Otbasyndaǵy tárbıeniń erekshelikteri
Halqymyzdyń san ǵasyrdan bergi danalyǵyna qulaq assaq, «Adamnyń baqyty — balada» degen eken. Kez kelgen adam ózi ómir boıy qýyp jete almaıtyn baqyt degen qudiretti sózdiń ólshemi ómiriniń jalǵasy urpaǵymen keletinine mán bermeýi de múmkin. Bireý baqytyn baılyqtan tapqysy kelse, ekinshi bireýi dańq pen ataqtan, mansap pen qyzmetten izdestiredi. Munyń bári túsingen adamǵa qoldyń kiri sıaqty nárse. Adamǵa naǵyz baqytty — tárbıeli urpaǵy ǵana syılaı alady. «Adam urpaǵymen myń jasaıdy» degen sóz tegin aıtylmasa kerek. Olaı bolsa adam ómiriniń máni — óz urpaǵy. Shyr etip sábı dúnıege kelgen sátten bastap ata - ana aldynda názik te qıyn, qyr - syry mol úlken qoǵamdyq mindet turady.
Ol — bala tárbıesi. Bala tárbıesinde alǵashqy ustaz — ata - ana. Bala úshin úı ishinen, ata - anadan artyq tárbıeshi joq. Adamgershilik, baýyrmaldyq, tatýlyq, qaıyrymdylyq, ádeptilik, ınabattylyq sıaqty qasıetter — januıada tárbıe balaǵa sózben, teorıamen damymaıdy, úlkenderdiń úlgisimen sińedi. «Ákege qarap ul óser, sheshege qarap qyz óser» deıdi halyq danalyǵy. Bala kishkentaı kezinen - aq ár nársege áýestenip úlkenderge kómekteskisi keledi. Buǵan keıbir áke - sheshe «jumysymdy bógeısiń, istep jatqan isimdi búldiresiń» dep urysyp jiberýi múmkin. Bul qate túsinik. Kerisinshe, óziń jumys istep júrgende balanyń qolynan keletin isine jaǵdaı týǵyzyp, onyń úırenýine kómektesken oryndy. Tipti balaǵa bergen tapsyrmańyzdyń aıaǵyna deıin oryndalýyna tózimdilikpen baqylaý kerektigin de umytpaǵan jón. Óstip balanyń birte - birte eńbekke degen bolashaǵyna jol ashylady. Ári istegen isin uqypty da tyndyrymdy oryndaýyna baǵyt beresiz. Balanyń jaqsy isin madaqtap, terisin oń etip túsindirip otyrsa, ol da eresekterdi syılap, kez kelgen tapsyrmasyn oryndaýǵa qarsylyq bildirmeıdi. Orynsyz urysý, zeký, suraqtaryna dóreki, kelte jaýap berý nemese ádil talap qoıa almaý ata - ananyń bedelin túsiredi.
Ata — ana — bala tárbıesindegi basty tulǵa. Sondyqtan áke de, sheshe de balalarynyń jan dúnıesine úńilip, minez - qulqyndaǵy erekshelikterdi jete bilgeni jón. Balalarmen áńgimeleskende olardyń pikirimen de sanasyp otyrǵan oryndy. Óz balasymen ashyq sóılese almaı, syrlasa bilmeıtin ata — analar «Ekeýmiz de jumystamyz, keshkisin úı sharýasynan qol tımeıdi, balamen sóılesýge ýaqyt joq» degendi aıtady. Bul durys emes. Balamen sóılesýge tipti arnaıy ýaqyt bólýdiń qajeti joq. Áke men sheshe ul - qyzdarmen úı sharýasynda júrip - aq áńgimelesip, oı bólisýge nege bolmasqa. Januıadaǵy janjal, úlkenderdiń aýzyna kelgen sózderdi aıtýy, balanyń kózinshe basqa bireýdi sógýi, bireýdiń syrtynan ósek aıtýy balaǵa teris áser etedi. Bala aldynda áke - sheshe úı ishiniń úlkenderdiń ádeptilik tanytqany jón. Mysaly, araq pen temekiniń tolyp jatqan zıanyn bile tura, balalardyń kózinshe araq iship, ústi - ústine temeki tartqandar bar. «Kóringen taýdyń alystyǵy joq» deıdi, erteń - aq ul ósip er jetedi, qyz ósip boı jetedi.
