InfoHub Logo

1945 jyl bastalǵanda fashısik Germanıa birjola kúıreýdiń aldynda ǵana turdy. 1944 jyldyń jazǵy-kúzgi naýqany barysynda Qyzyl Armıa fashısik 96-dıvızıa men 24-brıgadany talqandady. Bular óz quramynyń 50 prosentinen 75 prosentine deıin aıryldy.

(Uly Otan soǵysy tarıhynan)

...Bul 1945 jylǵy ıanvar aıynyń bas kezi bolatyn. Varshavaǵa jaqyn qalyń orman arasynda úlken qol jatyr. Belorýs maıdanynyń tegeýrindi 3-armıasynyń 79-atqyshtar korpýsyna qaraıtyn 150-Idrısk dıvızıasyna jańa kúsh kelip qosyldy. Ylǵı órimdeı jastar. Shamasy 19-24-25 jyly týǵandar. Az kún ishinde olar dıvızıa tarıhymen tanysyp úlgerdi. Onyń jaýyngerlik joly jatqan bir dastan-dy. 1943 jyldyń sentábrinde qurylyp, Kalının oblysyn, Latvıany azat etýge qatysty. Idrısk batyǵyndaǵy urystarda erekshe kózge tústi. 1944 jylty 12-ıýnde Sovet ınformbúrosy bylaı dep jazdy: «Novosokolnıkovtyń soltústik batys aýdandarynda shabýylǵa shyqqan 2-Prıbaltıka maıdanynyń áskerleri fashıserdiń qorǵanysyn buzyp ótip, eki kúnniń ishinde 35 kılometr alǵa jyljydy. Sóıtip, maıdan baǵytyn 150 kılometrge keńeıtti. Maıdan áskerleri shabýyl barysynda iri temirjol toraby bolyp tabylatyn Idrısk qalasyn alyp, 1000-nan astam eldi pýnktterdi jaýdan bosatty».

Tap osy shaıqasta erligimen kózge túsken 150-inshi dıvızıaǵa sol jylǵy 23-ıýnde 150-Idrısk atqyshtar dıvızıasy» degen ataq berilgen.

Jańa kelgen jas ofıserler óz bólimshelerimen soǵystyń alýan túrli ónerin úırenýde. Orman janyndaǵy ózennen san qıly ádispen ótkizedi. Sýdan ótý tásiline erekshe den qoıady.

Jerde qar juqa. Shytymyr ǵana aıaz bar. Biraq qalyń qoldyń bir kún bolǵan jeri dýadaqtyń oınaǵyndaı taptaýryn bolyp qala beredi. Moskvadan shyqqanda:

— Biz áýeli aýylǵa oq atpaı qaıtarmyz, — dep qaljyńdasqan-dy. Jaý alysqa, óte alysqa qýylǵan sekildi kóringen. Sonda da alǵy shepke jetýge asyǵyp keledi. Jol-jónekeı ersili-qarsyly aǵylǵan eshelondar. Surapyl soǵystyń aýyr taby bárinen saırap kórinip tur. Biraq bárinde úlken bir jelpinis, serpilis bar. Jaqyndap qalǵan jeńis jelpinisi sıaqty. Muny tipti jaralylar men tutqynnan bosaǵandardyń júdeý júzderinen de ańǵarýǵa bolady. Soǵystyń osy bir tiri ǵaripteri maıdanǵa bara jatqandarǵa sát sapar tileıdi.

Asa bir asyǵystyq, shıryǵý barlyǵynan kórinedi. Eshelon qozǵalystarynan da, áskerlerdiń susty júristerinen de. Osy bir ǵalamat aǵynǵa jol ataýly tarshylyq etkendeı. Temir-jolǵa da, tas jolǵa da syımaıdy. Qanshama adam, tehnıka. Munyń bárin tókse nemistiń nesi qalady? Alyp ushpa kóńil jeńisti osylaı tipti jeńildeý etip jaqyndatyp qoıǵan-dy.

Joldaǵy kórsetkish taqtalarǵa da, eshelondardyń syrtyna da «Berlınge deıin!» dep jazylǵan. Bul jazýdyń boıǵa qýaty keremet!

Júziqaralar da kórinip qalady. Ol — qolǵa túsken fashıser. Bir kezde Moskvany taptamaq bolyp edi. Elirdi, esirdi. Oıyna kelgenin istep, orta joldyń bárinde de oıran saldy. Mine, sol «jeńimpazdardyń» túrin endi qor. Iyqtary salbyrap, eńsesi túsip ketken. Sol kezdegi «jeńimpaz» — endi tutqyn. Úıir-úıir bop seń soqqandaı sendeledi. Bastaryn kótermeıdi. Tarıh aldynda qarabet bolǵanyn endi-endi sezgendeı. Jırenishti. Olarǵa qaharman uldardyń qany tógilgen mynaý qasıetti jerdiń ózin bastyrýǵa qımaısyń.

