Munaı quramy, qasıeti, óńdeý ádisteri, ónimderi
Sabaqtyń taqyryby: Munaı quramy, qasıeti, óńdeý ádisteri, ónimderi.
Sabaqtyń maqsaty:
- Munaı quramy, qasıetteri, óńdeý ádisteri, ónimderiniń qoldanylýy jóninde oqyp úırený;
- Qorshaǵan ortany baqylaı bilý daǵdysyn, keń arnada oılaý qabiletin damytyp, ekologıalyq saýattylyqqa, mamandyqqa baǵdarlaý;
- Baılyqtar mekenin tanyp, jadynda saqtaýǵa, qorshaǵan ortany qorǵaýǵa, tabıǵatty súıýge tárbıeleý. Jaýapkershilik, adamgershilik sezimderin qalyptastyrý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaq
Ádisi: toptyq jumys, suraq - jaýap, zerthanalyq tájirıbe, esepter.
Sabaqtyń kórnekiligi: Munaı, munaı ónimderiniń úlgileri, Qazaqstannyń ekonomıkalyq kartasy, shıki munaı, sý, margansovka eritindisi.
Pán aralyq baılanys: geografıa, ekologıa.
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý.
II. Úı tapsyrmasy.
Suraq - jaýap:
1. Kómirsýtekterdiń tabıǵı kózderin ata.
2. Munaı degenimiz ne? Munaıdyń fızıkalyq qasıetteri qandaı?
3. Munaıdyń quramyna kiretin zattardy atańdar.
4. Tabıǵı gazdyń quramy qandaı?
5. Tabıǵı gazdyń munaıǵa serik gazdardan qandaı aıyrmashylyqtary
bar?
6. Qazaqstandaǵy iri gaz, munaı, tas kómir ken oryndary týraly ne
bilesińder?
İİİ. Problemalyq suraq: Kóz aldymyzǵa elestetip kóreıik, bizge 200 gektar munaıly jer syıǵa tartyldy delik. Biz aldymen ne isteımiz?
Aldymen munaı týraly bilip alýymyz kerek.
Postermen jumys(oqýshylarǵa tapsyrmalar beriledi)
İ - top Munaı quramy týraly ne bilesizder?
Jaýaby: Munaı hımıalyq quramy jaǵynan organıkalyq qosylystardan turady, ıaǵnı onyń negizi – S, N. Munaı quramynda kómirsýtekterden basqa da az mólsherde organıkalyq qosylystar bolady. Ol qosylystardyń quramyna O, S, N jáne metaldar kiredi. Shaıyr jáne asfált zattary sıaqty úlken molekýlaly qosylystar da bar. Munaıdyń quramy birdeı emes. Biraq olardyń bárinde de kómirsýtekterdiń úsh túri – parafınder, sıkloparafınder, aromat
qosylystar bolady, bul atalǵan kómirsýtekterdiń barlyǵynyń mólsheri ár munaı keninde ártúrli bolýy múmkin. Mysaly, Mańǵystaý munaıy qanyqqan kómirsýtekterge, Baký aımaǵyndaǵy munaı sıkloparafınderge baı keledi.
2 - top.
Munaı tabıǵatta qalaı paıda bolady? Bul suraq ǵalymdar men mamandar arasynda bir ǵasyrǵa jýyq ýaqyttan beri talas týdyryp, búgingi kúnge deıin óz sheshimin taba qoıǵan joq. Osy suraqqa qalaı jaýap berer edińizder.
Jaýaptary:
- Meniń oıymsha, munaı janýarlar qaldyqtarynan paıda boldy.
- Munaı organıkalyq qaldyqtardan túziledi. Solardyń ishinde ósimdik qaldyqtarynan da, keıde ekeýinen de birdeı túzilýi múmkin.
