Muqaǵalı Maqataev «Aqqýlar uıyqtaǵanda» poemasy
SHQO, Aıagóz aýdany, Mamyrsý aýyly,
«S. Ǵabbasov atyndaǵy jalpy bilim beretin orta mektep» KMM
qazaq tili men ádebıet páni muǵalimi
Toleýova Amanjan Talgarovna
Ádebıet 8 – synyp
Sabaqtyń taqyryby: Muqaǵalı Maqataev «Aqqýlar uıyqtaǵanda» poemasy
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik maqsaty: Jyr dúldúli, aqıyq aqyn, ǵasyr aqyny Muqaǵalı Maqataev óleńderiniń mazmunyn tereń uǵyndyrý. Poemanyń taqyryby men ıdeıasy, kórkem beıne jaıly túsinik berý.
Tárbıelik maqsaty: Aqyn shyǵarmalary arqyly elin, týǵan jerin,
tabıǵatty súıe bilýge, adamgershilikke, meıirimdilikke tárbıeleý. Oqýshylarǵa estetıkalyq tárbıe bere otyryp, olardy tabıǵatqa degen adamgershilik qarym - qatynastaryn qalyptastyrý.
Damytýshylyq maqsaty: Poezıaǵa degen súıispenshiligin arttyrý, sóıleý mádenıetin qalyptastyrý, aqyn óleńderin súıe bilýge úıretý. Mánerlep oqý daǵdylaryn qalyptastyrý.
Túri: bilim men daǵdyny qalyptastyrý
Ádisi: suraq - jaýap, mánerlep oqý, toptyq jumys, problemalyq suraqtar.
Kórnekiligi: Aqyn ómirinen slaıdtar, tiri daýystaǵy óleńin úntaspadan tyńdaý, «Saltanat», Aqqý» kúıleri, « Jazylar estelikter men týraly» aqynǵa arnalǵan estelikter men baǵalar, Jetimkóldiń, aqqýdyń sýreti, shyrshaly toǵaı kórinisi(sýret) ınterbelsendi taqtadan.
Sabaq barysy: a) Uıymdastyrý kezeńi: Amandasý, oqýshylardy túgendeý, nazaryn sabaqqa aýdarý. Psıhologıalyq daıyndyq. Trenıń. «Tilek tileı bilemiz be?» Tilek tileý barysynda topqa bólý.
b) Úı tapsyrmasyn suraý: Aqynnyń ózine unaǵan óleńderin jatqa oqý.
Ár toptyń oqýshylary Muqaǵalı aqyndy ózine menshikteı otyryp, aqyn ómiri, shyǵarmashylyǵy, estelikter jaıly tyń derekter men dáıekter beredi.
1 - top: Meniń Muqaǵalıym óziniń týǵan jerin qarasazyn, Han Táńiri, Shalkódesin súıdi. Týǵan jerine arnalǵan bir shýmaq óleńmen úzindi oqıdy.
2 - top: Aqyn óleńderiniń taqyryptary.
Aqyn turmys taýqymetin tarta júrip, synǵa ushyraǵan da «Aqynnyń aqyndyǵy ataq emes, arda ǵana» degen baılamdy berik ustap, shen - shekpenge de, laýazym – ataqqa da qyzyqpaǵan.
Aqyn qaı taqyrypty jazsa da jalǵan sezim, jyltyraq sózge áýes bolmady, ol týraly:
Men jyrlamaımyn, syrlasamyn.
Syry bir zamandaspen muńdasamyn.
Kógendep jyr qosaǵyn,
Kelmeıdi jyr jasaǵym
nemese,
Tipti de men emesti «Men» degenim...
Ózgeniń jan – syryn uǵý úshin,
Ózimdi zerttegendi jón kóremin
deıdi, Muqaǵalı shyǵarmalarynyń negizi «ózin - ózi» zertteýden turady. «Ómirdastan» atty toptamaly tolǵaýynda jesir jeńge obrazy arqyly tyldaǵy halyq ómiri men adamdyq, azamattyq, danalyq, ar, namys, rýh pen nápsi arasyndaǵy tollassyz kúres psıhologıalyq shıelenis arqyly sheber jetkizilgen.
Bolǵan – dy mende bir jeńge,
Jylaıtyn edi bir demde,
Kúletin edi bir demde,
Kúletin edi kúlli álem,
Darıǵa jeńgem kúlgende...
Áıel taǵdyryn, áıel álemin aqyn tereń túsinip, dóp jyrlaǵan ba dersiń?!
