InfoHub Logo

Dýlat Isabekov - jazýshy, dramatýrg, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń ıegeri (1992).

Alaıaqty ózimiz ósirdik

Abaı zamanynan bergi qazaq ózgerdi me? Maǵan osy saýal jıi qoıylady. Bári ózgerdi. Kıgen kıimimiz, turatyn úıimiz jańardy. Biraq jan-dúnıemiz, rýhymyz quldyrap ketti. Aqsha birinshi orynǵa shyqty. Qarapaıym halyqtyń ózi kisilikten, uıat-namystan birte-birte aıyrylyp jatqan sıaqty. Aldap-arbaý kóp. Bazardan birdeme satyp alsańyz da, aldanyp qalasyz. Kún kórýdiń jolynda jastarymyz alaıaq bolyp alǵan. 

Qazaqtyń oqý qýǵan emes, kúzetshi jigitteri qaptap ketti. Keıde oılaımyn, qazaqtyń janyn kúzetshilik saqtap otyr ma dep. Jumyssyz jigitterimizdiń bári – kúzetshi. Qyzdarymyz ashana-meıramhananyń edenin jýyp, daıashy bolyp júr. Vokzalǵa bara qalsań, jigitter kóligińniń astyna túse jazdaıdy. Qolyńdaǵy júgińdi tartyp alyp ketedi. Endi qaıtedi, aqsha kerek? Kúni keshe ǵana jol júrip keldim. Kóligim vokzaldyń aldyna toqtaǵanda-aq birneshe jigit qolymdaǵy júkke jabysty. Poıyzǵa jetkizip bergen soń «Qansha alasyń?» deımin ǵoı. Beti búlk etpeı 5000 teńge surap tur. «Aınalaıyndar-aý, sender bir tıyn bolsa da aqsha tapsyn» – desem, myna surap turǵanyń artyq qoı» – dedim. Álgi jigit «Endi qaıtemiz, aqsha tabý kerek? Mundaǵy ómir talas-tartys. Turǵan ornymyzǵa, kótergen júgimizge qaraı «joǵary» jaqqa aqsha berip otyramyz. Qarap turyp ólemiz be, aqsha tabý kerek» – deıdi. Ýáji oryndy. Qısynsyz deı almaısyz... Qysqasy, adamdardy aldap-arbaýǵa, bezbúırektikke, aýyzdaǵyny tartyp alatyn jaýyzdyqqa ortanyń ózi ıtermelep, májbúrli túrde úıretip otyr.

Biz soǵys jyldarynyń urpaǵymyz. Biraq sol qıyn-qystaý, ash-jalańash jyldardyń ózinde adamdar búgingideı emes edi. Bári joqqa qanaǵat, barǵa sabyrmen qarap, ar-uıatty bıik qoıatyn, kisi aqysyn jemeıtin-di. 

Halyq boıyndaǵy osyndaı minezdi kórgende keıde biz «bostandyqty osy úshin alǵan ba edik» – dep keıımin. Tipti qazir qazaqty tárbıelep otyrǵan aqsaqaldar da joq. 

Kadrdyń qadiri

Keńes úkimetiniń kezinde bárin kadr sheshetin. Men sol kezdegi júıeni ańsaı bastadym. Budan «Isabekov keńes úkimetin ańsap otyr» degen oı týmaýy kerek. Ol kezde kadr taǵaıyndaý máselesi bir izge túsken, júıeli edi. Mysaly, aýyl sharýashylyǵy mınıstri bolatyn adam aýyldan bastap qanshama satydan ótetin edi. Qazir olaı emes. Matematık temirjoldy basqarady. Ol esebin shyǵaryp, bala oqytyp, ǵylym qýyp júrmeı me? Jýrnalıs-senarıst memlekettik úlken qyzmet atqarady. Ol jumys isteı ala ma, joq pa, ol jaǵyna bas qatyryp jatqan eshkim joq. Eldi jemqorlyq jaılady. Sol jemqorlarǵa tańqalamyn. Búgin túrmege otyrsa, erteń temir tordan shyǵyp, qaıtadan jiliktiń maıly basyna jaıǵasady. Urlyq pen qylmysqa jaza qoldanbaý – sol urlyq pen qylmysqa jol berý degen sóz. 

Qunsyz aqsha

Teńgemiz saban aqshaǵa aınalyp barady. Dollar halyqaralyq valúta. Teńgemizdi  basqa memleket tanymaıdy. Olar bizben dollarmen eseptesedi. Shetel teńge túgili, rúbldiń ózin «derevánnyı aqsha» deıdi. Dollarmen birge barlyq zattyń baǵasy kóterilip jatyr. Azyq-túlik, janarmaı, jylý, sý – kún saıyn qymbattaýda. Munyń zardabyn qala jurtynan buryn aýyl halqy tartyp otyr. Keshe ǵana aýyldan keldim. 27-30 myń teńgege jumys isteıdi. Búgingideı qymbatshylyq kezde, ol aqsha jyrtyqqa jamaý bola ma? Biraq amal joq. Jumyssyz qalmaý úshin azǵa kónedi. 