Sonda araq pen temekiniń zıanyn qalaı uqtyramyz. Negizinen januıanyń shyrqy buzylǵan, ata - anasy maskúnemdikke salynǵan nemese jaramdyq jaǵynan azǵyndanǵan ortada bala, jasóspirim qashanǵy jırenishti kórinisti, ondaǵy aıqaı - shý men daý - janjalǵa, urys - keriske shydap júre bermek. Basqa ómir ańsaıdy nemese teris tárbıege tez boı aldyryp úlgeredi, eger osy teris jolǵa múlde bet buryp ketse, onda báıterektiń bir butaǵy qısyq ósti deı berińiz. Baqytsyz qyz, buzaqy ul osydan shyǵady. Sonda negizgi kináni kimnen izdeımiz?! Buzaqylyqtyń basy bos júrýden bastalady. Keıde sabaqty jıi qaldyrýǵa ár túrli syltaýlardy úlkenderdiń ózi úıretip otyrady. Bul jaǵdaıda balaǵa ótirik aıtýdy úıretip otyrǵan ańǵarmaı da qalýy múmkin. Jas shybyqty qalaı ıseń, solaı ósedi ǵoı. Iá, «Uıada ne kórseń ushqanda sony ilersiń» demekshi ata - ana tárbıesi bala ómirinde úlken iz qaldyrady.
Balanyń boıyna barlyq jaqsy qasıetterdi darytý, tipti janynda júrgen dostaryna deıin mán berý, tabıǵat syılaǵan daryny bolsa damytý, durys bilim alýyna jaǵdaı jasaý — ata - ananyń basty paryzy. Endeshe bala tárbıesinde usaq-túıek deıtin eshnárse joq jáne sol nárseden de qatelesýge qaqymyz joq. Bala — ár januıanyń baqyty. Olaı bolsa, óz baqytymyzdy baǵalaı bileıik. Shákárim atamyzdyń « Adamnyń jaqsy ómir súrýine úsh sapa negiz bola alady, olar barlyǵynan ústem bolatyn adal eńbek, minsiz aqyl, taza júrek. Bul sapalar adamdy dúnıege kelgen kúninen bastap tárbıeleıdi» degenindeı, qundy qasıetterge ne rýhanı adamdy qalyptastyrý - shynynda da onyń týǵan kezinen bastalsa kerek. Al adamnyń adam bolyp qalyptasýynda ata - anamen qatar tárbıeshi men muǵalimniń de róli bar.
Qarapaıym mysalǵa júginsek, mektepke kelgen kezinde sondaı súıkimdi, tilalǵysh, júregi taza, sezimi pák jas búldirshin orta nemese joǵary býynǵa kelgende nege ózgerip sala beredi? Sondyqtan myna bala qandaı edi, qalaı ózgerip ketti? Mynadaı jaman ádetterdi qaıdan úırenip ala qoıdy? Nege ozbyrlyq jasýǵa beıim bolyp aldy?- degen sıaqty saýaldar aldyńnan kese - kóldeneńdeıdi. Árıne, onyń sebepterin jan - jaqtan izdeýge bolady. Ata - anasyn júrgen ortasyn qosqanda onyń tárbıesine muǵalimnen basqa birneshe adamnyń qatysy bar. Balaǵa júrek jylýy qashan da qajet jáne ol eshqashan artyq bolmaıdy. Ata - anasynan kórmegen súıispenshilikti muǵalimnen kórgen bala meniń ata - anam da osyndaı bolsa, dep armandaýy múmkin. Muǵalimin tek jaqsy qyrynan tanyǵan oqýshy úshin onyń aıtqany anyq, degeni dál bolyp kórinedi. Balasyn qalaı jaqsy kóretinin durys bildirý kez kelgen ata - ananyń qolynan kele bermeıdi.
Bireý jaqsy kıindirip qoıady, bireý tamaǵy toq bolsa boldy dep, qaltasyna aqshasyn salyp bergenine máz. Bireýleri óte qatal, aıtqanyn oryndatady. Bala qoryqqannan ýaqytsha tyńdaıdy, biraq ata - anasynyń ýysynan shyqqan soń ózin - ózi ustaı almaıtyn jaǵdaıǵa jetedi. Muǵalim oqýshyǵa materıaldyq jaǵdaı jasaǵanmen, onyń ómirine azyq bolar eń qymbat asyl qasıetter: adamzattyq qundylyqtarmen, bilimmen qamtamasyz etip, qarýlandyrady. Altyn besik - otbasy bolsa, altyn uıa - mektep. Iá, olardyń altynǵa balanýy nelikten? Ekeýi de qasıetti, ári qasterli. Óıtkeni, otbasy Adamdy dúnıege ákelip, qalyptastyryp, damytyp, jetildirip jatsa, mektep arqyly men bilimi adamzattyq qundylyqtarmen tolysqan, jan - jaqty jetilgen, óz betimen ómir súrýge beıim, qorshaǵan ortamen tikeleı baılanysqa shyǵa alatyn, tolyqqandy Adam etip tárbıelep shyǵarady. Osy eki ortanyń da maqsaty - ortaq, mindet - bireý.