Alǵashqy jyr jınaǵy jaryqqa shyqqanda 33 jasta bolǵan Muqaǵalıdyń nebári 12 jyldyq ómiri qalǵan-dy. Sony sezip bilgendeı aqyn júregi alabóten asyǵady.
Qaı kúni meniń támamdalady dastanym?
Bitpese eken, jańada ǵana bastadym... – dep janushyra ún qatady.
Úlken qalada úısizdik pen kúısizdiktiń qıynshylyǵyn tartýyna, qyzmetiniń jıi aýysýyna qaramastan, Muqaǵalı «alaýyrtqan tańdardan, qaraýytqan taýlardan, bulaqtardan, baqtardan, alańdardan, shyraqtardan, ottardan, jalaýlardan, tipti joǵalǵan zamandardan da» ózi taǵat tappaı izdegen poezıaǵa degen sheksiz mahabbatyna degen adaldyǵyna, turaqtylyǵyn saqtap qaldy.
v) Jańa sabaq: Orta mektepti ınternatta jatyp bitirgen Muqaǵalı eńbekke erte aralasyp, aýyldyq keńestiń hatshysy, jeti jyldyq mekteptiń muǵalimi boldy. Respýblıkalyq radıoǵa dıktor bolyp jumysqa turdy. 1962 jyly Almatyǵa kóship keledi de, « Sosıalısik Qazaqstan» gazetinde, «Mádenıet jáne turmys» jýrnalynda jumys isteıdi. « Juldyz» jýrnalynda qyzmet atqarady.
«Syrym da osy, jyrym da osy, aldyńda,
Baıqashy bir byqsydym ba, jandym ba?
Mahańdar joq, Mahańdardyń sarqyty -
Muqaǵalı Maqataev bar munda» dep aqıyq aqyn - Muqaǵalı urpaqtarǵa ulan - ǵaıyr mura qaldyryp ketkeni barshamyzǵa málim. Anasynyń esteligine júginsek, Muqaǵalı 14 - 15 jasynan - aq óleńge shyndap den qoıa bastaıdy. Tóbesi alasa ǵana tamǵa qalyń - qalyń kitaptardy úıip tastap, sharshamaı, shaldyqpaı oqýmen bolady.
Jyrdy oqymas buryn T. Mombekovtyń «Saltanat» kúıin tyńdatamyn da, sodan keıin jyrdy mánerlep oqımyn. Oqýshylarmen birge otyryp mazmundyq jospar qurý.
Taqyryby ------------------------------------------------------- Basty oqıǵalar.
Taý basyna bitken kól --------------------------------------- Jetimkóldiń emdik qasıeti
Jetimkól jaǵasyndaǵy dástúr jalǵastyǵy
Jetimkól jetimsireıdi
Aýrý bala -------------------------------------------------------- Balanyń aýrýǵa shaldyǵýy
Balasyn kúzetken ana
Táýip shaldyń aıtqan emi
ana sheshimi
Oqys atylǵan myltyq
Jylqyshy qart. Sharasyz ana. -------------------------- Kózinen jas, kóńilinen zar tógilgen baıǵus ana
Halyq yrymy
Bala ólimi
Ana qasireti
Aqqýlar týraly ańyz…--------------------------------------- Halyq aıtsa, qalt aıtpaıdy.
Poemadaǵy sújettik oqıǵalar negizine kompozısıalyq taldaý jasatý:
Oqıǵanyń bastalýy: Jetimkól týraly ańyz
Oqıǵanyń damýy: Aýrý bala. Táýip aıtqan em.
Oqıǵanyń baılanysýy: Uzaq tún. Dármensiz ata - ana.
Oqıǵanyń sharyqtaý shegi: Oqys atylǵan myltyq. Astan – kesteń kól beti.
Oqıǵanyń sheshimi: Aqqýdyń kıesi. Jalǵyz ulynan aıyrylǵan ana qasireti.
N. Tilendıevtiń «Aqqý» kúıin tyńdaý. Aqqýǵa qatysty slaıdtar kórsetý.
Toptyq jumys: mátinmen jumys. Poemadan troptyń túrlerin tabý.
