Sońǵy jańartý

(Ózgertilgen ýaqyty 1 kún buryn)
Ońtústik Amerıkanyń halqy jáne elderi
Geografıa 7 klass
1. Sabaqtyń taqyryby: Ońtústik Amerıkanyń halqy jáne elderi (slaıdymen)
2. Sabaqtyń túri: Jańa taqyrypty bekitý sabaǵy
3. Sabaqtyń maqsaty:
A) Oqýshylarǵa materıktiń halqy qalaı qalyptasqandyǵyn, baıyrǵy halqy – úndisterdiń tarıhymen, halyqtyń árkelki ornalasý sebepterimen tanystyrý;
Á) Bilim - bilik daǵdylaryn tıanaqtaý;
B) Oqýshylardy Ońtústik Amerıkanyń saıası kartasymen tanystyrý.
4. Oqytý ádisi: Kórnekilikti - túsindirmeli, syn turǵysynan oılaý tehnologıasy elementteri.
5. Sabaqtyń tıpi: Aralas sabaq.
6. Sabaqtyń kórnekiligi: Ońtústik Amerıkanyń fızıkalyq kartasy, atlas kartasy, keskin kartasy, slaıdtar, syzbalar, ınteraktıvti taqta.
7. Sabaqtyń qurylymy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý
1) «Tabıǵa zonalary» keste toltyrý
2) «Oılandyrǵan suraqtar» oıyn
İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý
«Maǵynany taný» slaıd arqyly jańa taqyrypty túsindirý
İÚ. Bekitý
1) Kkeskin kartamen jumys
2) Syzbamen jumys
Ú. Qorytyndylaý
8. Sabaqtyń barysy:
Oqýshylardy túgendeý.
- Al, balalar biz qandaı materıkti qóarastyryp jatyrmyz?
- Iá, Ońtústik Amerıkany.
- Úıge qandaı tapsyrma berildi?
- Endeshe, úı tapsyrmasyn myna kesteni toltyrýmen eske túsireıik.
- Jaqsy, daıyndalǵandaryń kórinip tur.
- Al, oıyn oınaýǵa qalaı qaraısyńdar?
- Oıyn «Oılandyrǵan suraqtar» dep atalady.
(Úı tapsyrmasyna baılanysty 12 - suraqtan turatyn tapsyrmany oryndatamyn).
- Jaraısyńdar. Endi dápterlerińdi ashyp jańa taqyrypty jazyp alyńdar.