Demek, muǵalim men tárbıeshi qaýymnyń qıyndyqtarǵa jıi kezdesip, únemi tolǵanysta júretini de sodan. Sondyqtan kez kelgen muǵalim balamen baılanysqa shyqpas buryn, oqý - tárbıe jumysyndaǵy qyzmetin ózin - ózi tanýdan bastaǵany jón. Ózińniń bala bolǵanyńdy, ózińniń ata - ana ekenińdi, ózińniń ustaz ekenińdi oı eleginen jıi - jıi ótkizip otyrsań, ózge aldyndaǵy jaýapkershiliktiń syry birden aıqyndala bastaıdy. Ǵulama Ál - Farabı «Dúnıedegi eń ońaı nárse aqyl aıtý, eń qıyny ózińdi óziń túsiný» dese, K. Marks «Ózińdi óziń taný danalyqtyń birinshi belgisi» dep eskertedi. Eń bastysy, balanyń jan azyǵyna zárý ekenin esh ýaqytta umytýǵa bolmaıdy. Abaı atamyzdyń jetinshi qara sózinde «Jas bala anadan týǵanda eki túrli minezben týady. Birinshisi - ishsem, jesem, uıyqtasam dep týady. Bular tánniń qumary, bular bolmasa tán janǵa qonaq úı bola almaıdy, hám ózi óspeıdi, qýat tappaıdy. Ekinshisi - bilsem eken dep umtylyp, odan erjetińkiregende ıt úrse de, mal shýlasa da, bireý kúlse de, bireý jylasa da tura júgirip, «ol nemene?» «bul nemene?» dep, «ol nege úıtedi?» «bul nege búıtedi?» dep, kózi kórgen, qulaǵy estigenniń bárin surap, tynyshtyq kórmeıdi. Munyń bári « jan qumary, bilsem eken, kórsem eken, úırensem eken.»degen úlken pálsapalyq oı jatyr. Iaǵnı, balaǵa týǵannan tán azyǵy - tamaq qandaı qajet bolsa, jan azyǵy - jylýlyq, súıispenshilik te sondaı qajet. Al onyń qajetin qanaǵattandyrmaı, túpki maqsat eshqashan oryndalmaıtyny belgili jáıt. Muny muǵalim de, ata - ana da áste esten shyǵarmaǵandary jón.
Ol — bala tárbıesi. Bala tárbıesinde alǵashqy ustaz — ata - ana. Bala úshin úı ishinen, ata - anadan artyq tárbıeshi joq. Adamgershilik, baýyrmaldyq, tatýlyq, qaıyrymdylyq, ádeptilik, ınabattylyq sıaqty qasıetter — januıada tárbıe balaǵa sózben, teorıamen damymaıdy, úlkenderdiń úlgisimen sińedi. «Ákege qarap ul óser, sheshege qarap qyz óser» deıdi halyq danalyǵy. Bala kishkentaı kezinen - aq ár nársege áýestenip úlkenderge kómekteskisi keledi. Buǵan keıbir áke - sheshe «jumysymdy bógeısiń, istep jatqan isimdi búldiresiń» dep urysyp jiberýi múmkin. Bul qate túsinik. Kerisinshe, óziń jumys istep júrgende balanyń qolynan keletin isine jaǵdaı týǵyzyp, onyń úırenýine kómektesken oryndy. Tipti balaǵa bergen tapsyrmańyzdyń aıaǵyna deıin oryndalýyna tózimdilikpen baqylaý kerektigin de umytpaǵan jón. Óstip balanyń birte - birte eńbekke degen bolashaǵyna jol ashylady. Ári istegen isin uqypty da tyndyrymdy oryndaýyna baǵyt beresiz. Balanyń jaqsy isin madaqtap, terisin oń etip túsindirip otyrsa, ol da eresekterdi syılap, kez kelgen tapsyrmasyn oryndaýǵa qarsylyq bildirmeıdi. Orynsyz urysý, zeký, suraqtaryna dóreki, kelte jaýap berý nemese ádil talap qoıa almaý ata - ananyń bedelin túsiredi.
