Mektep ómirindegi ulttyq dástúr
Mektep ómirindegi ulttyq dástúr
Jańa dáýir jańa talapqa baılanysty zaman talaby da ózgerip, jańaryp otyrady. Osy oraıda qalyptasqan, dástúrge sińgen qubylystar men jańa zaman ilegine saı ózgeristerdi adamzat balasy da bastan keshireri aqıqat. Dástúr men jańashyldyq degen ekeýi eki bólek dúnıe emes, qaıta óne boıy biregeı baıqalatyn qubylys, birinen biri týyp ónetin dıalektıkalyq birlikpen tanıtyn kategorıa.
Dástúr men jańalyqty adam ómirine baılanystyra kelgende onyń árqıly máselelerdi qamtıtyny anyqtalǵan. Máselen, onyń formasy dástúr men jańalyqty ýaqyt ólshemine qaraı ǵana ajyratýǵa bolady, óıtkeni, bir engen jańalyq, meıli forma jaǵynan bolsyn, meıli maǵyna jaǵynan bolsyn ýaqyt ótken saıyn, dástúrge aınalyp ketýi de múmkin. Sonymen, dástúr, jańalyq kóbine birin - biri tolyqtyryp, biriniń biri jalǵasy bolyp otyrmaq.
Alaıda, dástúr degen uǵym mazmun, formamen para - par emes. Mysaly, «Ulttyq dástúr» men «Ulttyq forma» bir dúnıe emes, bir - biriniń sınonımi bolyp tabylmaıdy. Formaǵa qaraǵanda dástúr keńirek maǵynany bildiredi. Onyń mezgildik, mekendik aıyrymy úlken. Ulttyq dástúr belgili bir dáýir barysynda ózgermeıdi. Ulttyq dástúr, ádet, salt, úrdis, tipti daǵdy, ǵuryp degen sózder keń maǵynada adam minezi men tirshiligine baılanysty qanǵa sińgen qylyqtar. Demek, ulttyq dástúr tez ózgerip nemese joǵalyp kete qoımaıtyn qubylys.
Bul salt - dástúrlerdi eldiń tabıǵatyna qaraı tigilgen kıim-keshekterden kórýge bolady, túbirli halyqtyń nanymynda, seniminde jáne jalpy uǵymynda jatatyn otbasyndaǵy kóne qoǵamdaǵy ómiriniń túrli formalarynan kórýge bolady. Salt - dástúrler kóneligimen berik, ýaqyt eleginen ótken saıyn nyǵaıa bermek, ári rýdan rýǵa, býynnan býynǵa, atadan balaǵa mıras retinde jalǵasa ótip otyrady.
Munda dástúr men mazmundy da, syrtqy formany da qamtıdy. Dástúrlerdiń tez ózgerip, ne joıylyp qoımaýynyń basty sebebi mazmundyq fýnksıasynyń mol bolýynan sıaqty.
Qazaqtyń ádet - ǵuryp, salt, dástúrlerin arnaıy zerttegen fılosof N. Sársenbaev myna shyndyqqa durys nazar aýdarǵan: «Ár ulttyń psıhıkalyq túzilisi ulttyq sıaqty sezim, ulttyq salt, dástúr jáne ulttyq minez - qulyq sıaqty bir - birine súıengen komponentterdi qamtıdy. Buǵan qarap salt, dástúrlerdiń, birinshiden, ulttyq psıhıkaǵa baılanysty biraz turaqty nemese turaqtanǵan nárse ekenin ańǵarsaq, ekinshiden, ulttyq minez - qulqyn, qoǵamdyq keıpin baıqatatyn qural ekenin, sol minez - qulyqtyń kóriný amaldarynyń biri ekenin kóremiz. Bul jaıtta onyń syrtqy faktorlary, ıaǵnı beıneli, bederli, formalyq qasıetter mol seziledi.
Elimizdiń ekonomıkalyq, saıası – mádenı damýyna úles qosatyn, áleýmettik órkenıetke kóteriletin, parasatty, densaýlyǵy myqty, azamatyn dástúrli, jańasha tárbıeleý - ustazdar qaýymynyń búgingi tańdaǵy mereıli mindeti dep bilemin.
