InfoHub Logo

Tilendiuly Nurǵısa (1925-1998) — qazaqtyń áıgili kúıshi kompozıtory, dırıjer, dáýlesker dombyrashy. Týyp ósken jeri — Almaty oblysynyń İle aýdanyna qarasty Shılikemer aýyly. Topyrq buıyrǵan jeri Jambyl kesenesiniń irgesi. Moskvanyń P.I.Chaıkovskıı atyndaǵy konservatorısynyń dırıjerlik fakúltetin (prof. N.P. Anosovyń klasy boıynsha) bitirdi. Qazaqtyń Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynda (1953-1961), qazaqtyń Qurmanǵazy atyndaǵy Memlekettik Akademıalyq halyq aspaptar orkestrinde (1961-1964) jáne tikeleı óziniń uıymdastyrýymen dúnıege kelgen «Otyrar sazy» halyq aspaptary orkestrinde (1981-1998) bas dırıjer qyzmetin atqardy. Sondaı aq, 1968 jyldyń «Qazaqfılm» kınostýdıasy mýzyka redaksıasynyń bas redaktory bolyp istedi. Qazaqstannyń halyq ártisi, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń ıegeri, KSRO nyń halyq ártisi. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń jarlyǵymen N.Tilendiulyna 1998 jyly «Halyq Qaharmany» ataǵy berildi.

Tilendiuly Nurǵısa qazaqtyń mýzykalyq mádenıetine kompozıtor, dırıjer, oryndaýshy retinde óshpes iz qaldyrǵan sýretker. Ol 500-den astam mýyzkalyq tól týyndylardyń avtory. Osynaý mol muranyń janrlyq aıasy da qaıran qaldyrady: án, kúı, romans, ývertúra, poema, kontata, opera, balet t.b. Súıikti shyǵarmalarynan «Dostyq jolymen» (1958), «Meniń Qazaqstanym» kontatasyn (1959), Q.Qojamárovpen birlesip jazǵan «Altyn taýlar» operasyn (1961), «Ata tolǵaýy» jáne orkestr úshin jazylǵan shyǵarmalaryn (1962), «Halyq qýanyshy» (1963), «Qaırat» (1964), «Jeńis soldaty» (1975) sıaqty ývertúralaryn ataýǵa bolady. Onyń «Aqqý», «Ańsaý», «Arman», «Ata tolǵaýy», «Álqıssa», «Qorqyt týraly ańyz», «Kósh kerýeni», «Mahambet», «Farabı sazy» sıaqty kúıleri men «Sarjaılaý», «Alataý», «Aqjaıyq», «Aq qusym», «Óz elim» sıaqty ondaǵan ánderi halyqtyq boıaý naqyshynyń qanyqtyǵymen, ózindik qoltańbasynyń aıqyndyǵymen jurtshylyqtyń súıip tyńdaıtyn rýhanı qazynasyn aınalǵan. Munyń syrtynda qyryqtan astam pesaǵa jáne jıyrmadan astam fılmge mýzyka jazǵan. Tilendiuly Nurǵısa mýzykasyn jazǵan M.Áýezovtyń, Sh.Aımanovtyń, T.Ahtanovtyń, Á.Tájibaevtyń pesalary, sondaı aq «Qyz Jibek», «Qıly kezeń», «Meniń atym Qoja», «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr», «Aqsaq qulan» fılmderi áldeqashan qazaq sahnasyn men ekran óneriniń klasıkasyna aınalǵan.

