InfoHub Logo

Qajet ǵylym

XIX ǵasyrdyń basynda (al Lıbıh gımnazıany 1819 jyly aıaqtaǵan) hımık mamandyǵy tanymal jáne bedeldi mamandyq bolmaǵan. Biraq, hımıanyń arqasynda adamzat metaldar ǵasyryna jetip, taptyrmaıtyn basqa da materıaldarǵa qol jetkizdi. Oılanyp kórseńiz, aınalamyzdaǵy paıdalanyp jatqan materıaldardyń barlyǵy derlik hımıkterdiń arqasynda. Hımıa arqyly matalar, kıimder, aıaq kıimder, jıhaz, ydys-aıaq, jýǵysh jáne jarylǵysh zattar, boıaýlar, qurylys materıaldary, kosmetıka, elektrotehnıka, tasymal quraldarynyń barlyq túrleri jáne taǵy da basqa qajetti, paıdaly zattar shyǵarylady. Hımıanyń deńgeıin M.V. Lomonosovtyń sózderi aıqyn kórsetedi: «Adam ómirinde hımıa qolyn keń jaıǵan».

Al hımık bolsa álemdi ózgertýde. Hımık qarapaıym mıneraldy shıkizattan jańa zattar jáne kompozıtti materıaldar shyǵarady, tabıǵı quraýyshtardy adamǵa qajetti júzdegen, myńdaǵan zattarǵa aınaldyrady. Qazirgi tańda adamzatqa 10 mln-ǵa jýyq hımıalyq qosyndylar belgili, al siz tuńǵysh ashýshy bolyp bul kórsetkishti arttyrýyńyzǵa bolady. 

Sizden hımık shyǵa ma?

Bálkim tap qazir hımıamen óz ómirińizdi baılanystyrý qajet pe, bul salada keremet jetistikterge jetýge qajetti qabiletterim bar ma degen máselelerdi oılastyrýda shyǵarsyz. Akademık D.A.Epshteın hımık bolý úshin eki nárse qajet dep sengen «hımıalyq bas» + «hımıalyq qol». Ony qalaı túsinýge bolady? Adamda logıkalyq, assosıatıvti jáne beıneli oılaýy jaqsy deńgeıde, abstraksıalaýshylyq jáne jınaqtaýshylyq qabiletteri, termınologıalyq jady bolsa, oda  «hımıalyq bas»  bar deýge bolady. (Bul qasıetterge ıe adam kez-kelgen jaratylystaný ǵylymynda – bıologıa, fızıka nemese geografıada jetistikke jete alady.)

Biraq naǵyz hımık bolý úshin – zattar men olardyń aınalý prosesterine jáne olarmen jumys isteýge degen qyzyǵýshylyq bolý qajet.  Hımıalyq oılaýdyń ereksheligi zat týraly beıneli jáne modeldi oılaý jáne mıkroálem deńgeıinde aınalýlardy elestete bilýde. Osyndaı oılaý qabileti bar adamda, sonymen qatar, qoldary uqypty,  sezimtal bolsa – onda ol týa bitken hımık-sıntetık nemese analıtık degen sóz.

Tanymal hımıa kemeńgerleriniń ómirbaıandaryn qarastyrǵan kezde, balalyq shaqtarynda zattardyń aınalý úrdisteri olardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrǵan. D.I.Mendeleevtiń balalyq balalyq shaǵy áınek zaýytynda ótken bolsa,  Iý. Lıbıh ákesiniń dárihanasynda dárilerdiń qalaı jasalatynyn asa qyzyǵýshylyqpen baqylaǵan, V. Ostvald fotosýretpen aınalysqan, ony ásirese aıqyndaǵysh, bekitkish eritindileri jáne qaǵaz betinde sýrettiń shyǵý úrdisteri asa qyzyqtyrǵan.

Basqa da kóptegen mysaldar keltirýge bolady, biraq negizgi másele anyq – jaqsy hımık bolý úshin, sizdi úrdisterdiń hımıasy qyzyqtyrý qajet. Ózińizdiń múmkindikterińizdi tolyqtaı tekserip, hımıa ǵylymymen jáne hımıa óndirisimen tolyq tanysqyńyz kelse, V. Lısıchkın jáne L. A. Korobeınıkovanyń «Hımık bolýǵa jaraısyz ba?» degen kitapty oqysańyz bolady.

Qaýip-qater

Jumys ornynda hımık árdaıym ýlaǵysh, kúıdiretin, tez janǵysh zattarmen jumys isteıtin bolǵandyqtan, bul mamandyqqa baılanysty qarsy kórsetilimderdi eskerý qajet.

Sezim músheleriniń jetilmegendigi (dene túısigi arqyly, ıaǵnı kóz, ıis sezimi), júıke júıesiniń buzylýy (bas aınalý, qoldardyń dirildeýi), júrek-qan tamyrlary men dem alý júıesiniń aýrýlary, alańǵasarlyq, nashar zeıin, alergıalyq reaksıalarǵa beıimdilik.   

Osynyń barlyǵy mamandyq boıynsha jumysqa kedergi bolady.

Qazirgi hımıktiń hal-jaıy, kúıi jaman bolady dep te oılamaý kerek. Qaýipsizdik tehnıkasyn saqtaý, zamanaýı qorǵanys quraldaryn paıdalaný densaýlyqqa tıetin zıandy boldyrmaıdy, eń bolmaǵanda mınımýmǵa keltiredi.