Osy oı aldyńǵy shepke ketip bara jatqannyń bárin baýrap alǵan. Bulardyń aǵalary, baýyrlary 1941 jyly qutyrǵan, elirgen nemisterdi kórse, mine, ózderi moınyna sý ketip súmireıgen, suryqsyz nemisterdi kórip keledi.

Osynyń bári jol boıǵy kórinis, jol boıǵy áser edi.

Al aldyńǵy shepke kelgen soń pikir múlde ózgerdi. Keýdesi kesilse de, basy qalǵan aıdahar áli aıbatty sekildi. Ýly tilin aıaýsyz jalaqtatady. Qorqaý óńeshi taǵy da talaıdy jutpaqshy.

Fashızmniń budan bylaıǵy soǵysta Sovet Odaǵyna qarsy áli 3 mıllıon 100 myń adam, 28 500 zeńbirek pen mınomet, 3950 tank pen shtýrm zeńbiregin, 1960 soǵys samoletin daıyndap otyrǵanyn qalyń ásker qaýymy bilgen joq-ty. Munyń syrtynda rezervinde 2 mıllıonnan astam adam, 2700 zeńbirek, 1090 tank pen 930 soǵys samoleti bar edi.

Mynaý jasalyp jatqan úlken shabýyl ázirligi sol tajaldy esinen tandyra taǵy bir urýdy kózdeıtin bolsa kerek. Biraq onyń kólemi, kúni jurttyń bárine birdeı belgili emes. Ol áskerı qupıa.

150-dıvızıa jaýdy qaq mańdaıdan uratyn Birinshi Belorýs maıdanynyń quramynda dál qazir Varshavaǵa jaqyn ekinshi eshelonda jatqan-dy.

Áskerı bólimsheler bul kúni jattyǵýdan erte oraldy. 674 polktyń birinshi batalónynyń komandıri, kapıtan Tverdohleb jas ofıserlerdi ózine shaqyryp aldy. Batalónnyń aǵa adúdanty Shepelev, polıtrýk Vasılchenko, batalónnyń partorgi ózbek jigiti Isakov, birinshi rotanyń komandıri tájik jigiti Ataev, úshinshi rotanyń komandıri Batrakov — bári osynda.

Kombat eńkishteý kelgen egde adam. Árqashan ózin sabyrly ustaıdy. Soldattar ózin «bizdiń batka» deıdi eken. Talaı shaıqasty kórip, oq-dári ıisi sińip bolǵan adam. Qysqa da nyq sózinde áskerı mol bilim jatyr. Jas ofıserdiń bárimen jeke-jeke tanysty.

— Maıdanǵa tuńǵysh kirgeli tursyń ǵoı?

— Iá, solaı, joldas kombat!

Rahymjan ózinshe taq-taq jaýap bergisi keledi. Óıtkeni, ásker tili qysqa, ásker tili tujyrymdy.

— Semáń bar ma?

— Joq, saltpyn.

Kombat únsiz otyryp qaldy. Oı qushatynda: «On ekide bir gúli ashylmaǵan qyrshyn. Mine, ot aýzynda. Ot bolǵanda qandaı! Erteń 14-ánvarda búkil maıdan shabýylǵa kóteriledi».

— Jattyǵýda jaqsysyń. Soǵysta...

Ózderiniń barlyq is-áreketi bul kisiniń kóz aldynda eken. Iá, árbir vzvodty aralap ózi kórgen. Sýdan da birge ótken. Bárin baıqap júripti. Rahymjan da óz oıyn «soǵysta» degen sózde ustady. Kombat ary qaraı sóılep ketti.

— Sender áli urys kórgen joqsyńdar. Bizdiń tilimizde «neobstrelennyı» deıdi. Urys — jaýyngerge bir syn, komandırge — myń syn. Sender komandırsińder. Búkil bir vzvodtyń taǵdyry óz qoldarynda. Mine, ózderińdi, jas ofıserlerdi osyny aıtý úshin shaqyrdym. Aldymyzda úlken aıqas.

Túnniń bir ýaǵynda trevoga boldy. Qalyń qol qaptap orman ishinen shyqty. Aldyda qatty urys. Varshava úshin shaıqas, búkil polák halqyn azat etý úshin shaıqas. Berlınge jol ashatyny jáne bar. Bizdiń ilgergi bólimshelerdiń tegeýrini jaýdy yqtyryp jibergen. Muny ekinshi eshelondaǵylar óz kózderimen kórip keledi. Qala órt qushaǵynda. Alaýlaǵan ot jalyny tún túndigin túrip jibergen sıaqty. Qaptaǵan samoletter de kórindi. Bombalar ústi-ústine jarylyp jatyr.

