Muqaǵalı - jyr ǵumyr
Jambyl oblysy, Qordaı aýdany,
№6 negizgi mekteptiń bastaýysh synyp muǵalimi
Bahytjanova D. Ý.
«Muqaǵalı – jyr ǵumyr»
Maqsaty: Oqýshylarǵa qazaqtyń birtýar tulǵasynyń biri – Muqaǵalı Maqataevtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly túsinik berip, aqyn óleńderiniń mazmunyn uǵyndyrý, óleńdi mánerlep jatqa oqytý. Jas býyndy poezıa nárimen sýsyndatý, aqynnyń óleńderine degen súıispenshilikterin oıatý. Oqýshylardy poezıany súıe otyryp, aqyn jyrlarynan úlgi alýǵa, adamgershilik pen meıirimdilik qasıetterin óz boılaryna sińire bilýge tárbıeleý.
-- Toǵjan:
Qarasaz, Qara shalǵyn óleńde óstim
Jaqsy jyr jazsam, halqym eleńdestiń
Ólse óler Muqaǵalı Maqataev
Óltire almas alaıda óleńdi eshkim!
Muqaǵalı Maqataev qazaq poezıa álemine erekshe lep, erekshe serpin ákelgen aqyn. Endeshe, búgingi poezıa keshimiz, atynan tanylyp turǵandaı, Han táńiriniń muzbalaǵy atanǵan daryn ıesi, aqyn Muqaǵalı Maqataevqa arnalmaqshy.
Án. «Sarjaılaýym». Oryndaıtyn Ámına.
-- Uljan:
Armysyzdar, qurmetti qonaqtar men oqýshylar!
Qýat alyp Abaıdyń til - kúshinen,
Jyr jazamyn Abaıdyń úlgisimen.
Abaı bolyp tabynsam bir kisige,
Abaı bolyp túńilem bir kisiden,- dep jyrlaǵan Muqaǵalı Maqataev aǵamyzdyń jyrlary, jyl ótken saıyn jarqyraı, órkendeı ósip, oqyrmanyn ińkár etip, aıshyqtala túsýde. Abaı úndes Muqaǵalıdaı perzenti bar halyq – shynymen baqytty halyq.
--- Muǵalim. M. Maqataev ózi týraly ”Meniń anketam" degen óleńinde tolyq derek bergen.
”Meniń anketam" – Týǵan jeriń?
– Ulanymyn Qarasaz dep atalatyn aýyldyń.
– Týǵan jylyń?
– 1931. Qurdasymyn Shámildiń.
– Shyqqan tegiń?
– Sharýamyn.
Bar tirlikten baǵaly ony sanaımyn.
– Bilimiń she?
– Ortasha ǵoı.
Alaıda ózim joǵaryǵa balaımyn.
– Ana tiliń?
– Qazaqsha. Qysylǵanda oryssha da, nemisshe de, taǵy bar.
– Qaıda istediń?
– Mynaý «Eńbek kitapshamnan» tanyp al.
Oqymaǵan, dıplomsyz demeseń,
Bir basymnan bar mamandyq tabylar.
– Shetelderde boldyń ba?
– Bolǵamyn joq.
Olar maǵan turǵan da joq qol bulǵap.
Qalsam boldy, ólsem boldy jáıimmen,
Osy otyrǵan ornymda - aq.
– Meken - jáıiń?
– Meken - jáıim – jer meniń.
Jerde júrgen aqyn degen pendemin.
Qalam, qaǵaz, ýaqyt ber tek azdaǵan,
Men ómirdi jyrlaý úshin kelgemin!
İ - bólim. Aqynnyń ómir joly
-Ámına. Muqaǵalı Maqataev 1931 jyly 9 aqpanda Almaty oblysy Raıymbek aýdany Qarasaz aýylynda dúnıege kelgen. Muqaǵalıdiń negizgi shyn aty – Muhametqalı. Biraq ony kishkentaıynan erkeletip Muqaǵalı dep atap ketken. Ákesiniń aty – Súleımen, anasynyń aty – Naǵıma. Ákesi soǵysta qaıtys bolǵan. 1941 jyly ákesi soǵysqa attanǵanda Muqaǵalı ne bary 10 jasta edi. Muqaǵalı mektep bitirgen soń, 1948 jyly Almatyda shet tilder ınstıtýtynda oqyp júrip, artyndaǵy otbasynyń turmysy aýyr bolǵandyqtan, solarǵa kómektespekshi bolyp, oqýdy eriksiz tastap, aýylǵa oralady. Muqaǵalı aýyldyń hatshysy bolyp qyzmet atqarady. On jasar bolashaq aqyn maıdanǵa ketken ákesin ańsap: Ol jerde Syrymbetteı taý bar ma eken, Jaıdaqtyń shóbi shúıgin qaýlar ma eken, Minekı kóp aı boldy habary joq, Ákem kep kóńilimizdi aýlar ma eken, Ákemiz bir ákeden jalǵyz edi, Sýdaǵy jańa bitken jalbyz edi, Minekı, kóp aı boldy habary joq, Biz daǵy ákemizge zarmyz endi.
-- Ǵalymjan.
Áje balasy bolǵan soń anasyn Naqa dep ataǵan. Anasy men ájesi Tıynnyń tárbıesinde ósti. 1948 jyly orta mektepti ınternatta oqyp bitiredi.
1976 jyly 27 naýryzda ómirden ótti. Topyraq buıyrǵan jeri Almaty.
---- Áje, sen birge júrsiń menimenen,
Ólige men ózińdi telimegem.
Aq kımeshek kıgen bir kempir kórsem,
Aq kımeshek astynan seni kórem.
Óńi - túsi ózińnen bir aýmaıdy,
Nemeresin ertpese júre almaıdy.
Tanys daýys, tanys sóz, tanys mási,
Kózime ottaı basylyp, alaýlaıdy.
Appaqtyǵy uqsaıdy áriniń de,
Ájimiń de, aýmaıdy tálimiń de.
Álemdegi ájeniń bári bir me?
Áje, sen tiri ekensiń áli kúnge.