Tilendiuly Nurǵısa qazaqtyń mýzykalyq mádenıetindegi sal serilik dástúrdiń sońǵy tuıaǵy. Ol óner týyndatý barysynda ýaqyttyń ıdeologıalyq óktemdigine, asımılásıashyl ásire úrdisine múlde moıyn usynbastan, óziniń táńir darytqan tóltýma qalpynan qyldaı aýytqymaı júrip, shyǵarmashylyq daralyǵyn saqtap qala aldy. Bul rette, Nurǵısa jerden qýat alatyn Anteı sıaqty, qazaqtyń, týǵan jeriniń ǵasyrlardan kele jatqan mýzykalyq dástúrine tabanyn nyq tirep turyp, óziniń arman ańsaryn esh jasqanbastan dybysqa aınaldyra bildi. Ol óz zamanynyń mýzykalyq tanymyn tereń ıgergen kásipqoı mýzykant bola tura sýyrypsalmalyq dástúrdi udaıy shabyt tuǵyry etip otyrdy. Bylaısha aıtqanda, kórgendi kúıttep, estigendi jattap otyratyn orkestrlik qasańdyqqa Nurǵısa býyrqanǵan shabyt erkindigin daryta bildi. Bul rete, Nurǵısa saharanyń aq bas abyzdary sıaqty, óz únin kóp daýysqa tunshyqtyrmaı, óz lebizin kóp dańǵazaǵa ilestirmeı, qazaqtyń dástúrli mýzykalyq tilindegi darashyl qasıetti (monodıınost táý etip ótti.

Nurǵısanyń kompozıtor, dırıjer, oryndaýshy retindegi oıy kópke ortaq, tili kópke túsinikti. Eger, salseriler óneri adamnyń jan júregine baǵyttalýymen daralansa, sol uly dástúr Nurǵısanyń da barsha shyǵarmashylyq bolmysynda asta tók bolyp, shalqyp shashylyp jatty. Dál osy turǵyda Nurǵısa qazaqtyń dástúrli mýzykasynyń árin taıdyrmastan, nárin joǵaltpastan tek qana ózine tán professıonalızmdi qalyptastyra aldy. Tilendıev Nurǵısa (1925-1998).

Tilendıev Nurǵısa Atabaıuly — ataqty kompozıtor, dırıjer, dombyrashy 1925 jyly sáýir aıynyń 1-juldyzynda Almaty oblysy İle aýdanynyń Shilikkemer aýylynda dúnıege kelgen. Qazaqstannyń halyq qaharmany 1998 jyly Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda jerlendi. 1949-50 jyldary Almaty memlekettik konservatorıasynda, al 1950-52 jyldary Máskeý memlekettik konservatorıasynyń dırıjerlik fakúltetinde (profesor N.P.Anosovtyń klasy boıynsha) oqydy. 1952-61 jyldary Qazaqtyń memlekettik akademıalyq opera jáne balet teatrynyń dırıjeri, 1960-64 jyldary Qazaqtyń memlekettik akademıalyq halyq aspaptary orkestriniń bas dırıjeri bolyp qyzmet atqardy. 1968-81 jyldary «Qazaqfılm» kınostýdıasy mýzykalyq redaksıasynyń bas redaktory bolyp, 1981-98 jyldary ózi uıymdastyrǵan «Otyrar sazy» fólklorlyq etnografıalyq ansambliniń kórkemdik jaǵyn basqardy. Erkin tógilgen ásem áýen, symbatty yrǵaq, názik lırızm, azamattyq pafos pen dınamıkalyq serpin — kompozıtor shyǵarmalaryna tán qasıet.

Tilendıev — «Orteke» balet-poemasynyń jáne «Meniń Qazaqstanym» kantatasynyń, «Dostyq jolymen» baletiniń, «Altyn taýlar» operasynyń, orkestrge arnalǵan «Poema», «Ata tolǵaýy», «Aqsaq qulan», «Mahambet», «Kósh kerýen» poemalary men «Halyq qýanyshy», «Qaırat», «Jeńis saltanaty» atty ývertúralardyń, 400-den astam án-romanstardyń avtory. Ol 50-den astam dramalyq spektáklge, 19 kórkem fılmge («Qyz Jibek», «Qıly kezeń», «Meniń atym Qoja» t.b.) 17 múltfılmge («Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?», «Aqsaq qulan» t.b.) 14 derekti hronıkalyq fılmge mýzyka jazdy.

Almaty qalasynda kompozıtor esimimen kóshe (burynǵy Sofá Kovalevskaıa atyndaǵy), «Otyrar sazy» fólklorlyq etnografıalyq ansambli Tilendıev atymen atalady jáne ol turǵan úıge memorıaldyq taqta ornatyldy.

---