edi. Endi Erbol silekeılemeıtin boldy. Sol sıaqty artyq degen abzastar qysqartyldy. Jurttyń tilegine sáıkes keıbir betterge tolyqtyrýlar jasaldy.

Kitap 20 taraýdan turady. Mundaı kólemdi kitapty keıbir avtorlar birneshe bólimge bóledi. Ár bólimdi jeke-jeke taraýlaıdy. Men óıtpedim. Kitap unasa, oqyrman bas almastan oqyr, unamasa úsh bólimge bólip, otyz taraýǵa tartyp eskektetseń de oqymaıdy dep oıladym da, bul jaǵynyń «tehnıkasyna» mán bermedim. Osylaı oılasam da jurt narazylyq bildirmes pe eken dep ishteı seziktenip júrdim. Baqsam, buǵan oqyrmandar da mán bermepti. Sondyqtan kitaptyń bul basylymynda ony bólimderge bólmeı, burynǵysha qaldyrdym.

Qaıta basylymynda kitabym kemshilikten júz prosent aryldy demeımin. Kem-ketikteri áli de bolar. Olardy jańa oqyrmandar kórseter, sóıtip taǵy da túzetermin dep oılaımyn.

Suraq: Bul kitapty Meńtaı ólimimen bitirý jón emes pe edi? Odan soń qalǵan keıipkerlerdiń keıinnen kim bolǵanynyń keregi ne?

Jaýap: Ózi de solaı, kitap Meńtaıdyń ólimimen bitip tur. Sodan keıin bir betteı ǵana epılog retinde basqa keıipkerlerdiń búgingi taǵdyrynan málimet beriledi. Óıtkeni, «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» osymen bitedi. Olaı bolsa, oqyrmandardyń ózge keıipkerlerdiń keıinnen kim bolǵanyn bilgisi keler, endeshe bireýge qajet bolmaǵanymen, bireýge kerek bolar dep oıladym.

Onyń ústine keıbir oqyrmandar bul kitaptyń jalǵasy qashan shyǵady dep suraıdy. Endi bireýler: «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» úsh kitaptan turýy kerek. Qazirgisin ekinshi kitap dep eseptep, Erboldyń soǵysqa deıingi jáne ýnıversıtet bitirgennen keıingi ómirine arnap birinshi, úshinshi kitaptardy jazý jón dep keńes beredi. Árıne, ondaı kitaptar bolmaıdy. Endeshe kitaptyń sońyndaǵy epılog ornyndaǵy kishkentaı taraýy oqýshyǵa avtordyń osy oıyn jetkizý jónindegi júkti arqalap tur dep bilgen jón.

Suraq: «Meniń sizderden ótinishim: «Mahabbat, qyzyq mol jyldar» kitabyn barshaǵa ortaq til — orys tiline aýdartsańyzdar eken. Meniń orys, tájik, dúngen, tatar qurbylarym da oqysyn bul kitapty.

Altaı Japarbekova, Jambyl qalasy».

Osyndaı ótinishti Selınograd qalasynan Qasym Qarpyshev, Chernıgov qalasynda áskerı boryshyn ótep jatqan jaýynger Saǵynbaı Qarataev jáne basqa oqyrmandar da joldaǵan.

Jaýap: Oqyrmandardyń osy tilekterin eskere otyryp, «Jazýshy» baspasy bul kitapty 1973 jyly orys tilinde basyp shyǵarýdy josparlap, Lenıngradta turatyn orys jazýshysy G.A.Goryshınmen shart jasasty. Jazýshy Gleb Goryshın «Mahabbat, qyzyq mol jyldardy» orys tiline aýdaryp jatyr.

Minekı, oqyrman hattaryndaǵy avtorǵa qoıylǵan suraqtardyń eń negizgileri osylar.

Osymen oqyrmandarǵa jaýabymdy aıaqtaımyn. Ár júrekte asyl adamgershilik, aıyrylmas mahabbat bolsyn. Ómirden qol ustasyp óter jan serik jalǵyz jaryn shyn súıe bilmegen adam joldasyn da jaqsy kóre almaıdy, kollektıvin de qurmetteı bilmeıdi. Janjaryna adal bolmaǵan adam qylǵan qyzmet, istegen jumys, atqarǵan qoǵamdyq mindetine de adal bola almaıdy. Keýdesinde óz adamgershilik, berik mahabbat uıa salmaǵan adam anasyna da, Otanyna da adal bola almaıdy. Joǵaryda keltirgen osy oıymdy taǵy da qaıtalaǵanyma keshirim ótine otyryp, ár jastyń júreginde asyl mahabbat bolsyn, sol mahabbat ár jas januıanyń altyn dińgegine aınalsyn dep tileımin, qyrda jaıqalǵan qyzǵaldaqtaı qyzdarym men óndirdeı óren uldarym meniń! Tek jas otbasynyń ǵana emes, «Mahabbat» degen asyl eńbekke túıilgen otanshyldyq, eńbekshildik, dostyq, týystyq, baýyrmaldyq, Qazan revolúsıasynyń isine, dástúrine jan-tánimen berilgendik sezimderi bizdiń Uly Otanymyzdyń altyn dińgegi bolsyn deımin!

Jastyqtyń, jigerdiń, adaldyqtyń, adamgershiliktiń altyn týy asyl mahabbat jasasyn!

1-10 qańtar, 1972 j.

---