-- Aıbar.
Sheshe, sen baqyttysyń! jylamaǵyn.
Jaı túsip jatsa daǵy qulamadyń.
Táńirden men edim ǵoı suraǵanyń,
Sondyqtan jylamaǵyn, jylamaǵyn.
Barmyn ǵoı tirimin ǵoı, qasyńdamyn,
Ólmeımin, men ózińdeı asyldanmyn.!
Taýsylyp, óz - ózińnen shashylmaǵyn,
Baıyrǵy berekeńdi qashyrmaǵyn.
Men seniń qanyqpyn ǵoı kóz jasyńa,
Ózim kepil tot basyp tozbasyma,
Eki jyr jazsam saǵan birin arnap,
«Sheshe» dep jazdym ylǵı sóz basyna.
Táńirim keshe kórsin kesirimdi,
Aspanǵa jazam seniń esimińdi.
Sheshe! Sen baqyttysyń, terbete ber,
Quba taldan ıilgen besigińdi.
-- Juldyz.
1952 jyly aýylda júrip óz otbasyn qurady. Áıeliniń aty - Lashyn. Onyń 4 balasy boldy. Olar Maıgúl, Juldyz, Sholpan, Aıbar.
-- Búgin de, keshe de, ótkende.
İzdeseń qatelik kóp mende.
Qaýǵadaı basyma barlyǵy,
Sira da soqpaı bir ótken be.
İzdeseń qatelik kóp mende,
Sen biraq túńilme, jek kórme.
Laısań, jaýyndar, daýyldar,
Bolmaı ma kún shýaq kóktemde.
--- Eldıar.
Júre - júre men ómirge qanyqtym,
Ómir syryn jańa bilip, jańa uqtym.
Qyzbalyqtyq kúnderimdi uzatyp,
Endi mine áke bolyp qalyppyn.
Sen ómirge basqa jolmen bas qadam,
Ákeń júrgen soqpaqtardan qash, balam.
Uǵyp alda, saq bolyp, ós aıtaıyn,
Ómir jolyn ákeń bylaı bastaǵan.
Men ákemniń tárbıesin kórmedim,
Al anamnyń aqylyna kónbedim.
Tipti keshe oqýshylyq kezde de,
Tizginimdi eshbir janǵa bermedim.
Ómirimde bir ıilgen emespin,
Menmendigi menen ótken joq eshkim.
Bolamyn dep «jalyn júrek, ot keýde»,
bola almaı, qýys keýde bop óstim.
Endi, mine, ulym maǵan qaraıdy,
Ótkir kózin óńmenime qadaıdy.
Kóp qatelik jiberippin amal ne?
Keshir, ulym, moıyndadym, jaraıdy!
----- Aıdos.
Maıgúl esimdi qyzy qaıtys bolyp ketedi. Aqyn qyzyn oılap qaıǵyrady. Ómirge qyzyna arnalǵan saǵynyshqa toly jyr joldary keledi.
Ol ómirge kelgende kóktem edi,
Jer gúlin, kók te nuryn tókken edi.
Saıalatyp sal - samal ópken edi,
Sol ómirge nesine ókpeledi.
Sol ómirge nesine ókpeledi.
Al ómir ony syrtqa tepken edi.
Qaıǵyrmaımyn, jyrym ǵoı jazylmaǵan,
Kúrsintkeni bolmasa tekke meni.
Án. Sábı bolǵym keledi. Oryndaıtyn Juldyz.
--- Muǵalim.
Taýlar, taýlar, taýlarym - aı!
Saǵynysyp qappyz ǵoı tarlanym – aı!
Taýdaǵydaı esh jerde kún shyqpaıdy,
Tún bolmaıdy esh jerde taýdaǵydaı.
Taý meniń nesibeme tıipti erek,
Mendegi shattyq bólek, kúıik bólek.
Aqsaqaldar: - Taýdaı bol – deıtin maǵan,
Taýdaı bolǵym keledi bıik kerek. Osylaısha tereńnen tolǵaǵan syrshyl aqyn ómirden óz bıigin izdeýmen ótti. Ol bıigi – Týǵan halqy, Ana tili, Atamekeni. İİ - bólim. Týǵan jer qudireti. --- Aıdyn: Muqaǵalı lırık aqyn. Adam janynyń, tabıǵat júreginiń jyrshysy. Ózi ósken Alataýyn, Qarasazyn asqaq jyr qudiretine bólep - aq ketti.
Men baqyttymyn,
baqytty jerde týyldym.
Aınalaıyn Qarasaz,
qasıetińnen sýyńnyń!
seniń árbir bulaǵyń -
meniń árbir qan tamyrym emes pe?
qasıetti turaǵym qasıetinen sýyńnyń.
Qarasazym!
aıtylmaǵan sezim eń.
men izdegen baqyttyń sen ózi meń?
seniń ǵajap tabıǵatyńdy kimge aıtam,
kim qumartsa, ózi kórsin kózimen.
-- Seısen..„Týǵan jerim.
"Apyrym - aı
Týǵan jer - aı!
teńdeser kim,
bul jerge sen bolmasań, kelmes edim.
kindigimdi baılaǵan qazyǵym - aı,
sen bolmasań, bul mańdy kórmes edim.
Jat kózimen qaraıdy adamdaryń,
jaqyn tartar qurby da taba almadym.
Jas otaýdyń esigin ashyp qalyp,
aılam quryp, qaıyra jaba almadym.
Kel demedi nemese ket demedi.
nesin maǵan, bilmeımin ókpeledi.
seni súıgen júrekti, týǵan ólkem,
sen ósirgen bireýler jek kóredi.
Týǵan elim kórmesem saǵynamyn,
ketsem izim ózińnen tabylady.
jasyra alman ininiń otaýynan,
artyq maǵan atanyń shańyraǵy.
--- Muhamedalı.„Qazaqstan."
---- Joldasbaı. «Ana tilim!»
-- Aııda.:”Úsh baqytym"
Eń birinshi baqytym – Halqym meniń,
Soǵan berem oıymnyń altyn kenin.