Úsh jol

Hımık bolýdy sheshken adamǵa bilimdi negizgi úsh baǵytta alýǵa bolady, tańdaǵan baǵyt bolashaq jumys ornyńyzdy da anyqtaıdy.

Ǵylymı qyzmet

Naqtyly hımıa bilimin klasıkalyq ýnıversıtettiń hımıa fakúltetinde alýǵa bolady.

Mundaı maman ıesi óz múmkindikterin hımık-zetterýshi retinde júzege asyra alady.

Eger sizdi ǵylymı zertteýler qyzyqtyrsa, hımıamen qosymsha aınalysqandy unatsańyz, hımıadan olımpıadalarda jetistikterge qol jetkizip,  adam ómirinde hımıanyń alatyn orny erekshe dep túsinip, nobel syılyǵy týraly armandaıtyn bolsańyz, bul qyzmet salasy sizge arnalǵan.

Bolashaqqa úlken úmitińiz bar. XXI ǵasyrda sheshilýi qajet bolǵan 14 negizgi qoldanbaly máselelerdiń ishinde (2006 jylǵy AQSH-tyń Ulttyq ınjenerlik akademıasynyń eseptemesi boıynsha) úsheýin sheshý mindeti hımıkterge júktelgen.

Zertteýshi-hımıkke joǵaryda aıtylǵan «hımıalyq bas» + «hımıalyq qol», aqıqatqa jetýge degen qushtarlyq jáne zertteý jumystaryna degen qabilettilik qajet bolady.

Zamanaýı hımıalyq zerthanalar kóptegen kúrdeli quraldarmen jabdyqtalǵan, biraq oǵan qaramastan zertteýshi-hımık qolmen jaqsy jumys isteı bilý kerek.

Eńbektiń negizgi jemisi – ǵylymı aqparattyń jınalýy, ǵylymı jýrnaldarǵa shyǵý, patent.

Eger siz hımıamen ǵylymı turǵydan aınalysqyńyz kelse, jumys orny retinde JOO zertteý zerthanalary men ǴZI (ǵylymı zertteý ınstıtýty) sizdi kútedi.

Pedagogıka

Pedagogıkalyq hımıalyq bilimdi klasıkalyq ýnıversıtettiń hımıa nemese bıologıa fakúltetterinen alýǵa bolady, sonymen qosa pedagogıkalyq ınstıtýttyń hımıa nemese bıologıa-hımıa fakúltetinen alsańyz bolady. Mundaı oqý ornyn bitirgen maman mektepte hımıa páninen sabaq bere alady nemese ýchılıshe men tehnıkýmdarda hımıany oqytýyna bolady.

«Hımıalyq bas» jáne «hımıalyq qolmen» qatar pedagogıkalyq qabilet qajet, sebebi bul jaǵdaıda aldymen «adam-adam» qarym-qatynasy birinshi orynda, keıin ǵana – «adam-zat» jáne «adam-tabıǵat».

Hımıa pániniń oqytýshysy retinde, oqytýshy mamandyǵyn unatsańyz (qazirgi muǵalimińizdiń ornyna ózińizdi qoıyp kórińiz) balalardy jáne tabıǵatty jaqsy kórip, mektepte hımıa páninen madaqtalsańyz bul mamandyqty tańdaýyńyzǵa bolady.

Oqytýshynyń negizgi eńbegi – hımıany oqytý, eńbeginiń negizgi jemisi – oqýshylardyń hımıalyq bilimderin jáne ekologıalyq mádenıetterin kóterý bolyp tabylady. Eskeretin jaǵdaı oqytýshy qyzmetinde júrgen hımıktiń qaýipti zattarmen túıisýi eń az, ıaǵnı jaraqat alý qateri nemese ýaqyt óte sozylmaly aýrýǵa dýshar bolý qaýipi joq.

Tehnolog

Tehnologıalyq hımıalyq bilimdi mamandardy tehnıkalyq JOO-nyń hımıa-tehnologıa fakúltetteri shyǵarady.

Ol jerde bilim alǵan maman hımıa óndirisinde ınjener-tehnolog jumysyn atqara alady. 

​Tehnologtyń negizgi atqaratyn qyzmeti – «adam-tehnıka» jáne «adam-zat», tehnıkalyq oılaý, ónertapqyshtyq qabiletter de artyqshylyq etpeıdi, jumys oryndary – zaýyttardyń sehtary jáne óndiristik zerthanalar (jumys ǵımaratta nemese «hımıalyq mıkroklımat» jaǵdaıynda ashyq aýada).

Hımık-tehnolog mamandyǵy plasmassany óndirý jáne óńdeý óndiristerinde, lak jáne boıaý, tyńaıtqysh jasaý ónidisterinde, munaı hımıasy zaýyttarynda suranymǵa ıe.

Hımık-tehnologtyń negizgi jumysy berilgen qasıetter boıynsha jańa quram daıyndaý, utymdy shıkizatty zerttep, tańdaý, jańa ónimderdi shyǵarý tehnologıalaryn engizip ol úrdisterdi qadaǵalaý, alynǵan zattardyń qasıetterin zerttep olardyń sapasyn arttyrý maqsatynda resepterdi túzeý.

---