Ata — ana — bala tárbıesindegi basty tulǵa. Sondyqtan áke de, sheshe de balalarynyń jan dúnıesine úńilip, minez - qulqyndaǵy erekshelikterdi jete bilgeni jón. Balalarmen áńgimeleskende olardyń pikirimen de sanasyp otyrǵan oryndy. Óz balasymen ashyq sóılese almaı, syrlasa bilmeıtin ata — analar «Ekeýmiz de jumystamyz, keshkisin úı sharýasynan qol tımeıdi, balamen sóılesýge ýaqyt joq» degendi aıtady. Bul durys emes. Balamen sóılesýge tipti arnaıy ýaqyt bólýdiń qajeti joq. Áke men sheshe ul - qyzdarmen úı sharýasynda júrip - aq áńgimelesip, oı bólisýge nege bolmasqa. Januıadaǵy janjal, úlkenderdiń aýzyna kelgen sózderdi aıtýy, balanyń kózinshe basqa bireýdi sógýi, bireýdiń syrtynan ósek aıtýy balaǵa teris áser etedi. Bala aldynda áke - sheshe úı ishiniń úlkenderdiń ádeptilik tanytqany jón. Mysaly, araq pen temekiniń tolyp jatqan zıanyn bile tura, balalardyń kózinshe araq iship, ústi - ústine temeki tartqandar bar. «Kóringen taýdyń alystyǵy joq» deıdi, erteń - aq ul ósip er jetedi, qyz ósip boı jetedi.
Sonda araq pen temekiniń zıanyn qalaı uqtyramyz. Negizinen januıanyń shyrqy buzylǵan, ata - anasy maskúnemdikke salynǵan nemese jaramdyq jaǵynan azǵyndanǵan ortada bala, jasóspirim qashanǵy jırenishti kórinisti, ondaǵy aıqaı - shý men daý - janjalǵa, urys - keriske shydap júre bermek. Basqa ómir ańsaıdy nemese teris tárbıege tez boı aldyryp úlgeredi, eger osy teris jolǵa múlde bet buryp ketse, onda báıterektiń bir butaǵy qısyq ósti deı berińiz. Baqytsyz qyz, buzaqy ul osydan shyǵady. Sonda negizgi kináni kimnen izdeımiz?! Buzaqylyqtyń basy bos júrýden bastalady. Keıde sabaqty jıi qaldyrýǵa ár túrli syltaýlardy úlkenderdiń ózi úıretip otyrady. Bul jaǵdaıda balaǵa ótirik aıtýdy úıretip otyrǵan ańǵarmaı da qalýy múmkin. Jas shybyqty qalaı ıseń, solaı ósedi ǵoı. Iá, «Uıada ne kórseń ushqanda sony ilersiń» demekshi ata - ana tárbıesi bala ómirinde úlken iz qaldyrady.
Balanyń boıyna barlyq jaqsy qasıetterdi darytý, tipti janynda júrgen dostaryna deıin mán berý, tabıǵat syılaǵan daryny bolsa damytý, durys bilim alýyna jaǵdaı jasaý — ata - ananyń basty paryzy. Endeshe bala tárbıesinde usaq-túıek deıtin eshnárse joq jáne sol nárseden de qatelesýge qaqymyz joq. Bala — ár januıanyń baqyty. Olaı bolsa, óz baqytymyzdy baǵalaı bileıik. Shákárim atamyzdyń « Adamnyń jaqsy ómir súrýine úsh sapa negiz bola alady, olar barlyǵynan ústem bolatyn adal eńbek, minsiz aqyl, taza júrek. Bul sapalar adamdy dúnıege kelgen kúninen bastap tárbıeleıdi» degenindeı, qundy qasıetterge ne rýhanı adamdy qalyptastyrý - shynynda da onyń týǵan kezinen bastalsa kerek. Al adamnyń adam bolyp qalyptasýynda ata - anamen qatar tárbıeshi men muǵalimniń de róli bar.