Ol bar bolsa men barmyn, qor bolmaımyn,
Qymbatyraq altynnan narqym meniń.
Al ekinshi baqytym - Tilim meniń
Tas júrekti tilimmen tilimdedim.
Keı - keıde dúnıeden túńilsem de
Qasıetti tilimnen túńilmedim.
Baqytym bar úshinshi – Otan degen,
Qudaı degen kim dese, Otan der em!
... Oty sóngen jalǵanda jan barsyń ba?
Oılanbaı – aq keldaǵy, otalmenen. -- Alıhan.
Men onyń túnin súıem, kúnin súıem,
aǵyndy ózen, asqar taý, gúlin súıem.
Men onyń qasıetti tilin súıem,
Men onyń qudiretti únin súıem.
Bar jándigin súıemin qybyrlaǵan,
Bári maǵan: «Otan!»- dep sybyrlaǵan.
Janym meniń keýdemdi jaryp shyq ta,
Boztorǵaıy bol onyń shyryldaǵan.!
Otan! Otan! bárinen bıik eken,
men ony máńgilikke súıip ótem.
Otandy súımeýiń de kúıik eken.
Otandy súıgeniń de kúıik eken.
Án. «Naýryz». Oyndaıtyn Toǵjan.
İİİ - bólim. Poezıa jyr qudireti.
--- Muǵalim. M. Maqataev poezıasy – eskirmeıtin, oqyrmanymen jasaryp, jańǵyryp otyratyn ásem yrǵaqty kúı. «Muqaǵalı poezıasy – tiri poezıa». Ol poezıa qudiretin adam boıyndaǵy asyl sezimnen izdedi. Al ómirdegi jaqsylyq, mahabbat ataýlynyń negizi de osy aıaýly da asyl sezim qudiretinde jatyr dep túsinedi. Aqyn Farıza Ońǵarsynova aıtqandaı «Muqaǵalı – eń aldymen aqyn. Ol – qazaq jyrynyń qudireti». Olaı bolsa, Muqaǵalıdyń poezıamen qalaı syrlasqanyn tyńdap kórelik
-- Quralaı: Poezıa!
Menimen egiz be ediń?
Sen meni sezesiń be,
nege izdedim?
Alaýyrtqan tańdardan seni izdedim,
Qaraýytqan taýlardan seni izdedim,- deıtin Muqaǵalı - bizdiń zamandaǵy daryndy aqyndardyń biri. Sebebi aqyn kúnniń nuryn, jeldiń lebin, gúldiń jupar ıisin, keń dalanyń salqyn samalyn jan - tánimen súıdi.
Seni izdedim kezdesken adamdardan,
Bulaqtardan, baqtardan, alańdardan,
Shyraqtardan, ottardan, jalaýlardan,
Seni izdedim joǵalǵan zamandardan. Seni izdedim dosymnan, qasymnan da, aqsha bulttan izdedim jasynnan da, sen be dedim aq nóser ashylǵanda. qyzyl - jasyl shuǵyla shashylǵanda, kókjıek pen kókjıek qosylǵanda. Seni izdedim sezimge ý sharaptanda, mınýttardan izdedim, saǵattan da, seni izdedim, izdeımin taǵat bar ma? seni maǵan egiz ǵyp jaratqan ba?
-- Nargıza. Búgin meniń týǵan kúnim oı - páli - aı,
Myna adamdar nege jatyr toılamaı,
Banket jasap berer edim ózim - aq,
Táńirdiń bir jarytpaı - aq qoıǵany - aı.
Myna dúnıe nege jatyr úndemeı,
alaýlatyp toıdyń shoǵyn úrlemeı,
qushaq - qushaq gúl shoqtaryn laqtyryp,
«mynaý – shapan, mynaý atyń, min»demeı.
Myna jurtqa jaqpady ma áldenem,
beker ómir súrgenim be, álde men,
halqym seniń qasıetińdi bilem dep
bosqa ómirim ótti meken áýremen
Aıtamyn dep qýanyshyń, muńyńdy
basqa arnaǵa burdym ba álde jyrymdy
men báribir ózińmenen bir bolam
ózegine tepseń daǵy ulyńdy.
Toılanbasa, toılanbasyn ne eteıin,
toı kórmeı - aq, syı kórmeı - aq óteıin
qalamymdy bershi maǵan báıbishe,
bolashaqqa aryz jazyp keteıin.
-- Symbat.
Dúnıeniń aǵyn da, qarasyn da,
myńq etpeısiń qabyldap alasyńda,
qarasymen shamań joq talasýǵa,
eı, ómirim zymyrap, barasyń ba?
men kóktiń jelpinip arasyn da,
jeligesiń túsesiń qara sýǵa,
quıyn qýǵan qańbaqtaı alasura,
eı, ómirim zymyrap barasyń ba?
Men otyrmyn teńizdiń jaǵasyn da,
beresim de joq oǵan, alasym da.
meni tastap tolqyndar aǵasyń ba?
tolqyndanyp ómirim barasyń ba?
Shań shyǵaryp izinen quıyndaǵan,
barasyń ba, ómirim, qıyndaǵan?
Syıyn maǵan eı, ómir, syıyn maǵan,
syıyńdy alam men seniń buıyrmaǵan.
--- Saǵadat.
Dosym saǵan senemin senip ótem,!
joly bóten demeımin, jóni bóten.
Dostyq degen - adamnyń kórigi eken,
Dostyq degen adamnyń serigi eken.
Qyran kúlki - tamasha bári osynda,
otyrmyn dýman - toıdyń arasynda.
Bereke boıdan asyp jatqanymen,
Olqy tur kóńilim meniń nanasyń ba?
--- Aıda.
Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta,
Óleń degen týlaıdy jaıshylyqta.
Aqyn bolsań jarqynym, alysqa attan,
kúndelikti tirlikke boı sýytpa.
Aıshylyq jol, shóldeısiń, zaryǵasyń,
Armandaısyń, ańsaısyń, saǵynasyń.
Jol azabyn kóresiń, kóresiń de,
ashynasyń birese baǵynsyń.
Mine, osyndaı óleńniń kilti degen,
quıttaı júıeń qalmaıdy silkimegen.