Endeshe ulttyq salt - dástúrimizdi urpaq janyna sińirte otyryp, tárbıe berý - búgingi bilim berý júıesindegi basty mindetterdiń biregeıi bolyp tabylady. Sondyqtan osyǵan oraı, mektebimizde búgingi tańda atqarylyp jatqan is - áreketter, jańa izdenister, jańa ister, ádis - tásilder qoǵamymyzdyń qajettiligine saı óz úılesimin tabýda. Mektebimizdiń negizgi maqsaty – oı – órisi jańashyl, shyǵarmashylyq deńgeıde qyzmet ete alatyn, dúnıetanymy joǵary, jan - jaqty qalyptasqan urpaq tárbıeleý.
Elbasymyz N. Nazarbaev «Jańa álemdegi Jańa Qazaqstan» atty halyqqa Joldaýynda «Biz búkil elimiz boıynsha álemdik standarttar deńgeıinde sapaly bilim berý qyzmetin kórsetýge qol jetkizýmiz kerek» - dep, asqaraly mindetter júktedi.
Sóz joq, bul mindetter mektep pen onyń muǵalimderiniń aldyna jańasha eńbek etýdi talap etedi. Eldegi túbirli jańarýlar, reformalar bilim berý isine de erekshe yqpalyn tıgizip otyr. Jańa álemdegi Jańa Qazaqstan eń aldymen bilim, ǵylymy, rýhanı baılyǵymen daralanyp turýy kerek.
Bala tárbıesine, jalpy adam tárbıesine mán berip, onyń sátti qaǵıdalary men erejelerin jasaǵandardyń biri - qazaq halqy. Halyqtyń ǵasyrlar boıy jasaǵan zor eńbekterin jazyp shyǵý úlken eńbek, qyrýar jumys. Onyń bárin qamtı almasaq ta, sol jumystyń bir tamshysy retinde ulttyń tárbıe isindegi sábılik kezden – es bilip, er jetkenge deıingi salt, dástúr, ádet - ǵuryp úlgileri men ónegeleri balanyń ósý jolymen berilip otyrady. Halyqtyq ulttyq tálim - tárbıe degenimiz, adamnyń jan - dúnıesin ulttyq rýhta tárbıeleıtin ilim. Ulttyq bolmys pen halyqtyq uǵymdardy shákirt boıyna darytýda otbasy men ustaz qaýymynyń arasynda tyǵyz baılanystylyq qajet.
Bilim berýmen qatar, taǵylymdy ulttyq tálim - tárbıe berýdiń ózinde mańyzdylyq bar dep esepteımin. Oqýshylarǵa ulttyq tálim - tárbıe bolmysynyń nátıjesinde tamyryn tereńge jaımaǵan, qunarsyz jerde ósken ósimdik sıaqty ózgeniń bolmysyn boıyna daryta almaǵan, al ózinikin baǵalap bilmegen jas urpaqtyń ósýine úlken septigi tıedi. Munyń ózi ult bolmysynan kórinis tabady. «Bala tálimi - qursaqtan» degen halyq danalyǵyn eskersek, ónegeli isi bar, danalyq sózimen salt - dástúrin meńgergen shákirt boıyna darytý.
Ata - babamyzdan jetken rýhanı qazynamyzdy urpaq tárbıesine jetkizý meniń basty maqsatym.
Osy oraıda, ózimniń qol jetken tabystarymdy maqtanyshpen aıta alamyn. Mysaly: 5 «a» synybyna ótkizgen « Soǵym toı» tárbıe jumysynyń maqsaty oqýshyǵa qysta qazaq halqynyń mal soıýy, iri qara soıǵan maldyń etine aǵaıyn - týys, dos - jaran, kórshi - kólem t. b. shaqyryp bastyń, qaı súıektiń kimge, qandaı joralǵy jasaıtyndyǵyn oqýshy kózben kóre otyryp, dastarhan basynda úlken qarttarymyzdyń tárbıelik ulaǵatty sózderin estý. Bul jumysta oqýshylarmen birge ata - analarymen qatystyryldy. Jumys ústinde oqýshylardyń qyzǵýshylyǵy artyp, bilmegen nárselerin kórip, bilip, estip biraz nárseni zerdelerine aldy dep esepteımin.