Epıtet:
Keıipteý:
Teńeý:
Keıipkerlerge minezdeme berý:
Balanyń anasy:
Balanyń ákesi:
Táýip shal:
Jylqyshy qart:
g) Bekitý:
1. Poema oqıǵasy nemese taqyryby men tiline uqsaıtyn shyǵarma bar ma?
2. Anany qasıetke oq atýǵa májbúr etken ne?
3. Oqıǵany qalaı aıaqtaǵan bolar ediń?
4. Aqqýdy atýǵa bola ma?
5. Aqqýdan basqa qandaı ań - qusty kıeli dep bilesiń?
6. Búgingi tańda ań - qusty qorǵaý máselesi qandaı deńgeıde?
d) Qorytyndy: Dúnıede eki ana bar. Biri – adamnyń anasy. Ekinshisi - tirshiliktiń anasy tabıǵat. Olardyń ekeýi de meıirimdi. Kez kelgen ananyń júregin jaralaýǵa, tabıǵatqa qataldyq kórsetýge, ony búldirýge haqymyz joq. Biraq biz keıde anamyzdy renjitemiz. Solaı ma? Tabıǵat anany da búldiremiz. Osymyz durys pa?!
Ana aqqýdy atýǵa, olardyń bir – birinsiz ómir súre almaıtynyn bile tursa da oq atty. Nege? Oǵan ne sebep? Óz oıymyzdy ortaǵa salaıyq.
Bilemin, keremet bir kúni keledi,
Jaınaıdy, jasyl baǵym gúldenedi
Kóremin, keremet bir kún keshemin,
Bolashaǵym senimen birge ósemin,- dep óz zamanymen ǵana emes, bolashaǵymen birge ómir súretinin aqyn bildi, ol jyrlarynyń bolashaǵyna sendi. Qazirde talaı jaısańdar men jaqsylardyń máńgilik mekeni bolǵan Qeńsaıdyń qushaǵynda jatyr.
Muzbalaq aqyn taýdy, qazaq aýylyn kóp jyrlaǵan. Mysaly:
Ólmesin dep bergen ǵoı taýdy maǵan,
Men kúńirensem kúrsinip, taý jylaǵan
nemese,
Taýlar meniń taýsylmaıtyn baqytym,
Al, yrysym - ulan ǵaıyp keń dalam
dep jyrlaıdy aqyn.
Qudaıdyń qudiretine qalaı tań qalmaısyń? Pendeshilik ishtarlyqpen Muqaǵalıǵa degen halyqtyń mahabbatyn «qyzǵanyp» jatqanymyzda, Allany súıgen júregi úshin, Táńirdiń ózi aqynnyń taý músinin tabıǵattan qashap shyǵardy.
Baǵalaý:
Úıge: Poemany oqyp, ózińe unaǵan jerinen úzindi jattaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
«S. Ǵabbasov atyndaǵy jalpy bilim beretin orta mektep» KMM
qazaq tili men ádebıet páni muǵalimi
Toleýova Amanjan Talgarovna
Ádebıet 8 – synyp
Sabaqtyń taqyryby: Muqaǵalı Maqataev «Aqqýlar uıyqtaǵanda» poemasy
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik maqsaty: Jyr dúldúli, aqıyq aqyn, ǵasyr aqyny Muqaǵalı Maqataev óleńderiniń mazmunyn tereń uǵyndyrý. Poemanyń taqyryby men ıdeıasy, kórkem beıne jaıly túsinik berý.
Tárbıelik maqsaty: Aqyn shyǵarmalary arqyly elin, týǵan jerin,
tabıǵatty súıe bilýge, adamgershilikke, meıirimdilikke tárbıeleý. Oqýshylarǵa estetıkalyq tárbıe bere otyryp, olardy tabıǵatqa degen adamgershilik qarym - qatynastaryn qalyptastyrý.
Damytýshylyq maqsaty: Poezıaǵa degen súıispenshiligin arttyrý, sóıleý mádenıetin qalyptastyrý, aqyn óleńderin súıe bilýge úıretý. Mánerlep oqý daǵdylaryn qalyptastyrý.
Túri: bilim men daǵdyny qalyptastyrý
Ádisi: suraq - jaýap, mánerlep oqý, toptyq jumys, problemalyq suraqtar.
Kórnekiligi: Aqyn ómirinen slaıdtar, tiri daýystaǵy óleńin úntaspadan tyńdaý, «Saltanat», Aqqý» kúıleri, « Jazylar estelikter men týraly» aqynǵa arnalǵan estelikter men baǵalar, Jetimkóldiń, aqqýdyń sýreti, shyrshaly toǵaı kórinisi(sýret) ınterbelsendi taqtadan.
Sabaq barysy: a) Uıymdastyrý kezeńi: Amandasý, oqýshylardy túgendeý, nazaryn sabaqqa aýdarý. Psıhologıalyq daıyndyq. Trenıń. «Tilek tileı bilemiz be?» Tilek tileý barysynda topqa bólý.
b) Úı tapsyrmasyn suraý: Aqynnyń ózine unaǵan óleńderin jatqa oqý.
