InfoHub Logo

Hİİİ ǵasyrdyń basynda tatar - monǵol taıpalarynyń basyn biriktirgen Monǵol feodaldyq memleketi quryldy. Bul memlekettiń negizin salýshy Borjegen taıpasynan shyqqan Temýchın boldy. Ol bir derek boıynsha 1162 jyly, ekinshi derek boıynsha 1155 jyly baı noıan Esýgeı – baǵadurdyń otbasynda dúnıege kelgen. Sheshesi - Merket qyzy, rýy qońyrat. Temýchın er jete kele kóshpeliler ústinen bılik júrgizý úshin, taıpalar arasyndaǵy kúres jaǵdaıynda negizg iqarsylastarynyń barlyǵyn jenip, 1203 - 1204 jyldary mońǵoldyń búkil taıpalaryn óziniń qol astyna biriktirdi. Eger buryn Mońǵolıany mekendegen taıpalardyń kópshiligi tatar degen (eń qýatty taıpalardyń biri aty ) belgili bolsa, endi memlekettiń nyǵaıýyna baılanysty Mońǵolıa taıpalary ózderin mońǵoldar dep ataı bastady da, bul termın jınaqtaýshy etnıkalyq – saıası mánge ıe boldy. 1206 jyldyń kóktemde Orhon ózeniniń saǵasynda Temýchındi jaqtaýshylardyń – mońǵol aqsúıekteriniń quryltaı jınalysy bolyp, onda ol Shyńǵys - han degen atpen mońǵoldardyń ámirshisi bolyp saltanatty túrde jarıalandy. Shyńǵys han degen sóz mońǵolsha «kókten jaralǵan» degen uǵymdy bildiredi. Sóıtip, Ortalyq Azıada qudiretti kúshti Shyńǵys - han ımperıasy quryldy.

Shyńǵys - han qurǵan memlekettiń negizine áskerı turǵydan uıymdastyrý prınsıpi alyndy. Búkil terıtorıasy men halqy ońqanat (barýnǵar), sol qanat (zuńǵar – jońǵar) jáne ortalyq (gol) atty úsh áskerı - ákimshilik okrýgke bólindi. Árbir okrýg «túmenge» (túmender) bólindi. Olardyń árqaısysy oń myń adamnan turdy, «myńdar» – on «júzden», al «júzder», - «ondyqtan» quraldy. «Qasıetti ańyzǵa» sáıkes, búkil Mońǵolıa Shyńǵys - hannyń týystarymen ony qoldaýshylardyń bıiligine taratylyp berilgen 95 «myńǵa jikteldi». Budan basqa Shyńǵys - hanǵa 10 myń ózine shyn berilgen tańdaýly jaýyngerlerden turatyn keshegi (gvardıasy) qyzmet etti. Onyń kómegimen Shyńǵys - han noıandar men basqa feodaldardy ózine táýeldi etip ustady.
Bar bılikti óz qolyna alǵan Shyńǵys - hannyń aldyna qoıǵan basty maqsaty – ishkisaıası - áleýmettik qaıshylyqtardy boldyrmaý. Ol úshin kórshi jatqan halyqtardyń jerin basyp alý, soǵys jolyna túsý, ústem tap ókilderiniń múddelerinen shyǵý úshin, jaýlap alǵan halyqtardyń baılyǵyn tonaý, olardy feodaldyq kiriptarlyqqa salý. [11]

İ. «Oılan. Talqyla. Oıyńmen bólis» ádisi boıynsha sýretter toptamalary arqyly sabaqtyń taqyrybyn ashý.(Maqsaty: aıtylym áreketi arqyly synyptyń bilim deńgeıin anyqtaý)
1) Oqýshylarǵa taqyryp jaıly ózindik oılanýǵa múmkindik berý;
2) Juptasymen talqylaýǵa kezek berý;
3) Osylaısha eki juptan quralǵan bir top ortaq eń úzdik úsh oıdy tańdap, synyp aldynda qorǵaıdy;

İİ. Sýretti paıdalanyp «jyldam jaýap» ádisi arqyly suraqtarǵa jaýap alý. (Maqsaty: aıtylym áreketi oqýshylardy syn turǵysynan oılaýǵa jeteleý)
1. Sýrette ne beınelengen?
2. Qandaı tarıhı oqıǵa, kezeńmen baılanysty?
3. Mońǵoldardyń memlekettik deńgeıge jetkendigin neden kórýge bolady?