Attanam dep alysqa, aıdalada,
Adaspasa bolǵaı - dy shirkin óleń.
--- Dınmuhammed.
Eı, óleń, maǵan tıgen enshim ediń,
Boı jazaıyn qasyma kelshi meniń.
Meniń saǵan shamaly jaqsylyǵym,
sen de maǵan, árıne, kónshimediń.
Kelshi maǵan, tez jetshi, aldanyshym,
Tez jetshi, atam Abaı arýaǵy úshin,
Beıishtegi uıańdy qoıa turǵyn,
tirshilikke kereksiń, arda qusym.
Eı, óleń, qaıtsem saǵan jan bitirem?
Jansyz óleń janymdy aldy kileń.
Bir oıym júregimde qaza bolyp,
Bir oıym kómeıimdi qaldy tirep,
Eı, óleń, qaıtsem saǵan jan bitirem?
Muǵalim.: Jazýshy baspasynyń ujymy qaıta qurý jáne demokratıa
talaptaryn eskere otyryp, respýblıkalyq «Tulpar» syılyǵynyń statýsyn bekitti. Atalmysh syılyq eki jylda bir ret kórkem proza, poezıa jáne ádebı syn salasyndaǵy úzdik shyǵarmalarǵa beriledi.
Tuńǵysh belgilenip otyrǵan «Tulpar» syılyǵy 1991 jyly qazaq eliniń úlken aqyny marqum M. Maqataevtyń «Jylaıdy júrek» atty óleńder men dastandar kitabyna berildi.
Jazylar estelikter men týraly,
Bireýler jan edi der ór tulǵaly.
Bireýler tulpar edi der de múmkin,
Bútindelmeı ketken bir er - turmany.
dep sonaý elenbeı júrgen erte keziniń ózinde ilgerini uly aqyndarsha dóp basyp dál boljap óziniń aıtqanyndaı Muqaǵalımen birge júrgen, kórip - bilgenderdiń ishinde qulash - qulash eselep estelikter jazbaǵany kemde - kem.
Estelikterden úzindiler.
Lashyn Ázimjanova(Aqynnyń zaıyby)
Muqaǵalıdyń tili baı, halyq tili edi ǵoı.
Ol halqyn qalaı súıse, halyq ta ony solaı súıdi.
Farıza Ońǵarsynova
Muqaǵalı - bizdiń zamanymyzdyń poezıa dúnıesindegi qubylys.
Eger ol qubylysty biz birden baıybyna baryp, dóp basyp, tanı almasaq, bul - ónerdegi zańdylyq.
Nurǵısa Tilendıev
1975 - jyldyń kúzi. Ol kezde Muqaǵalı esh jerde jumys istemeı, úıde shyǵarma jazyp jatqan. Nege ekenin qaıdam, inimdi arnaıy izdedim.
Aqyry taptym. Ekeýara keń - mol áńgimelesken soń men oǵan aǵa retinde qolqa saldym:
- Muqash batyr! Men seniń óleńderińniń qýattylyǵyn endi ǵana tolyq túsinip, endi ǵana tanyǵandaımyn. Ár sóziń halyqqa jaqyn ári uǵynyqty, qarapaıym. Endeshe nege óz halqyń aýzynan tastamaı aıtyp júretin ánge aınaldyrmasqa ony? Buǵan qalaı qaraısyń.
Men buryn - sońdy ánniń sózin jazǵan aqyn emes edim, aǵa... Osynyń ózi qalaı bolar eken...
Ol ájeptáýir oılanyp qaldy. Men qaıtalap qolqa saldym. Bul joly qarsylyq kórsetken joq. Tek aýyr kúrsindi. Sonda ne oılady eken?
Bul kúnde ıisi qazaq asa joǵary baǵalap, qurmetpen aıtatyn„Saryjaılaý,"„Sálem berem Jetisýǵa,"Sónbeıdi, áje, shyraǵyń,"
„Esińe meni alǵaısyń",„Bolmasyn soǵys, bolmasyn,"„Kel erkem, Alataýyma,"
„Dombyra - dosym "jáne basqa da kóptegen ánder ári jedel ári sátti týǵan dúnıeler edi.
Toǵjan.
Aqynmyn dep qalaı men aıta alamyn,
Halqymnyń ózi aıtqanyn qaıtaladym.
... Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin
Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn.
Qarasaz, qara shalǵyn óleńde óstim
Jyr jazsam, oǵan jurtym eleńdestiń.
Ólse óler Muqaǵalı Maqataev
Óltire almas alaıda óleńdi eshkim.
Muǵalim.
Jazylar estelikter neshelegen,
Kórermiz onyń bárin pesheneden.
Áıteýir, biletinim bir - aq nárse,
Kóshedi óleń nemese óshedi óleń,- deıdi Muhań.
Aqıyq aqynǵa arnaý, óleń de, esse de, estelikter de áli jazyla berer. Muqaǵalıdyń ózi aıtpaqshy: óleń kóshe me, óshe me - másele sonda! Muqaǵalı aqynnyń jyrlary – tirshilik tamyryndaı máńgi jyrlar. Júregi bar adamnyń sezimin selt etkizetindeı jyrlary bolashaq urpaqtyń júreginde máńgi saqtalady.
Endeshe búgingi aqıyq aqynǵa arnalǵan jyr keshimizdi ózimniń júregimnen shyqqan jyr qatarlarymen aıaqtaımyn.
Muqaǵalı – ólmeıtuǵyn ǵumyr jyr, Ýaqyt jyljyp jyrlaryńmen saǵyndyr. Syrly áýen júrekterge nur quısyn, Rýhyńmen poezıa qudiretti baǵyndyr. Shabyttandyń esken jeldiń lebinen, Syr ańǵardyń borandy aıaz deminen. Bar ǵumyryń ásem sazǵa aınalyp, Estilgendeı saz syrnaıdyń úninen. Synaıtuǵyn jaratýshy syıymen, Tabıǵattyń zańdylyǵy qatal tym. Syrǵa toly, jyrǵa toly jyryńmen, Poezıa formýlasy atandyń.