- Jer qyrtysynyń damýy, ózgeriske túsýi kezinde paıda bolǵan jarylýlar men jaryqshaqtar arqyly jer betindegi sýlar jerdiń, tereń ishki qabattaryna, ıaǵnı metaldy deńgeıge deıin jetedi. Sol jerlerde ártúrli hımıalyq reaksıaǵa túsip, munaı túzilýi múmkin.
3 - top. Munaıdyń qorshaǵan ortaǵa áseri
Aldyńǵy eki toptyń jaýaptaryna óz pikirlerin qosý.
Jaýaby: Munaıdyń paıda bolýy – ári uzaq, ári óte kúrdeli úrdis. Osydan shamamen 200 jyl buryn orystyń ataqty oqymystysy M. V. Lomonosov óziniń «Jer qabattary» týraly eńbeginde munaı organıkalyq zattardan paıda boldy degen boljam aıtqan. Munaı túziletin organıkalyq zattardyń qaldyqtary kóbinese teńiz, muhıt tabandarynda túziledi. Keıde kishigirim kólderde de organıkalyq zattardyń qaldyqtaryna aınalýy múmkin. Degenmen de organıkalyq qaldyqtar qandaı jaǵdaıda jáne qandaı jerlerde jınalmasyn, olarǵa qajetti jaǵdaı týǵyzatyn orta sýly orta bolý kerek. Sýly ortada ǵana organıkalyq qaldyqtar totyǵý úrdisine shaldyqpaı jaqsy saqtalady. Sonymen qatar jer betindegi kez - kelgen sý aıdyndary ár túrli ósimdikter men janýarlar dúnıesine baı keledi. Plankton túrleri sý aıdynynda mol taraǵan. Organızmderdiń qaldyqtary teńiz, muhıt tabandarynda shókken shógindi jynystardyń quramynda da mol kezdesedi. Osyndaı organıkalyq qaldyqtardyń 65 – 90% S pen N turady. Bul keleshekte jer qoınaýynda paıda bolatyn munaı kenderiniń negizi bolmaq. Qazirgi kezde elimizdiń ǵalymdary men shetel mamandary munaıdyń paıda bolý gıpotezasyn jáne onyń organıkalyq negizin tolyǵymen qýattaıdy.
IV. Jańa sabaq.
Sabaqtyń taqyryby, maqsaty
1 - top.
Fızıkalyq qasıeti.
Munaıdyń qandaı zat ekenin kóreıik
Zerthanalyq tájirıbe 1.
Munaı úlgisimen tanysý. Munaıdyń sýǵa áserin baıqaý, qorytyndysyn dápterge jazý
Sonymen munaı jeke zat nemese qospa ma?
Munaı – qospa. Quramyna qaraı parafındi, naftendi, aromatty dep bólinedi. Jer astynan óndirilip alynǵan munaıda sý kóp bolady. Ony shıki munaı dep ataıdy. Shıki munaıdy sýynan jáne qosalqy gazdarynan tazartyp, óńdeýge jiberedi. Tazartylǵan munaı
taýarlyq munaı dep atalady.
Munaı týraly bildik, ári qaraı ne isteımiz?
Munaı óndirý, qurlyqtan, sýly ortadan
2 - top
Munaıdy tasymaldaý.
1. Teńiz (tankerler)
2. Temirjol (sısternalar)
3. Trýbalar
3 - top.
Munaı óńdeý ádisteri.
Fızıkalyq ádis – munarada munaıdy fraksıalarǵa bólý. Ol munaıdy aıdaý dep atalady. Munaıdy qyzdyryp aıdaý arqyly molekýlalyq massalary ár túrli kómirsýtekterge jikteıdi.
Hımıalyq ádis – aýyr kómirsýtekterdi bólshekteý arqyly jeńil
kómirsýtekter alý nemese krekıng prosesi dep atalady. Jáne
kómirsýtekterdi aromattandyrý nemese rıformıng prosesi.
fraksıalary berilgen tablısany toltyrý (tekserý).