Qymbatshylyq qyspaǵy

Ádeıi salystyryp kórdim, Qyrǵyzstandaǵy benzın bizden arzan. Nan da eki ese arzan. Buǵan ne ýáj aıtý kerek? Qyrǵyz bıdaıdy da, munaıdy da shetelden alady. Al biz astyq pen munaıdy Reseıden alyp jatqan joqpyz ǵoı. Kerisinshe, shetelge satyp jatyrmyz. Úıdiń baǵasy da ýdaı qymbat. Bizdiń úsh bólmeli páterdiń baǵasyna shetelden bes bólmeli úı alýǵa bolady. Al olardyń jaǵdaıy bizden kósh ilgeri.

«Otandyq ónim» deımiz. Biraq qymbat. Ne shyǵarsaq ta, bizdikiniń baǵasy qymbat. Traktor shyǵardyq. Sheteldikinen qymbat. Kólik qurastyrdyq. Shetelden kelgen mashınadan sapasy tómen, baǵasy artyq. Kıim-keshegimiz de solaı. Tipti áýe bılettiń baǵasy mıǵa syımaıdy. Shetelge shyǵatyndar Táshkent, Bishkek, Ystambul arqyly ushady. 

Teledıdar – ortaqol ánshilerdiń quly

Buryn Almatyda mádenı orta qalyptasyp, kemeline kelgen bolatyn. Halyqtyń talǵamy bıik edi. Qazir kerisinshe. Máselen, Qaırat Nurtas degen jas ánshi shyqty. Eger ol shaqyrý berse, konsertine baram ba, barmaımyn ba, oılanatyn edim. Óıtkeni, qazaqta odan da myqty, kásibı ánshi, jaqsy daýys ıeleri bar. Keshegi Roza Baǵlanova, Bıbigúl Tólegenova, Ermek Serkebaevtar qandaı edi, shirkin?! Al qazir ortaqol ánshilerdiń dáýreni júrip-aq tur. Nege? Onyń sebebi jarnamadan. Jarnama aqshasy bar, ortaqol ónerpazdardy jappaı kórsetedi. Solardy áspetteıdi. Aýyldaǵy eldiń áńgimesi de solar. «Anaý ánshiniń eki áıeli bar eken». «Anaý bir ánshi bálensheniń toqaly eken» dep otyratyn bolypty. Burynǵy el men jerdiń shejiresin shertetin aqsaqaldardyń áńgimesi joq. El – teledıdardyń quly, teledıdar – ortaqol ánshilerdiń quly bop ketti. 

Mádenı talǵam tómendedi

Halyq teatrǵa talǵamsyz barady. Arzan qoıylymǵa úıir. Teatrǵa tazaraıyn, rýhanı tolaıyn dep emes, qydyrý úshin baratyndaı. Adamdy oılandyratyn, salmaqty, súıekti spektákldi eshkim tamashalamaıdy. Barǵysy da, oılanǵysy da kelmeıdi. Burynǵy kórermender teatrǵa bararda úsh nárseni bilip baratyn. Birinshi – avtorǵa, ekinshi – rejıserge, úshinshi – ártiske bola baratyn edi. Qazirgi kórermenge báribir. 

Búgingi kórermen jeńil ázilge, oısyz kúlkige, arzan satıraǵa qumar. Mádenı talǵam deńgeıi óte tómen. Asqar Súleımenovtiń sózimen aıtqanda, «Betterinde mıy joq adamdardy» kóremin. Úlken teatrlardyń ózinde jeńil, arzan spektákl jıi qoıylady. Mysaly, «Tańsulý», «Imperıadaǵy kesh» sıaqty. Ony tipti dramatýrgıa dep aıtýǵa da bolmaıdy. Ómiri teatrǵa barmaǵandar pesa jazatyn zaman boldy ǵoı. 

69 myń teńge qalamaqy

Men shyǵarmashylyq saparmen shetelde kóp bolamyn. Bári – ǵylymy men bilimi tehnıkasy men tehnologıasy damyǵan elder. Solaı bola tura, olar kitapty jaqsy oqıdy. Ǵalamtorǵa qaraǵanda, qaǵaz ádebıettiń adamǵa bereri mol ekenin Eýropa da, shyǵystaǵy damyǵan elder de túsingen. Sondyqtan kitapqumar. Al bizde oqyrman túgili ádebıetti násıhattaý joq. Pýtın «Ádebıetti qoldaý jylyn» jarıalap jatyr. Reseıden bárin kóshirip alýshy edik, osyǵan kelgende kejemiz keri tartyp qalypty... 

Bıyl áńgimeler jınaǵym shyqty. Qalamaqyńyz dep 69 myń teńge berdi. Almaıyn degem, tastap ketipti. Adamdy budan artyq qorlaýǵa bola ma? Keńes úkimeti kezinde kitap túgili, gazet-jýrnalǵa shyqqan áńgimeńe, radıo-telearnadan bergen suhbatyńa qalamaqy beriletin. Qazir onyń biri de joq. Buryn qalamgerge jylyna úsh-tórt ret joldama beriletin. Aqyn-jazýshyǵa arnalǵan demalys oryndaryna baryp, kitabymyzdy jazyp qaıtatynbyz. Qazir onyń biri de joq. «Qaıtseń de jaz. Biraq qalamaqy bermeımiz» degen qasań pıǵyl. Odan keıin qalaı jazasyń?..

Jazyp alǵan - Jaras Kemeljan

---