Ár toptyń oqýshylary Muqaǵalı aqyndy ózine menshikteı otyryp, aqyn ómiri, shyǵarmashylyǵy, estelikter jaıly tyń derekter men dáıekter beredi.
1 - top: Meniń Muqaǵalıym óziniń týǵan jerin qarasazyn, Han Táńiri, Shalkódesin súıdi. Týǵan jerine arnalǵan bir shýmaq óleńmen úzindi oqıdy.
2 - top: Aqyn óleńderiniń taqyryptary.
Aqyn turmys taýqymetin tarta júrip, synǵa ushyraǵan da «Aqynnyń aqyndyǵy ataq emes, arda ǵana» degen baılamdy berik ustap, shen - shekpenge de, laýazym – ataqqa da qyzyqpaǵan.
Aqyn qaı taqyrypty jazsa da jalǵan sezim, jyltyraq sózge áýes bolmady, ol týraly:
Men jyrlamaımyn, syrlasamyn.
Syry bir zamandaspen muńdasamyn.
Kógendep jyr qosaǵyn,
Kelmeıdi jyr jasaǵym
nemese,
Tipti de men emesti «Men» degenim...
Ózgeniń jan – syryn uǵý úshin,
Ózimdi zerttegendi jón kóremin
deıdi, Muqaǵalı shyǵarmalarynyń negizi «ózin - ózi» zertteýden turady. «Ómirdastan» atty toptamaly tolǵaýynda jesir jeńge obrazy arqyly tyldaǵy halyq ómiri men adamdyq, azamattyq, danalyq, ar, namys, rýh pen nápsi arasyndaǵy tollassyz kúres psıhologıalyq shıelenis arqyly sheber jetkizilgen.
Bolǵan – dy mende bir jeńge,
Jylaıtyn edi bir demde,
Kúletin edi bir demde,
Kúletin edi kúlli álem,
Darıǵa jeńgem kúlgende...
Áıel taǵdyryn, áıel álemin aqyn tereń túsinip, dóp jyrlaǵan ba dersiń?!
Alǵashqy jyr jınaǵy jaryqqa shyqqanda 33 jasta bolǵan Muqaǵalıdyń nebári 12 jyldyq ómiri qalǵan-dy. Sony sezip bilgendeı aqyn júregi alabóten asyǵady.
Qaı kúni meniń támamdalady dastanym?
Bitpese eken, jańada ǵana bastadym... – dep janushyra ún qatady.
Úlken qalada úısizdik pen kúısizdiktiń qıynshylyǵyn tartýyna, qyzmetiniń jıi aýysýyna qaramastan, Muqaǵalı «alaýyrtqan tańdardan, qaraýytqan taýlardan, bulaqtardan, baqtardan, alańdardan, shyraqtardan, ottardan, jalaýlardan, tipti joǵalǵan zamandardan da» ózi taǵat tappaı izdegen poezıaǵa degen sheksiz mahabbatyna degen adaldyǵyna, turaqtylyǵyn saqtap qaldy.
v) Jańa sabaq: Orta mektepti ınternatta jatyp bitirgen Muqaǵalı eńbekke erte aralasyp, aýyldyq keńestiń hatshysy, jeti jyldyq mekteptiń muǵalimi boldy. Respýblıkalyq radıoǵa dıktor bolyp jumysqa turdy. 1962 jyly Almatyǵa kóship keledi de, « Sosıalısik Qazaqstan» gazetinde, «Mádenıet jáne turmys» jýrnalynda jumys isteıdi. « Juldyz» jýrnalynda qyzmet atqarady.
«Syrym da osy, jyrym da osy, aldyńda,
Baıqashy bir byqsydym ba, jandym ba?
Mahańdar joq, Mahańdardyń sarqyty -
Muqaǵalı Maqataev bar munda» dep aqıyq aqyn - Muqaǵalı urpaqtarǵa ulan - ǵaıyr mura qaldyryp ketkeni barshamyzǵa málim. Anasynyń esteligine júginsek, Muqaǵalı 14 - 15 jasynan - aq óleńge shyndap den qoıa bastaıdy. Tóbesi alasa ǵana tamǵa qalyń - qalyń kitaptardy úıip tastap, sharshamaı, shaldyqpaı oqýmen bolady.
Jyrdy oqymas buryn T. Mombekovtyń «Saltanat» kúıin tyńdatamyn da, sodan keıin jyrdy mánerlep oqımyn. Oqýshylarmen birge otyryp mazmundyq jospar qurý.