№6 negizgi mekteptiń bastaýysh synyp muǵalimi
Bahytjanova D. Ý.
«Muqaǵalı – jyr ǵumyr»
Maqsaty: Oqýshylarǵa qazaqtyń birtýar tulǵasynyń biri – Muqaǵalı Maqataevtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly túsinik berip, aqyn óleńderiniń mazmunyn uǵyndyrý, óleńdi mánerlep jatqa oqytý. Jas býyndy poezıa nárimen sýsyndatý, aqynnyń óleńderine degen súıispenshilikterin oıatý. Oqýshylardy poezıany súıe otyryp, aqyn jyrlarynan úlgi alýǵa, adamgershilik pen meıirimdilik qasıetterin óz boılaryna sińire bilýge tárbıeleý.
-- Toǵjan:
Qarasaz, Qara shalǵyn óleńde óstim
Jaqsy jyr jazsam, halqym eleńdestiń
Ólse óler Muqaǵalı Maqataev
Óltire almas alaıda óleńdi eshkim!
Muqaǵalı Maqataev qazaq poezıa álemine erekshe lep, erekshe serpin ákelgen aqyn. Endeshe, búgingi poezıa keshimiz, atynan tanylyp turǵandaı, Han táńiriniń muzbalaǵy atanǵan daryn ıesi, aqyn Muqaǵalı Maqataevqa arnalmaqshy.
Án. «Sarjaılaýym». Oryndaıtyn Ámına.
-- Uljan:
Armysyzdar, qurmetti qonaqtar men oqýshylar!
Qýat alyp Abaıdyń til - kúshinen,
Jyr jazamyn Abaıdyń úlgisimen.
Abaı bolyp tabynsam bir kisige,
Abaı bolyp túńilem bir kisiden,- dep jyrlaǵan Muqaǵalı Maqataev aǵamyzdyń jyrlary, jyl ótken saıyn jarqyraı, órkendeı ósip, oqyrmanyn ińkár etip, aıshyqtala túsýde. Abaı úndes Muqaǵalıdaı perzenti bar halyq – shynymen baqytty halyq.
--- Muǵalim. M. Maqataev ózi týraly ”Meniń anketam" degen óleńinde tolyq derek bergen.
”Meniń anketam" – Týǵan jeriń?
– Ulanymyn Qarasaz dep atalatyn aýyldyń.
– Týǵan jylyń?
– 1931. Qurdasymyn Shámildiń.
– Shyqqan tegiń?
– Sharýamyn.
Bar tirlikten baǵaly ony sanaımyn.
– Bilimiń she?
– Ortasha ǵoı.
Alaıda ózim joǵaryǵa balaımyn.
– Ana tiliń?
– Qazaqsha. Qysylǵanda oryssha da, nemisshe de, taǵy bar.
– Qaıda istediń?
– Mynaý «Eńbek kitapshamnan» tanyp al.
Oqymaǵan, dıplomsyz demeseń,
Bir basymnan bar mamandyq tabylar.
– Shetelderde boldyń ba?
– Bolǵamyn joq.
Olar maǵan turǵan da joq qol bulǵap.
Qalsam boldy, ólsem boldy jáıimmen,
Osy otyrǵan ornymda - aq.
– Meken - jáıiń?
– Meken - jáıim – jer meniń.
Jerde júrgen aqyn degen pendemin.
Qalam, qaǵaz, ýaqyt ber tek azdaǵan,
Men ómirdi jyrlaý úshin kelgemin!
İ - bólim. Aqynnyń ómir joly
-Ámına. Muqaǵalı Maqataev 1931 jyly 9 aqpanda Almaty oblysy Raıymbek aýdany Qarasaz aýylynda dúnıege kelgen. Muqaǵalıdiń negizgi shyn aty – Muhametqalı. Biraq ony kishkentaıynan erkeletip Muqaǵalı dep atap ketken. Ákesiniń aty – Súleımen, anasynyń aty – Naǵıma. Ákesi soǵysta qaıtys bolǵan. 1941 jyly ákesi soǵysqa attanǵanda Muqaǵalı ne bary 10 jasta edi. Muqaǵalı mektep bitirgen soń, 1948 jyly Almatyda shet tilder ınstıtýtynda oqyp júrip, artyndaǵy otbasynyń turmysy aýyr bolǵandyqtan, solarǵa kómektespekshi bolyp, oqýdy eriksiz tastap, aýylǵa oralady. Muqaǵalı aýyldyń hatshysy bolyp qyzmet atqarady. On jasar bolashaq aqyn maıdanǵa ketken ákesin ańsap: Ol jerde Syrymbetteı taý bar ma eken, Jaıdaqtyń shóbi shúıgin qaýlar ma eken, Minekı kóp aı boldy habary joq, Ákem kep kóńilimizdi aýlar ma eken, Ákemiz bir ákeden jalǵyz edi, Sýdaǵy jańa bitken jalbyz edi, Minekı, kóp aı boldy habary joq, Biz daǵy ákemizge zarmyz endi.
-- Ǵalymjan.
Áje balasy bolǵan soń anasyn Naqa dep ataǵan. Anasy men ájesi Tıynnyń tárbıesinde ósti. 1948 jyly orta mektepti ınternatta oqyp bitiredi.
1976 jyly 27 naýryzda ómirden ótti. Topyraq buıyrǵan jeri Almaty.
---- Áje, sen birge júrsiń menimenen,
Ólige men ózińdi telimegem.
Aq kımeshek kıgen bir kempir kórsem,
Aq kımeshek astynan seni kórem.
Óńi - túsi ózińnen bir aýmaıdy,
Nemeresin ertpese júre almaıdy.
Tanys daýys, tanys sóz, tanys mási,
Kózime ottaı basylyp, alaýlaıdy.
Appaqtyǵy uqsaıdy áriniń de,
Ájimiń de, aýmaıdy tálimiń de.
Álemdegi ájeniń bári bir me?
Áje, sen tiri ekensiń áli kúnge.
-- Aıbar.
Sheshe, sen baqyttysyń! jylamaǵyn.