Qarapaıym mysalǵa júginsek, mektepke kelgen kezinde sondaı súıkimdi, tilalǵysh, júregi taza, sezimi pák jas búldirshin orta nemese joǵary býynǵa kelgende nege ózgerip sala beredi? Sondyqtan myna bala qandaı edi, qalaı ózgerip ketti? Mynadaı jaman ádetterdi qaıdan úırenip ala qoıdy? Nege ozbyrlyq jasýǵa beıim bolyp aldy?- degen sıaqty saýaldar aldyńnan kese - kóldeneńdeıdi. Árıne, onyń sebepterin jan - jaqtan izdeýge bolady. Ata - anasyn júrgen ortasyn qosqanda onyń tárbıesine muǵalimnen basqa birneshe adamnyń qatysy bar. Balaǵa júrek jylýy qashan da qajet jáne ol eshqashan artyq bolmaıdy. Ata - anasynan kórmegen súıispenshilikti muǵalimnen kórgen bala meniń ata - anam da osyndaı bolsa, dep armandaýy múmkin. Muǵalimin tek jaqsy qyrynan tanyǵan oqýshy úshin onyń aıtqany anyq, degeni dál bolyp kórinedi. Balasyn qalaı jaqsy kóretinin durys bildirý kez kelgen ata - ananyń qolynan kele bermeıdi.
Bireý jaqsy kıindirip qoıady, bireý tamaǵy toq bolsa boldy dep, qaltasyna aqshasyn salyp bergenine máz. Bireýleri óte qatal, aıtqanyn oryndatady. Bala qoryqqannan ýaqytsha tyńdaıdy, biraq ata - anasynyń ýysynan shyqqan soń ózin - ózi ustaı almaıtyn jaǵdaıǵa jetedi. Muǵalim oqýshyǵa materıaldyq jaǵdaı jasaǵanmen, onyń ómirine azyq bolar eń qymbat asyl qasıetter: adamzattyq qundylyqtarmen, bilimmen qamtamasyz etip, qarýlandyrady. Altyn besik - otbasy bolsa, altyn uıa - mektep. Iá, olardyń altynǵa balanýy nelikten? Ekeýi de qasıetti, ári qasterli. Óıtkeni, otbasy Adamdy dúnıege ákelip, qalyptastyryp, damytyp, jetildirip jatsa, mektep arqyly men bilimi adamzattyq qundylyqtarmen tolysqan, jan - jaqty jetilgen, óz betimen ómir súrýge beıim, qorshaǵan ortamen tikeleı baılanysqa shyǵa alatyn, tolyqqandy Adam etip tárbıelep shyǵarady. Osy eki ortanyń da maqsaty - ortaq, mindet - bireý.
Demek, muǵalim men tárbıeshi qaýymnyń qıyndyqtarǵa jıi kezdesip, únemi tolǵanysta júretini de sodan. Sondyqtan kez kelgen muǵalim balamen baılanysqa shyqpas buryn, oqý - tárbıe jumysyndaǵy qyzmetin ózin - ózi tanýdan bastaǵany jón. Ózińniń bala bolǵanyńdy, ózińniń ata - ana ekenińdi, ózińniń ustaz ekenińdi oı eleginen jıi - jıi ótkizip otyrsań, ózge aldyndaǵy jaýapkershiliktiń syry birden aıqyndala bastaıdy. Ǵulama Ál - Farabı «Dúnıedegi eń ońaı nárse aqyl aıtý, eń qıyny ózińdi óziń túsiný» dese, K. Marks «Ózińdi óziń taný danalyqtyń birinshi belgisi» dep eskertedi. Eń bastysy, balanyń jan azyǵyna zárý ekenin esh ýaqytta umytýǵa bolmaıdy. Abaı atamyzdyń jetinshi qara sózinde «Jas bala anadan týǵanda eki túrli minezben týady. Birinshisi - ishsem, jesem, uıyqtasam dep týady. Bular tánniń qumary, bular bolmasa tán janǵa qonaq úı bola almaıdy, hám ózi óspeıdi, qýat tappaıdy. Ekinshisi - bilsem eken dep umtylyp, odan erjetińkiregende ıt úrse de, mal shýlasa da, bireý kúlse de, bireý jylasa da tura júgirip, «ol nemene?» «bul nemene?» dep, «ol nege úıtedi?» «bul nege búıtedi?» dep, kózi kórgen, qulaǵy estigenniń bárin surap, tynyshtyq kórmeıdi. Munyń bári « jan qumary, bilsem eken, kórsem eken, úırensem eken.»degen úlken pálsapalyq oı jatyr. Iaǵnı, balaǵa týǵannan tán azyǵy - tamaq qandaı qajet bolsa, jan azyǵy - jylýlyq, súıispenshilik te sondaı qajet. Al onyń qajetin qanaǵattandyrmaı, túpki maqsat eshqashan oryndalmaıtyny belgili jáıt. Muny muǵalim de, ata - ana da áste esten shyǵarmaǵandary jón.
You Might Also Like