Úlken aǵyndy ózenniń boıyna keldi. Bul — Vısla. Sovet áskerin budan ary ótkizbeımiz dep Gıtler san jar salǵan Vısla osy. Aspaly kópirdiń aýzynan soldattar dıvızıa komandıri, general Shatılovtyń ózin kórdi. Kópirmen, qaıyqpen qalyń qol ótip jatyr. Sý beti qaraqurym adam.

Manadan beri bul tóńirekti uryp turǵan jaý jańaǵy soqqyǵa qaqalsa kerek. Qolaıly sát. Eseńgiregen kezendi paıdalanyp, ózenniń arǵy betine tez ótý kerek. Jaý esin jıyp, qaıta shúıligip júrmesin. Komandırlerdiń esil-derti osy. Sol sebepten de júzderi susty, buıryqtary qatań. Bári shıryǵyp alǵan. Tıtteı shashaý shyqqandy, kidirýdi jaqtyrmaıdy.

Jaıshylyqta da minezi qatań 674-polktyń komandıri podpolkovnık Plehadanov tipten zárli. Kópir aýzynan komdıvti kórgen soń polk tizginin odan ári shıraq ustady. Soǵysta qataldyq kerek. Aqylmen qatal bolsań — tártip bar. Tártip barda — jeńis bar. Plehadanov osy bir syn saǵatta óz bólimsheleriniń áskerı ázirligine erekshe túńile qarady. Tverdohlebtyń batalóny birinshi bop ótti. Jaýyngerler, qarý-jaraq bári din-aman.

Jaý eki kún boıǵy apat soqqydan esin jıa almaı qalsa kerek. Qalany tastap qashty. Ekinshi eshelondaǵylar shaıqas kútken edi. Joq, 150-dıvızıa Varshavanyń kóshesimen júrip ótti. Tań biline Vıslaǵa ilingen áskerı bólimshe qas qaraıa qalanyń shetinen shyqty.

Qala dep aıtý qıyn. Úı ornynda — úıindi, kóshe ornynda — qazan shuqyr, aýa ornynda — tútin, áli basylmaǵan órt jalyny tamaqty qyrnaıdy. Bıik úılerdiń soıdıǵan qadalary surapyl soǵystyń úreıli eskertkishindeı. Mynaý úıler bir kezde adamǵa pana bolsa, endi mola sıaqty. Anaý kóriniske qaraýǵa dátiń shydamaıdy. Qıraǵan balkonda asylyp qalǵan jas náresteniń kishkentaı arbasy. Árkimniń esine óz sábıleri tústi...

Qalany aralaýǵa bolmaıdy. Aıar jaý aqyrǵy zulymdyǵyn jasap, eleýsiz jerlerdiń bárine mınalar kómip ketken. Bir-eki jerde onyń osy qaqpanyna túsip qalǵan bólimsheler de boldy. Sondyqtan bir jaty saqtyq, bir jaty onsyz da jaý tastap qashqan qalany súzip shyǵýdyń qandaı qajettigi bar.

Odan da túrile qashqan jaýdyń izine túsip, óksheleı qýyp, esin jıǵyzbaý kerek. Sol sebepten de júris sýyt. Jol boıy asa qarsylyq joq. Toz-toz bolǵan nemis áskerleri ár toǵaıdyń arasynan kezdesip qalady. Biraq qarsylyǵy qarsaqtyń qapqanyndaı ǵana.

Sýyt júristiń ózi shaldyqtyraıyn dedi. Birneshe kúngi jaıaý joryqty kótere almaı aıaǵy oıylyp, arqasy talǵan soldattar ushyraı bastady. Uıqy múlde shala, júrip kele jatyp uıyqtaıdy. Keıbireý tipti saptan shyǵyp kete jazdaıdy. Komandırler osyǵan saq. Bólimshelerdi shashaý shyǵarmaı jınaqy ustaýda.

...18 ıanvarda 150-inshi dıvızıa birinshi eshelonǵa shyqty. Bulardyń aldynda endi tek jaý ǵana bar. Varshava 100—150 kılometr keıinde qaldy. Usaq-túıek aǵystan basqa eleýli qarsylyq áli ushyraı qoıǵan joq.

— Tap osylaı artyna qaramaı Berlınge deıin qashsa, jaqsy bolar edi-aý.

Bul — jeńimpaz ásker soldattarynyń tátti qıaly, armany. Jaý ne oılaıdy? Ol ekiniń birine belgili emes-ti. Osynsha túrile qashqandaı onyń qaýqary shynymen-aq taýsylǵany ma? Álde amal ma? Áskerı qolbasshylar bul jumbaqtyń syryna talaıdan úńilgen.

---