Jaı túsip jatsa daǵy qulamadyń.
Táńirden men edim ǵoı suraǵanyń,
Sondyqtan jylamaǵyn, jylamaǵyn.
Barmyn ǵoı tirimin ǵoı, qasyńdamyn,
Ólmeımin, men ózińdeı asyldanmyn.!
Taýsylyp, óz - ózińnen shashylmaǵyn,
Baıyrǵy berekeńdi qashyrmaǵyn.
Men seniń qanyqpyn ǵoı kóz jasyńa,
Ózim kepil tot basyp tozbasyma,
Eki jyr jazsam saǵan birin arnap,
«Sheshe» dep jazdym ylǵı sóz basyna.
Táńirim keshe kórsin kesirimdi,
Aspanǵa jazam seniń esimińdi.
Sheshe! Sen baqyttysyń, terbete ber,
Quba taldan ıilgen besigińdi.
-- Juldyz.
1952 jyly aýylda júrip óz otbasyn qurady. Áıeliniń aty - Lashyn. Onyń 4 balasy boldy. Olar Maıgúl, Juldyz, Sholpan, Aıbar.
-- Búgin de, keshe de, ótkende.
İzdeseń qatelik kóp mende.
Qaýǵadaı basyma barlyǵy,
Sira da soqpaı bir ótken be.
İzdeseń qatelik kóp mende,
Sen biraq túńilme, jek kórme.
Laısań, jaýyndar, daýyldar,
Bolmaı ma kún shýaq kóktemde.
--- Eldıar.
Júre - júre men ómirge qanyqtym,
Ómir syryn jańa bilip, jańa uqtym.
Qyzbalyqtyq kúnderimdi uzatyp,
Endi mine áke bolyp qalyppyn.
Sen ómirge basqa jolmen bas qadam,
Ákeń júrgen soqpaqtardan qash, balam.
Uǵyp alda, saq bolyp, ós aıtaıyn,
Ómir jolyn ákeń bylaı bastaǵan.
Men ákemniń tárbıesin kórmedim,
Al anamnyń aqylyna kónbedim.
Tipti keshe oqýshylyq kezde de,
Tizginimdi eshbir janǵa bermedim.
Ómirimde bir ıilgen emespin,
Menmendigi menen ótken joq eshkim.
Bolamyn dep «jalyn júrek, ot keýde»,
bola almaı, qýys keýde bop óstim.
Endi, mine, ulym maǵan qaraıdy,
Ótkir kózin óńmenime qadaıdy.
Kóp qatelik jiberippin amal ne?
Keshir, ulym, moıyndadym, jaraıdy!
----- Aıdos.
Maıgúl esimdi qyzy qaıtys bolyp ketedi. Aqyn qyzyn oılap qaıǵyrady. Ómirge qyzyna arnalǵan saǵynyshqa toly jyr joldary keledi.
Ol ómirge kelgende kóktem edi,
Jer gúlin, kók te nuryn tókken edi.
Saıalatyp sal - samal ópken edi,
Sol ómirge nesine ókpeledi.
Sol ómirge nesine ókpeledi.
Al ómir ony syrtqa tepken edi.
Qaıǵyrmaımyn, jyrym ǵoı jazylmaǵan,
Kúrsintkeni bolmasa tekke meni.
Án. Sábı bolǵym keledi. Oryndaıtyn Juldyz.
--- Muǵalim.
Taýlar, taýlar, taýlarym - aı!
Saǵynysyp qappyz ǵoı tarlanym – aı!
Taýdaǵydaı esh jerde kún shyqpaıdy,
Tún bolmaıdy esh jerde taýdaǵydaı.
Taý meniń nesibeme tıipti erek,
Mendegi shattyq bólek, kúıik bólek.
Aqsaqaldar: - Taýdaı bol – deıtin maǵan,
Taýdaı bolǵym keledi bıik kerek. Osylaısha tereńnen tolǵaǵan syrshyl aqyn ómirden óz bıigin izdeýmen ótti. Ol bıigi – Týǵan halqy, Ana tili, Atamekeni. İİ - bólim. Týǵan jer qudireti. --- Aıdyn: Muqaǵalı lırık aqyn. Adam janynyń, tabıǵat júreginiń jyrshysy. Ózi ósken Alataýyn, Qarasazyn asqaq jyr qudiretine bólep - aq ketti.
Men baqyttymyn,
baqytty jerde týyldym.
Aınalaıyn Qarasaz,
qasıetińnen sýyńnyń!
seniń árbir bulaǵyń -
meniń árbir qan tamyrym emes pe?
qasıetti turaǵym qasıetinen sýyńnyń.
Qarasazym!
aıtylmaǵan sezim eń.
men izdegen baqyttyń sen ózi meń?
seniń ǵajap tabıǵatyńdy kimge aıtam,
kim qumartsa, ózi kórsin kózimen.
-- Seısen..„Týǵan jerim.
"Apyrym - aı
Týǵan jer - aı!
teńdeser kim,
bul jerge sen bolmasań, kelmes edim.
kindigimdi baılaǵan qazyǵym - aı,
sen bolmasań, bul mańdy kórmes edim.
Jat kózimen qaraıdy adamdaryń,
jaqyn tartar qurby da taba almadym.
Jas otaýdyń esigin ashyp qalyp,
aılam quryp, qaıyra jaba almadym.
Kel demedi nemese ket demedi.
nesin maǵan, bilmeımin ókpeledi.
seni súıgen júrekti, týǵan ólkem,
sen ósirgen bireýler jek kóredi.
Týǵan elim kórmesem saǵynamyn,
ketsem izim ózińnen tabylady.
jasyra alman ininiń otaýynan,
artyq maǵan atanyń shańyraǵy.
--- Muhamedalı.„Qazaqstan."
---- Joldasbaı. «Ana tilim!»
-- Aııda.:”Úsh baqytym"
Eń birinshi baqytym – Halqym meniń,
Soǵan berem oıymnyń altyn kenin.
Ol bar bolsa men barmyn, qor bolmaımyn,
Qymbatyraq altynnan narqym meniń.