İİİ. «Maǵynany taný»
Búgin biz «Ońtústik Amerıkanyń halqy men elderin qarastyramyz»
(Taqyryp josparyn basshylyqqa ala otyryp túsindiremin)
1. Halqy
2. Elderi
3. And elderi
4. Shyǵystaǵy jazyq elder
5. Brazılıa
1) Halqy.
Ońtústik Amerıka materıginde kazirgi kezde 391 mln - nan astam halyq turady. Olar kalyptasýy men násildik, ulttyq quramy jaǵynan alýan túrli halyqtardyń jıyntyǵynan quralǵan. Materıkke adamdar alǵash ret budan 15 - 17 myń jyl buryn Panama moınaǵy arqyly Soltústik Amerıkadan qonys aýdarǵan. Sondaı - aq adamdar Afrıka men Muhıt araldarynan da keldi degen boljam bar.
Ońtústik Amerıkanyń baıyrǵy halqy bolyp esepteletin úndister materıktiń qazirgi halqynyń 10%- yn ǵana quraıdy. Hrıstofor Kolýmb Amerıka dúnıe bóligin ashqanǵa deıin úndister rýlyq - taıpalyq qoǵamdyq qurylysta ómir keship ańshylyqpen, balyq aýlaýmen aınalysqan.
And taýlaryn mekendegen úndister damýdyń joǵary satysyna kóterilip, Inkter ımperıasyn qurǵan. Olar bıik taýly óńirdegi eginshilikti joǵary dárejede damytqan. Sondaı - aq ınkterdiń jazý men beıneleý óneri, altyn men kúmisten, asyl tastardan jasalǵan ásemdik buıymdary olardyń mádenıeti joǵary bolǵandyǵyn dáleldeıdi. Inkter qoǵamynda adamgershilik qaǵıdalary qatań saqtalǵan: urlyq, jalqaýlyq, ótirik aıtýǵa jol berilmegen, úlkendi syılaý, qurmetteý, qamqorlyq kórsetýge erek - she mán berilgen. Jumys isteýge densaýlyǵy jaramsyz jáne qart adamdarǵa járdemaqy tóleý alǵash ret Inkter ımperıasynda júzege asqan. XVI ǵasyrdan bastap eýropalyq basqynshylardyń materıkke jappaı kelýi men ozbyrlyq áreketteriniń nátıjesinde ınkter órkenıeti talqandaldy. Ulttyq erekshelikterin saqtap qalǵan ejelgi ınkterdiń urpaqtary qazirgi kezde Amazonıanyń ný ormandary men And taýlarynyń bıik bólikterinde turady.
Eýropalyqtardyń jergilikti úndistermen nekelerinen taraǵan urpaqtar - metıster kazirgi kezde Ońtústik Amerıkanyń And elderiniń negizgi halqyn quraıdy. XVI ǵasyrdan bastap Afrıkadan 300 jyl boıy materıktegi kenishter men plantasıalarda jumys istetý úshin mıllıondaǵan qul - negrler ákelindi. Olardyń eýropalyqtarmen nekelesýi nátıjesinde mýlattar, al úndistermen nekelesýinen sambo qalyptasty. Negrler men mýlattar Ońtústik Amerıkanyń soltústigi men shyǵysynda turady. XIX ǵasyrda Ispanıa men Portýgalıadan kelgender materıktiń ońtústik - shyǵysyna kóbirek qonys aýdarǵan. Olardyń urpaqtary ózderin kreoldar dep ataıdy. Ońtústik Amerıka halqynyń kópshiligi latyn tilderine jatatyn ıspan jáne portýgal tilderinde sóıleıdi. Sondyqtan materıkti Ortalyq Amerıkamen birge Latyn Amerıkasy dep ataıdy.
Ońtústik Amerıka - dúnıe júzindegi halyq az qonystanǵan materıkterdiń biri. Materıktiń tabıǵat jaǵdaılaryna baılanysty halyqtyń tyǵyzdyǵy árkelki bolady. Tabıǵaty qolaıly, mańyzdy teńiz joldary ótetin jaǵalaýlardaǵy qalalarda halyq jıi qonystanǵan. Ońtústik Amerıkada turǵyndar sany 1 mln - nan asatyn 20-dan asa mıllıoner - qalalar bar.
2. Elderi: Ońtústik Amerıkanyń qazirgi saıası kartasy uzaqqa sozylǵan táýelsizdik úshin kúres nátıjesinde qalyptasty. XIX ǵasyrdyń basynda qul ıelenýshilik joıylǵannan keıin, Eýropa elderi óz ıeligindegi jerlerge azattyq berýge májbúr boldy. Qazirgi memleketterdiń shekaralarynyń qalyptasýy XX ǵasyrda ǵana aıaqtaldy. Tabıǵat jaǵdaılaryna baılanysty materık And elderi men Shy - gystagy jazyq elderine aıqyn ajyratylady.