Munaı quramy, qasıeti, óńdeý ádisteri, ónimderi. júkteý
Sabaqtyń maqsaty:
- Munaı quramy, qasıetteri, óńdeý ádisteri, ónimderiniń qoldanylýy jóninde oqyp úırený;
- Qorshaǵan ortany baqylaı bilý daǵdysyn, keń arnada oılaý qabiletin damytyp, ekologıalyq saýattylyqqa, mamandyqqa baǵdarlaý;
- Baılyqtar mekenin tanyp, jadynda saqtaýǵa, qorshaǵan ortany qorǵaýǵa, tabıǵatty súıýge tárbıeleý. Jaýapkershilik, adamgershilik sezimderin qalyptastyrý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaq
Ádisi: toptyq jumys, suraq - jaýap, zerthanalyq tájirıbe, esepter.
Sabaqtyń kórnekiligi: Munaı, munaı ónimderiniń úlgileri, Qazaqstannyń ekonomıkalyq kartasy, shıki munaı, sý, margansovka eritindisi.
Pán aralyq baılanys: geografıa, ekologıa.
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý.
II. Úı tapsyrmasy.
Suraq - jaýap:
1. Kómirsýtekterdiń tabıǵı kózderin ata.
2. Munaı degenimiz ne? Munaıdyń fızıkalyq qasıetteri qandaı?
3. Munaıdyń quramyna kiretin zattardy atańdar.
4. Tabıǵı gazdyń quramy qandaı?
5. Tabıǵı gazdyń munaıǵa serik gazdardan qandaı aıyrmashylyqtary
bar?
6. Qazaqstandaǵy iri gaz, munaı, tas kómir ken oryndary týraly ne
bilesińder?
İİİ. Problemalyq suraq: Kóz aldymyzǵa elestetip kóreıik, bizge 200 gektar munaıly jer syıǵa tartyldy delik. Biz aldymen ne isteımiz?
Aldymen munaı týraly bilip alýymyz kerek.
Postermen jumys(oqýshylarǵa tapsyrmalar beriledi)
İ - top Munaı quramy týraly ne bilesizder?
Jaýaby: Munaı hımıalyq quramy jaǵynan organıkalyq qosylystardan turady, ıaǵnı onyń negizi – S, N. Munaı quramynda kómirsýtekterden basqa da az mólsherde organıkalyq qosylystar bolady. Ol qosylystardyń quramyna O, S, N jáne metaldar kiredi. Shaıyr jáne asfált zattary sıaqty úlken molekýlaly qosylystar da bar. Munaıdyń quramy birdeı emes. Biraq olardyń bárinde de kómirsýtekterdiń úsh túri – parafınder, sıkloparafınder, aromat
qosylystar bolady, bul atalǵan kómirsýtekterdiń barlyǵynyń mólsheri ár munaı keninde ártúrli bolýy múmkin. Mysaly, Mańǵystaý munaıy qanyqqan kómirsýtekterge, Baký aımaǵyndaǵy munaı sıkloparafınderge baı keledi.
2 - top.
Munaı tabıǵatta qalaı paıda bolady? Bul suraq ǵalymdar men mamandar arasynda bir ǵasyrǵa jýyq ýaqyttan beri talas týdyryp, búgingi kúnge deıin óz sheshimin taba qoıǵan joq. Osy suraqqa qalaı jaýap berer edińizder.
Jaýaptary:
- Meniń oıymsha, munaı janýarlar qaldyqtarynan paıda boldy.
- Munaı organıkalyq qaldyqtardan túziledi. Solardyń ishinde ósimdik qaldyqtarynan da, keıde ekeýinen de birdeı túzilýi múmkin.
- Jer qyrtysynyń damýy, ózgeriske túsýi kezinde paıda bolǵan jarylýlar men jaryqshaqtar arqyly jer betindegi sýlar jerdiń, tereń ishki qabattaryna, ıaǵnı metaldy deńgeıge deıin jetedi. Sol jerlerde ártúrli hımıalyq reaksıaǵa túsip, munaı túzilýi múmkin.