Al ekinshi baqytym - Tilim meniń
Tas júrekti tilimmen tilimdedim.
Keı - keıde dúnıeden túńilsem de
Qasıetti tilimnen túńilmedim.
Baqytym bar úshinshi – Otan degen,
Qudaı degen kim dese, Otan der em!
... Oty sóngen jalǵanda jan barsyń ba?
Oılanbaı – aq keldaǵy, otalmenen. -- Alıhan.
Men onyń túnin súıem, kúnin súıem,
aǵyndy ózen, asqar taý, gúlin súıem.
Men onyń qasıetti tilin súıem,
Men onyń qudiretti únin súıem.
Bar jándigin súıemin qybyrlaǵan,
Bári maǵan: «Otan!»- dep sybyrlaǵan.
Janym meniń keýdemdi jaryp shyq ta,
Boztorǵaıy bol onyń shyryldaǵan.!
Otan! Otan! bárinen bıik eken,
men ony máńgilikke súıip ótem.
Otandy súımeýiń de kúıik eken.
Otandy súıgeniń de kúıik eken.
Án. «Naýryz». Oyndaıtyn Toǵjan.
İİİ - bólim. Poezıa jyr qudireti.
--- Muǵalim. M. Maqataev poezıasy – eskirmeıtin, oqyrmanymen jasaryp, jańǵyryp otyratyn ásem yrǵaqty kúı. «Muqaǵalı poezıasy – tiri poezıa». Ol poezıa qudiretin adam boıyndaǵy asyl sezimnen izdedi. Al ómirdegi jaqsylyq, mahabbat ataýlynyń negizi de osy aıaýly da asyl sezim qudiretinde jatyr dep túsinedi. Aqyn Farıza Ońǵarsynova aıtqandaı «Muqaǵalı – eń aldymen aqyn. Ol – qazaq jyrynyń qudireti». Olaı bolsa, Muqaǵalıdyń poezıamen qalaı syrlasqanyn tyńdap kórelik
-- Quralaı: Poezıa!
Menimen egiz be ediń?
Sen meni sezesiń be,
nege izdedim?
Alaýyrtqan tańdardan seni izdedim,
Qaraýytqan taýlardan seni izdedim,- deıtin Muqaǵalı - bizdiń zamandaǵy daryndy aqyndardyń biri. Sebebi aqyn kúnniń nuryn, jeldiń lebin, gúldiń jupar ıisin, keń dalanyń salqyn samalyn jan - tánimen súıdi.
Seni izdedim kezdesken adamdardan,
Bulaqtardan, baqtardan, alańdardan,
Shyraqtardan, ottardan, jalaýlardan,
Seni izdedim joǵalǵan zamandardan. Seni izdedim dosymnan, qasymnan da, aqsha bulttan izdedim jasynnan da, sen be dedim aq nóser ashylǵanda. qyzyl - jasyl shuǵyla shashylǵanda, kókjıek pen kókjıek qosylǵanda. Seni izdedim sezimge ý sharaptanda, mınýttardan izdedim, saǵattan da, seni izdedim, izdeımin taǵat bar ma? seni maǵan egiz ǵyp jaratqan ba?
-- Nargıza. Búgin meniń týǵan kúnim oı - páli - aı,
Myna adamdar nege jatyr toılamaı,
Banket jasap berer edim ózim - aq,
Táńirdiń bir jarytpaı - aq qoıǵany - aı.
Myna dúnıe nege jatyr úndemeı,
alaýlatyp toıdyń shoǵyn úrlemeı,
qushaq - qushaq gúl shoqtaryn laqtyryp,
«mynaý – shapan, mynaý atyń, min»demeı.
Myna jurtqa jaqpady ma áldenem,
beker ómir súrgenim be, álde men,
halqym seniń qasıetińdi bilem dep
bosqa ómirim ótti meken áýremen
Aıtamyn dep qýanyshyń, muńyńdy
basqa arnaǵa burdym ba álde jyrymdy
men báribir ózińmenen bir bolam
ózegine tepseń daǵy ulyńdy.
Toılanbasa, toılanbasyn ne eteıin,
toı kórmeı - aq, syı kórmeı - aq óteıin
qalamymdy bershi maǵan báıbishe,
bolashaqqa aryz jazyp keteıin.
-- Symbat.
Dúnıeniń aǵyn da, qarasyn da,
myńq etpeısiń qabyldap alasyńda,
qarasymen shamań joq talasýǵa,
eı, ómirim zymyrap, barasyń ba?
men kóktiń jelpinip arasyn da,
jeligesiń túsesiń qara sýǵa,
quıyn qýǵan qańbaqtaı alasura,
eı, ómirim zymyrap barasyń ba?
Men otyrmyn teńizdiń jaǵasyn da,
beresim de joq oǵan, alasym da.
meni tastap tolqyndar aǵasyń ba?
tolqyndanyp ómirim barasyń ba?
Shań shyǵaryp izinen quıyndaǵan,
barasyń ba, ómirim, qıyndaǵan?
Syıyn maǵan eı, ómir, syıyn maǵan,
syıyńdy alam men seniń buıyrmaǵan.
--- Saǵadat.
Dosym saǵan senemin senip ótem,!
joly bóten demeımin, jóni bóten.
Dostyq degen - adamnyń kórigi eken,
Dostyq degen adamnyń serigi eken.
Qyran kúlki - tamasha bári osynda,
otyrmyn dýman - toıdyń arasynda.
Bereke boıdan asyp jatqanymen,
Olqy tur kóńilim meniń nanasyń ba?
--- Aıda.
Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta,
Óleń degen týlaıdy jaıshylyqta.
Aqyn bolsań jarqynym, alysqa attan,
kúndelikti tirlikke boı sýytpa.
Aıshylyq jol, shóldeısiń, zaryǵasyń,
Armandaısyń, ańsaısyń, saǵynasyń.
Jol azabyn kóresiń, kóresiń de,
ashynasyń birese baǵynsyń.
Mine, osyndaı óleńniń kilti degen,
quıttaı júıeń qalmaıdy silkimegen.