Ekinshi bir ótkizgen jumysym: Táýelsizdikke arnalǵan «Danalar sózi - babalar kózi» aıdarymen uıymdastyrylǵan Tólebıdiń dana kelini «Danagúl» áńgimesi. Bul jumystyń maqsaty: bata - tilek, ata - ene, kelin, kúıeý degen ulttyq uǵymdardy meńgertý. Burynǵy ata - babalarymyzdyń shańyraǵy, úı - turmys quraldaryn, ulttyq kıim - keshek kıýdegi izdenisteri óte jaqsy áser qaldyrdy. Sahnalyq qoıylymnyń taǵy bir ereksheligi Abaı atamyz aıtqandaı, « Bolmasań da uqsap baq...» degendeı oqýshy ortada, kórermen aldynda ózin - ózi qalaı ustaıdy, onyń júris - turysy, sóıleý máneri, óner adamdaryna elikteýiniń ózinde de taǵylymdyq tárbıe jatyr emes pe?
11 «a» synybyna ótkizilgen J. Aımaýytovtyń « Aqbilek» romanyndaǵy Aqbilektiń taǵdyry, «Táýelsizdik atqan tańyn, baq kúniń» jumystarym shákirt boıyna ulttyq úrdis qalyptastyrǵan shara boldy.
Qoryta aıtarym, «Búgingi jas urpaq - erteńgi bolashaq». Ony is júzinde ulttyq tárbıe bere otyryp, halqymyzdyń óshkenin jaǵyp, eskisin jańartý arqyly egemendi eldigimizdiń erteńin oılaıtyn urpaq tárbıeleýimiz kerek. Olaı bolsa, mektep qabyrǵasynan bastap oqýshynyń boıyna ult mádenıetiniń nárimen sýsyndaýyna, adamgershilik asyl qasıetter úlgisin sanalaryna sińirýde aıanbaı eńbek etýge jumystanýymyz barsha áriptesterimniń mindeti dep bilemin.
Atyraý qalasy, №3 orta mekteptiń
qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi:
Bazrbaeva Aıjamal Saǵynǵalıqyzy
Jańa dáýir jańa talapqa baılanysty zaman talaby da ózgerip, jańaryp otyrady. Osy oraıda qalyptasqan, dástúrge sińgen qubylystar men jańa zaman ilegine saı ózgeristerdi adamzat balasy da bastan keshireri aqıqat. Dástúr men jańashyldyq degen ekeýi eki bólek dúnıe emes, qaıta óne boıy biregeı baıqalatyn qubylys, birinen biri týyp ónetin dıalektıkalyq birlikpen tanıtyn kategorıa.
Dástúr men jańalyqty adam ómirine baılanystyra kelgende onyń árqıly máselelerdi qamtıtyny anyqtalǵan. Máselen, onyń formasy dástúr men jańalyqty ýaqyt ólshemine qaraı ǵana ajyratýǵa bolady, óıtkeni, bir engen jańalyq, meıli forma jaǵynan bolsyn, meıli maǵyna jaǵynan bolsyn ýaqyt ótken saıyn, dástúrge aınalyp ketýi de múmkin. Sonymen, dástúr, jańalyq kóbine birin - biri tolyqtyryp, biriniń biri jalǵasy bolyp otyrmaq.
Alaıda, dástúr degen uǵym mazmun, formamen para - par emes. Mysaly, «Ulttyq dástúr» men «Ulttyq forma» bir dúnıe emes, bir - biriniń sınonımi bolyp tabylmaıdy. Formaǵa qaraǵanda dástúr keńirek maǵynany bildiredi. Onyń mezgildik, mekendik aıyrymy úlken. Ulttyq dástúr belgili bir dáýir barysynda ózgermeıdi. Ulttyq dástúr, ádet, salt, úrdis, tipti daǵdy, ǵuryp degen sózder keń maǵynada adam minezi men tirshiligine baılanysty qanǵa sińgen qylyqtar. Demek, ulttyq dástúr tez ózgerip nemese joǵalyp kete qoımaıtyn qubylys.