3 - top. Munaıdyń qorshaǵan ortaǵa áseri
Aldyńǵy eki toptyń jaýaptaryna óz pikirlerin qosý.
Jaýaby: Munaıdyń paıda bolýy – ári uzaq, ári óte kúrdeli úrdis. Osydan shamamen 200 jyl buryn orystyń ataqty oqymystysy M. V. Lomonosov óziniń «Jer qabattary» týraly eńbeginde munaı organıkalyq zattardan paıda boldy degen boljam aıtqan. Munaı túziletin organıkalyq zattardyń qaldyqtary kóbinese teńiz, muhıt tabandarynda túziledi. Keıde kishigirim kólderde de organıkalyq zattardyń qaldyqtaryna aınalýy múmkin. Degenmen de organıkalyq qaldyqtar qandaı jaǵdaıda jáne qandaı jerlerde jınalmasyn, olarǵa qajetti jaǵdaı týǵyzatyn orta sýly orta bolý kerek. Sýly ortada ǵana organıkalyq qaldyqtar totyǵý úrdisine shaldyqpaı jaqsy saqtalady. Sonymen qatar jer betindegi kez - kelgen sý aıdyndary ár túrli ósimdikter men janýarlar dúnıesine baı keledi. Plankton túrleri sý aıdynynda mol taraǵan. Organızmderdiń qaldyqtary teńiz, muhıt tabandarynda shókken shógindi jynystardyń quramynda da mol kezdesedi. Osyndaı organıkalyq qaldyqtardyń 65 – 90% S pen N turady. Bul keleshekte jer qoınaýynda paıda bolatyn munaı kenderiniń negizi bolmaq. Qazirgi kezde elimizdiń ǵalymdary men shetel mamandary munaıdyń paıda bolý gıpotezasyn jáne onyń organıkalyq negizin tolyǵymen qýattaıdy.
IV. Jańa sabaq.
Sabaqtyń taqyryby, maqsaty
1 - top.
Fızıkalyq qasıeti.
Munaıdyń qandaı zat ekenin kóreıik
Zerthanalyq tájirıbe 1.
Munaı úlgisimen tanysý. Munaıdyń sýǵa áserin baıqaý, qorytyndysyn dápterge jazý
Sonymen munaı jeke zat nemese qospa ma?
Munaı – qospa. Quramyna qaraı parafındi, naftendi, aromatty dep bólinedi. Jer astynan óndirilip alynǵan munaıda sý kóp bolady. Ony shıki munaı dep ataıdy. Shıki munaıdy sýynan jáne qosalqy gazdarynan tazartyp, óńdeýge jiberedi. Tazartylǵan munaı
taýarlyq munaı dep atalady.
Munaı týraly bildik, ári qaraı ne isteımiz?
Munaı óndirý, qurlyqtan, sýly ortadan
2 - top
Munaıdy tasymaldaý.
1. Teńiz (tankerler)
2. Temirjol (sısternalar)
3. Trýbalar
3 - top.
Munaı óńdeý ádisteri.
Fızıkalyq ádis – munarada munaıdy fraksıalarǵa bólý. Ol munaıdy aıdaý dep atalady. Munaıdy qyzdyryp aıdaý arqyly molekýlalyq massalary ár túrli kómirsýtekterge jikteıdi.
Hımıalyq ádis – aýyr kómirsýtekterdi bólshekteý arqyly jeńil
kómirsýtekter alý nemese krekıng prosesi dep atalady. Jáne
kómirsýtekterdi aromattandyrý nemese rıformıng prosesi.
fraksıalary berilgen tablısany toltyrý (tekserý).
Munaı quramy, qasıeti, óńdeý ádisteri, ónimderi. júkteý
You Might Also Like
-
İ Sabaqtyń taqyryby: §13. Azot. Azottyń perıodtyq júıedegi orny jáne qasıetteri.