Attanam dep alysqa, aıdalada,
Adaspasa bolǵaı - dy shirkin óleń.
--- Dınmuhammed.
Eı, óleń, maǵan tıgen enshim ediń,
Boı jazaıyn qasyma kelshi meniń.
Meniń saǵan shamaly jaqsylyǵym,
sen de maǵan, árıne, kónshimediń.
Kelshi maǵan, tez jetshi, aldanyshym,
Tez jetshi, atam Abaı arýaǵy úshin,
Beıishtegi uıańdy qoıa turǵyn,
tirshilikke kereksiń, arda qusym.
Eı, óleń, qaıtsem saǵan jan bitirem?
Jansyz óleń janymdy aldy kileń.
Bir oıym júregimde qaza bolyp,
Bir oıym kómeıimdi qaldy tirep,
Eı, óleń, qaıtsem saǵan jan bitirem?
Muǵalim.: Jazýshy baspasynyń ujymy qaıta qurý jáne demokratıa
talaptaryn eskere otyryp, respýblıkalyq «Tulpar» syılyǵynyń statýsyn bekitti. Atalmysh syılyq eki jylda bir ret kórkem proza, poezıa jáne ádebı syn salasyndaǵy úzdik shyǵarmalarǵa beriledi.
Tuńǵysh belgilenip otyrǵan «Tulpar» syılyǵy 1991 jyly qazaq eliniń úlken aqyny marqum M. Maqataevtyń «Jylaıdy júrek» atty óleńder men dastandar kitabyna berildi.
Jazylar estelikter men týraly,
Bireýler jan edi der ór tulǵaly.
Bireýler tulpar edi der de múmkin,
Bútindelmeı ketken bir er - turmany.
dep sonaý elenbeı júrgen erte keziniń ózinde ilgerini uly aqyndarsha dóp basyp dál boljap óziniń aıtqanyndaı Muqaǵalımen birge júrgen, kórip - bilgenderdiń ishinde qulash - qulash eselep estelikter jazbaǵany kemde - kem.
Estelikterden úzindiler.
Lashyn Ázimjanova(Aqynnyń zaıyby)
Muqaǵalıdyń tili baı, halyq tili edi ǵoı.
Ol halqyn qalaı súıse, halyq ta ony solaı súıdi.
Farıza Ońǵarsynova
Muqaǵalı - bizdiń zamanymyzdyń poezıa dúnıesindegi qubylys.
Eger ol qubylysty biz birden baıybyna baryp, dóp basyp, tanı almasaq, bul - ónerdegi zańdylyq.
Nurǵısa Tilendıev
1975 - jyldyń kúzi. Ol kezde Muqaǵalı esh jerde jumys istemeı, úıde shyǵarma jazyp jatqan. Nege ekenin qaıdam, inimdi arnaıy izdedim.
Aqyry taptym. Ekeýara keń - mol áńgimelesken soń men oǵan aǵa retinde qolqa saldym:
- Muqash batyr! Men seniń óleńderińniń qýattylyǵyn endi ǵana tolyq túsinip, endi ǵana tanyǵandaımyn. Ár sóziń halyqqa jaqyn ári uǵynyqty, qarapaıym. Endeshe nege óz halqyń aýzynan tastamaı aıtyp júretin ánge aınaldyrmasqa ony? Buǵan qalaı qaraısyń.
Men buryn - sońdy ánniń sózin jazǵan aqyn emes edim, aǵa... Osynyń ózi qalaı bolar eken...
Ol ájeptáýir oılanyp qaldy. Men qaıtalap qolqa saldym. Bul joly qarsylyq kórsetken joq. Tek aýyr kúrsindi. Sonda ne oılady eken?
Bul kúnde ıisi qazaq asa joǵary baǵalap, qurmetpen aıtatyn„Saryjaılaý,"„Sálem berem Jetisýǵa,"Sónbeıdi, áje, shyraǵyń,"
„Esińe meni alǵaısyń",„Bolmasyn soǵys, bolmasyn,"„Kel erkem, Alataýyma,"
„Dombyra - dosym "jáne basqa da kóptegen ánder ári jedel ári sátti týǵan dúnıeler edi.
Toǵjan.
Aqynmyn dep qalaı men aıta alamyn,
Halqymnyń ózi aıtqanyn qaıtaladym.
... Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin
Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn.
Qarasaz, qara shalǵyn óleńde óstim
Jyr jazsam, oǵan jurtym eleńdestiń.
Ólse óler Muqaǵalı Maqataev
Óltire almas alaıda óleńdi eshkim.
Muǵalim.
Jazylar estelikter neshelegen,
Kórermiz onyń bárin pesheneden.
Áıteýir, biletinim bir - aq nárse,
Kóshedi óleń nemese óshedi óleń,- deıdi Muhań.
Aqıyq aqynǵa arnaý, óleń de, esse de, estelikter de áli jazyla berer. Muqaǵalıdyń ózi aıtpaqshy: óleń kóshe me, óshe me - másele sonda! Muqaǵalı aqynnyń jyrlary – tirshilik tamyryndaı máńgi jyrlar. Júregi bar adamnyń sezimin selt etkizetindeı jyrlary bolashaq urpaqtyń júreginde máńgi saqtalady.
Endeshe búgingi aqıyq aqynǵa arnalǵan jyr keshimizdi ózimniń júregimnen shyqqan jyr qatarlarymen aıaqtaımyn.
Muqaǵalı – ólmeıtuǵyn ǵumyr jyr, Ýaqyt jyljyp jyrlaryńmen saǵyndyr. Syrly áýen júrekterge nur quısyn, Rýhyńmen poezıa qudiretti baǵyndyr. Shabyttandyń esken jeldiń lebinen, Syr ańǵardyń borandy aıaz deminen. Bar ǵumyryń ásem sazǵa aınalyp, Estilgendeı saz syrnaıdyń úninen. Synaıtuǵyn jaratýshy syıymen, Tabıǵattyń zańdylyǵy qatal tym. Syrǵa toly, jyrǵa toly jyryńmen, Poezıa formýlasy atandyń.
You Might Also Like