Bul salt - dástúrlerdi eldiń tabıǵatyna qaraı tigilgen kıim-keshekterden kórýge bolady, túbirli halyqtyń nanymynda, seniminde jáne jalpy uǵymynda jatatyn otbasyndaǵy kóne qoǵamdaǵy ómiriniń túrli formalarynan kórýge bolady. Salt - dástúrler kóneligimen berik, ýaqyt eleginen ótken saıyn nyǵaıa bermek, ári rýdan rýǵa, býynnan býynǵa, atadan balaǵa mıras retinde jalǵasa ótip otyrady.
Munda dástúr men mazmundy da, syrtqy formany da qamtıdy. Dástúrlerdiń tez ózgerip, ne joıylyp qoımaýynyń basty sebebi mazmundyq fýnksıasynyń mol bolýynan sıaqty.
Qazaqtyń ádet - ǵuryp, salt, dástúrlerin arnaıy zerttegen fılosof N. Sársenbaev myna shyndyqqa durys nazar aýdarǵan: «Ár ulttyń psıhıkalyq túzilisi ulttyq sıaqty sezim, ulttyq salt, dástúr jáne ulttyq minez - qulyq sıaqty bir - birine súıengen komponentterdi qamtıdy. Buǵan qarap salt, dástúrlerdiń, birinshiden, ulttyq psıhıkaǵa baılanysty biraz turaqty nemese turaqtanǵan nárse ekenin ańǵarsaq, ekinshiden, ulttyq minez - qulqyn, qoǵamdyq keıpin baıqatatyn qural ekenin, sol minez - qulyqtyń kóriný amaldarynyń biri ekenin kóremiz. Bul jaıtta onyń syrtqy faktorlary, ıaǵnı beıneli, bederli, formalyq qasıetter mol seziledi.
Elimizdiń ekonomıkalyq, saıası – mádenı damýyna úles qosatyn, áleýmettik órkenıetke kóteriletin, parasatty, densaýlyǵy myqty, azamatyn dástúrli, jańasha tárbıeleý - ustazdar qaýymynyń búgingi tańdaǵy mereıli mindeti dep bilemin.
Endeshe ulttyq salt - dástúrimizdi urpaq janyna sińirte otyryp, tárbıe berý - búgingi bilim berý júıesindegi basty mindetterdiń biregeıi bolyp tabylady. Sondyqtan osyǵan oraı, mektebimizde búgingi tańda atqarylyp jatqan is - áreketter, jańa izdenister, jańa ister, ádis - tásilder qoǵamymyzdyń qajettiligine saı óz úılesimin tabýda. Mektebimizdiń negizgi maqsaty – oı – órisi jańashyl, shyǵarmashylyq deńgeıde qyzmet ete alatyn, dúnıetanymy joǵary, jan - jaqty qalyptasqan urpaq tárbıeleý.
Elbasymyz N. Nazarbaev «Jańa álemdegi Jańa Qazaqstan» atty halyqqa Joldaýynda «Biz búkil elimiz boıynsha álemdik standarttar deńgeıinde sapaly bilim berý qyzmetin kórsetýge qol jetkizýmiz kerek» - dep, asqaraly mindetter júktedi.
Sóz joq, bul mindetter mektep pen onyń muǵalimderiniń aldyna jańasha eńbek etýdi talap etedi. Eldegi túbirli jańarýlar, reformalar bilim berý isine de erekshe yqpalyn tıgizip otyr. Jańa álemdegi Jańa Qazaqstan eń aldymen bilim, ǵylymy, rýhanı baılyǵymen daralanyp turýy kerek.
Bala tárbıesine, jalpy adam tárbıesine mán berip, onyń sátti qaǵıdalary men erejelerin jasaǵandardyń biri - qazaq halqy. Halyqtyń ǵasyrlar boıy jasaǵan zor eńbekterin jazyp shyǵý úlken eńbek, qyrýar jumys. Onyń bárin qamtı almasaq ta, sol jumystyń bir tamshysy retinde ulttyń tárbıe isindegi sábılik kezden – es bilip, er jetkenge deıingi salt, dástúr, ádet - ǵuryp úlgileri men ónegeleri balanyń ósý jolymen berilip otyrady. Halyqtyq ulttyq tálim - tárbıe degenimiz, adamnyń jan - dúnıesin ulttyq rýhta tárbıeleıtin ilim. Ulttyq bolmys pen halyqtyq uǵymdardy shákirt boıyna darytýda otbasy men ustaz qaýymynyń arasynda tyǵyz baılanystylyq qajet.