Taqyryby ------------------------------------------------------- Basty oqıǵalar.
Taý basyna bitken kól --------------------------------------- Jetimkóldiń emdik qasıeti
Jetimkól jaǵasyndaǵy dástúr jalǵastyǵy
Jetimkól jetimsireıdi
Aýrý bala -------------------------------------------------------- Balanyń aýrýǵa shaldyǵýy
Balasyn kúzetken ana
Táýip shaldyń aıtqan emi
ana sheshimi
Oqys atylǵan myltyq
Jylqyshy qart. Sharasyz ana. -------------------------- Kózinen jas, kóńilinen zar tógilgen baıǵus ana
Halyq yrymy
Bala ólimi
Ana qasireti
Aqqýlar týraly ańyz…--------------------------------------- Halyq aıtsa, qalt aıtpaıdy.
Poemadaǵy sújettik oqıǵalar negizine kompozısıalyq taldaý jasatý:
Oqıǵanyń bastalýy: Jetimkól týraly ańyz
Oqıǵanyń damýy: Aýrý bala. Táýip aıtqan em.
Oqıǵanyń baılanysýy: Uzaq tún. Dármensiz ata - ana.
Oqıǵanyń sharyqtaý shegi: Oqys atylǵan myltyq. Astan – kesteń kól beti.
Oqıǵanyń sheshimi: Aqqýdyń kıesi. Jalǵyz ulynan aıyrylǵan ana qasireti.
N. Tilendıevtiń «Aqqý» kúıin tyńdaý. Aqqýǵa qatysty slaıdtar kórsetý.
Toptyq jumys: mátinmen jumys. Poemadan troptyń túrlerin tabý.
Epıtet:
Keıipteý:
Teńeý:
Keıipkerlerge minezdeme berý:
Balanyń anasy:
Balanyń ákesi:
Táýip shal:
Jylqyshy qart:
g) Bekitý:
1. Poema oqıǵasy nemese taqyryby men tiline uqsaıtyn shyǵarma bar ma?
2. Anany qasıetke oq atýǵa májbúr etken ne?
3. Oqıǵany qalaı aıaqtaǵan bolar ediń?
4. Aqqýdy atýǵa bola ma?
5. Aqqýdan basqa qandaı ań - qusty kıeli dep bilesiń?
6. Búgingi tańda ań - qusty qorǵaý máselesi qandaı deńgeıde?
d) Qorytyndy: Dúnıede eki ana bar. Biri – adamnyń anasy. Ekinshisi - tirshiliktiń anasy tabıǵat. Olardyń ekeýi de meıirimdi. Kez kelgen ananyń júregin jaralaýǵa, tabıǵatqa qataldyq kórsetýge, ony búldirýge haqymyz joq. Biraq biz keıde anamyzdy renjitemiz. Solaı ma? Tabıǵat anany da búldiremiz. Osymyz durys pa?!
Ana aqqýdy atýǵa, olardyń bir – birinsiz ómir súre almaıtynyn bile tursa da oq atty. Nege? Oǵan ne sebep? Óz oıymyzdy ortaǵa salaıyq.
Bilemin, keremet bir kúni keledi,
Jaınaıdy, jasyl baǵym gúldenedi
Kóremin, keremet bir kún keshemin,
Bolashaǵym senimen birge ósemin,- dep óz zamanymen ǵana emes, bolashaǵymen birge ómir súretinin aqyn bildi, ol jyrlarynyń bolashaǵyna sendi. Qazirde talaı jaısańdar men jaqsylardyń máńgilik mekeni bolǵan Qeńsaıdyń qushaǵynda jatyr.
Muzbalaq aqyn taýdy, qazaq aýylyn kóp jyrlaǵan. Mysaly:
Ólmesin dep bergen ǵoı taýdy maǵan,
Men kúńirensem kúrsinip, taý jylaǵan
nemese,
Taýlar meniń taýsylmaıtyn baqytym,
Al, yrysym - ulan ǵaıyp keń dalam
dep jyrlaıdy aqyn.
Qudaıdyń qudiretine qalaı tań qalmaısyń? Pendeshilik ishtarlyqpen Muqaǵalıǵa degen halyqtyń mahabbatyn «qyzǵanyp» jatqanymyzda, Allany súıgen júregi úshin, Táńirdiń ózi aqynnyń taý músinin tabıǵattan qashap shyǵardy.
Baǵalaý:
Úıge: Poemany oqyp, ózińe unaǵan jerinen úzindi jattaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