3. And elderi qataryna Kolýmbıa, Ekvador, Perý, Bolıvıa, Chılı jatady. Bul elderdiń ózindik erekshelikteri bar. Ataqty saıahatshy esimimen atalatyn Kolýmbıada altyn men asyl tastardyń, ásirese jaquttardyń mol qory bar. Eldiń astanasy Bogota qalasyndaǵy Memlekettik altyn murajaıynda altynnan jasalǵan 25 myń ejelgi buıym saqtalǵan. Al ekvator syzyǵy kesip ótetin Ekvadorda áreket etýshi 30 janartaý ornalasqan. Al ınkter mádenıetiniń eskertkishteri saqtalǵan Perý memleketin «ejelgi órkenıet eli, Ońtústik Amerıkanyń arheologıalyq murajaıy» dep ataıdy. Munda bıik taýly Tıtıkaka kóli ornalasqan, jeriniń 60%- yn ormandar alyp jatyr. Tynyq muhıttyń Perý jaǵalaýy balyqqa da baı. Eldiń azattyǵy jolynda kúresken Sımon Bolıvardyń qurmetine Bolıvıa atalǵan eldiń astanasy La - Pas dúnıe júzindegi teńiz deńgeıinen eń bıik ornalasqan (3630 m) qala bolyp sanalady. Bolıvıanyń negizgi bóligin alyp jatqan ylǵaldy tropıktik ormandarda súregi qatty aǵashtardyń 2 myńnan astam túri ósedi. Al eń ońtústikte ornalasqan And eli - Chılı dúnıe júzindegi eń uzyn el bolyp tabylady. Osyndaǵy Atakama shóliniń uzyndyǵynyń ózi 1000 km - den asady. Chılıdiń ońtústik jaǵalyq bóligi óte kúshti tilimdengen. Apatty jer silkinýler jıi qaıtalanady.
4. Shyǵystaǵy jazyq elderine Venesýela, Gaıana, Sýrınam, Brazılıa, Paragvaı, Ýrýgvaı, Argentına jáne Fransıa ıeligindegi Fransýz Gvıanasy jatady. Osy aımaqtaǵy eń iri, halqy eń kóp Brazılıa jerinde Ońtústik Amerıkaǵa tán erekshelikterdiń barlyǵy derlik kórinis tapqan deýge bolady.
5. Brazılıa jeriniń aýdany men halyq sany jóninen dúnıe júzindegi eń iri bes eldiń qataryna kiredi. Memlekettik qurylymy 22 - shtattan turatyn federasıalyq respýblıka.
Brazılıa jeri Amazonıa oıpaty men Brazılıa taýly ústirtin alyp jatyr. Elde temir, tústi metal, munaı men tabıǵı gazdyń, almas, ýrannyń mol qory bar. Ekvator men tropık aralyǵyndaǵy klımat jaǵdaıy alýan túrli. Brazılıa jeri arqyly dúnıe júzindegi eń mol sýly ózen - Amazonka aǵyp ótedi. Brazılıa taýly ústirtinen bastalatyn ózenderdiń kópshiligi shońǵaldy - sarqyramaly, gıdroenergetıkalyq qorǵa baı bolyp keledi. Tabıǵat zonalary Amazonıa boıyndaǵy ylǵaldy tropıktik ormandardan, Brazılıa taýly ústirtiniń soltústik - shyǵysynda tikenekti butaly savannaǵa aýysady. Brazılıa ormandarynda óte baǵaly Brazılıa araýkarıasy, balaýyz pálmasy, kebracho, geveıa, paragvaı shaıy ósedi.
Tabıǵat qorlarynyń alýan túrli, ári mol bolýy Brazılıa sharýashylyǵyn órkendetýge qolaıly jaǵdaı jasaıdy. Sharýashylyqtyń damý deńgeıin kóterýde Amazonıa ormandary arqyly ótetin Transamazonka tas jolynyń mańyzy zor. Brazılıa materıktegi eń joǵary damyǵan el bolyp tabylady, sharýashylyǵynyń damý dárejesi jóninen damýshy elder arasynda birinshi oryn alady. Elde taý - ken óndirisi, qara jáne tústi metalýrgıa, mashına jasaý jaqsy damyǵan. Jylyna qant quraǵynan alynatyn etıl spırtimen jumys jasaıtyn 1 mln - nan astam avtomobıl shyǵarylady. Halyqtyń negizgi bóligi aýyl sharýashylyǵymen aınalysady. Qurǵaq savannalar men pampada iri qara kóp ósiriledi. Plantasıalarda kofe, kakao, qant quraǵy, kúrish, soıa, banan, apelsın ósiriledi, olardyń keıbireýin óndirý jóninde dúnıe júzinde aldyńǵy oryndardy alady.
Brazılıa halqynyń násildik jáne ulttyq quramy kúrdeli. Úndister men metısterdiń kópshiligi eldiń soltústigi men batysynda turady. Sany jaǵynan eýropalyqtar basym. Sonymen qatar mýlattar men negrler de kóp turady. El halqy jyl saıyn 3 mln adamǵa kóbeıip otyrady. Halyqtyń basym bóligi jaǵalaýdaǵy iri portty qalalarda shoǵyrlanǵan. Mundaǵy Rıo - de - Janeıro, San - Paýlý qalalary álemdegi alyp, kórikti qalalar qataryna jatady.

İÚ. Bekitý tapsyrmalary:
1. Keskin kartaǵa Ońtústik Amerıka materıgindegi memleketterdiń shekarasyn syzyńdar.
2. Syzba kesteni Ońtústik Amerıkanyń atlas kartasyn paıdalanyp toltyryńdar.
Ú. Oqýshy eńbegin qorytyndylap, baǵalaý. Úıge tapsyrma berý
§43 Halqy jáne elderi oqý.
Referat jazý:
1. Amazonka keremetteri
2. Anhel sarqyramasy

Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.

You Might Also Like

Jańalyqtar

Jarnama