Bilim berýmen qatar, taǵylymdy ulttyq tálim - tárbıe berýdiń ózinde mańyzdylyq bar dep esepteımin. Oqýshylarǵa ulttyq tálim - tárbıe bolmysynyń nátıjesinde tamyryn tereńge jaımaǵan, qunarsyz jerde ósken ósimdik sıaqty ózgeniń bolmysyn boıyna daryta almaǵan, al ózinikin baǵalap bilmegen jas urpaqtyń ósýine úlken septigi tıedi. Munyń ózi ult bolmysynan kórinis tabady. «Bala tálimi - qursaqtan» degen halyq danalyǵyn eskersek, ónegeli isi bar, danalyq sózimen salt - dástúrin meńgergen shákirt boıyna darytý.
Ata - babamyzdan jetken rýhanı qazynamyzdy urpaq tárbıesine jetkizý meniń basty maqsatym.
Osy oraıda, ózimniń qol jetken tabystarymdy maqtanyshpen aıta alamyn. Mysaly: 5 «a» synybyna ótkizgen « Soǵym toı» tárbıe jumysynyń maqsaty oqýshyǵa qysta qazaq halqynyń mal soıýy, iri qara soıǵan maldyń etine aǵaıyn - týys, dos - jaran, kórshi - kólem t. b. shaqyryp bastyń, qaı súıektiń kimge, qandaı joralǵy jasaıtyndyǵyn oqýshy kózben kóre otyryp, dastarhan basynda úlken qarttarymyzdyń tárbıelik ulaǵatty sózderin estý. Bul jumysta oqýshylarmen birge ata - analarymen qatystyryldy. Jumys ústinde oqýshylardyń qyzǵýshylyǵy artyp, bilmegen nárselerin kórip, bilip, estip biraz nárseni zerdelerine aldy dep esepteımin.
Ekinshi bir ótkizgen jumysym: Táýelsizdikke arnalǵan «Danalar sózi - babalar kózi» aıdarymen uıymdastyrylǵan Tólebıdiń dana kelini «Danagúl» áńgimesi. Bul jumystyń maqsaty: bata - tilek, ata - ene, kelin, kúıeý degen ulttyq uǵymdardy meńgertý. Burynǵy ata - babalarymyzdyń shańyraǵy, úı - turmys quraldaryn, ulttyq kıim - keshek kıýdegi izdenisteri óte jaqsy áser qaldyrdy. Sahnalyq qoıylymnyń taǵy bir ereksheligi Abaı atamyz aıtqandaı, « Bolmasań da uqsap baq...» degendeı oqýshy ortada, kórermen aldynda ózin - ózi qalaı ustaıdy, onyń júris - turysy, sóıleý máneri, óner adamdaryna elikteýiniń ózinde de taǵylymdyq tárbıe jatyr emes pe?
11 «a» synybyna ótkizilgen J. Aımaýytovtyń « Aqbilek» romanyndaǵy Aqbilektiń taǵdyry, «Táýelsizdik atqan tańyn, baq kúniń» jumystarym shákirt boıyna ulttyq úrdis qalyptastyrǵan shara boldy.
Qoryta aıtarym, «Búgingi jas urpaq - erteńgi bolashaq». Ony is júzinde ulttyq tárbıe bere otyryp, halqymyzdyń óshkenin jaǵyp, eskisin jańartý arqyly egemendi eldigimizdiń erteńin oılaıtyn urpaq tárbıeleýimiz kerek. Olaı bolsa, mektep qabyrǵasynan bastap oqýshynyń boıyna ult mádenıetiniń nárimen sýsyndaýyna, adamgershilik asyl qasıetter úlgisin sanalaryna sińirýde aıanbaı eńbek etýge jumystanýymyz barsha áriptesterimniń mindeti dep bilemin.
Atyraý qalasy, №3 orta mekteptiń
qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi:
Bazrbaeva Aıjamal Saǵynǵalıqyzy
You Might Also Like
