InfoHub Logo

Qabanbaı elinen aýlaq saparda júrgende ejelden óshtesip, kek saqtap, qapysyn taýyp, ańdyp júrgen qyrǵyzdyń Amanáli degen batyry Qabanbaıdyń elin shaýyp, eger qylady. Qyzyn qatyn, qatynyn  jesir, balasyn jetim etip, el namysyn aıaqqa basyp, ar-namysyna daq salyp, er júregine keshirilmes kek otyn tutatady. At jalyn tartyp mingennen-aq jaýyna eliniń kegin jiberip kórmegen el qorǵany Qabanbaı batyrǵa bul qorlyq qatty batady.

Qart batyr qaharlanyp, halqyna habar aıtyp, jaýyna attanbaq bolady. Qabanbaıdyń habaryn estigen qazaqtyń ataqty batyrlary tus-tustan attanyp, Qabanbaı týynyń astyna jıyla bastaıdy.

El-jurtyn jaýlar shaýyp alǵannan soń,
Qaıǵyly bop qan jutty qart Qabanbaı.
Murynnan kelgen eken er Boranbaı,
Aqylyn áli de otyr túzeı almaı,
Jaýymnan qalam ba dep kek ala almaı.
Jıyldy tamam batyr degennen soń,
Kelipti qanjyǵaly qart Bógembaı.

Kókjarlydan kókjarly Kókjal Baraq, Shaqshaquly Jánibek batyr keldi, aqylgóı Buqar jyraý da keldi. El kegin qýǵan erlerdiń uly dúbir joryǵyn estip, seksen segiz jasynda Buqar jyraý shydap jata almaı, attanady.

Taýynda Mergen ata arqar, qulja,
Jigitter attanatyn tegin olja.
Jıyldy tamam batyr degennen soń,
Kelipti Shanyshqyly Berdiqoja.

Qabanbaıdyń batyr inisi — tý ustaǵan Dáýletbaı, naımannan Jantaı batyr keledi. Qazaq halqynyń qol bastaǵan batyrlary, top bastaǵan kósemderi, sóz bastaǵan sheshenderi túgel jınalady.

Ertistiń arǵy jaǵy kúldir samaı,
Myltyǵy Kenekemniń kúldir mamaı.
Jıyldy tamam batyr degennen soń,
Attandy jurtqa tap bop han Abylaı.

Qabanbaı óziniń senimdi, joryqta synalǵan jan serigi, er qanaty Qýbas atyn minedi, óz qasyna joldastyqqa Shaǵalaq batyrdy alady.

Qabanbaı Qýbas atty taǵalatty,
Bir ózin on myń erge baǵalapty.
At erttese, toqymyn aýdarmapty,
Qasyna joldasqa aldy Shaǵalaqty.

Qabanbaı batyr bastaǵan qazaqtyń yǵaı men syǵaı erleri tý alyp, tulpar minip, egesken jaýynyń eńsesin basyp, kegin alý joryǵyna sherý tartyp júrip ketedi.

Qasyna ertip aldy óńsheń erdi,
Top jarǵan óńsheń baǵlan, kemeńgerdi.
Yza kegin qyrǵyzdan kep almaqqa,
Tup-týra Alataýǵa jóneldi endi.

Batyrlar kúni-túni jolbarystaı jortyp Alataýǵa kelip, jaýyna kezdese almaı, jaý jerinde aılap jatady. At aryp, ton tozyp, as-sýynan da kemshilik kórip, erler baılaýdaǵy arystandaı qusa bolady. Bógembaı, Baraq sıaqty bas batyrlardyń shydamy tozyp: «Dalada atymyzdy soıyp jata almaımyz, jaýyńdy aldyrmaısyń, qaıtýǵa ruqsat ber!» — deıdi Qabanbaıǵa. Qabanbaı bularǵa toqtaý aıtyp, jaýdy almaı elge qaıtýǵa ruqsat bermeıdi.

Sony aıtyp er Qabanbaı kúlimdeıdi,
«Qoı, qaıtpaıyq, sabyr et, inim!» deıdi.
Sol kúni jel joq, bult joq shańqaı túste
Aq týy Qabanbaıdy dúrildeıdi.

Qabanbaı sonda turyp aıǵaı saldy,
Qýbasqa «bıssmılla» dep minip aldy.
«Bir qyrǵyn shańqaı túste bolady» dep,
Aq týyn dúrildegen jeti aınaldy.

Bozbala, tez-tezinen qamdan deıdi,
Týymnyń syry maǵulym bolǵan deıdi.
Bir qyrǵyn shańqaı túste bolady eken,
Jigitter, atyńdy erttep qamdan deıdi.

Ańsyraǵan qyrandaı jaýdy ańsaǵan erler, qandy maıdan urysqa qamdanady. Qaraýylǵa kisi jiberip, jaý habaryn asyǵa kútedi. Sol kezde kóship kele jatqan bir taıpa el kórinedi. Jaý qarasyn kórip qýanǵan erler attaryna asyǵys attanyp, urysqa daıarlanyp, kósh aldynan shyǵady. Bul kósh keshegi Qabanbaıdyń elin shapqan, ańdyǵan jaýy Amanáli batyrdyń kóshi bolady.

Amanáli batyr inisimen arazdasyp, bóline kóshken betinde ańdyp júrgen jaýyna abaısyzda kezdesedi.
Amanáli — samsaǵan sar qoldan beti qaıtpaıtyn eńire- gen er, qamal buzǵan qaısar batyr. Kóshiniń aldyn tosqan qaptaǵan jaýyna sýyrylyp jeke dara jalǵyz shabady.

Attandy er Qabanbaı týyn alyp,
Batyrlar jaý keldi dep bek qýanyp.
Aldynda qamap turǵan jaýdy kórip,
Bir batyr kóshten keldi shyǵa salyp.

Astynda kók tulpar bar qatqan jarap,
Bir ózin shyǵa keldi myńǵa balap.
Aıbatyn shyqqan erdiń kórgennen soń,
Eshbir jan shyǵa almady ońashalap.

Bir ózin myńǵa balap, jaýyna jalǵyz shapqan Amanáli batyr Qabanbaı qolynyń aldyn kes-kestep, qazaq batyrlaryn ıirip tastaıdy. Amanáli sıaqty aıbyndy batyrǵa á degende jekpe-jekke top jaryp eshkim shyǵa almaı qalady.

Jibermeı qoldyn aldyn ıiredi,
Batyrlar yza bolyp kúıisedi.
Umtyldy shydaı almaı Jantaı batyr,
Naızamen túırep muny jiberedi.

Jekpe-jekke shyqqan Bógembaıdy da naıza shaıqap jýytpaıdy. Kókjarly Kókjal Baraq barǵan shaqta naızamen ilip tastap, ony tezek qurly kórmeı túsirip ketedi. yzaǵa shydaı almaı seksen segizdegi qart Buqar umtylady:

«Kári baıqus, seni beınet aıdady» dep,
Ony da ilip tastap júre berdi.

At qoıyp jetip kelgen Berdiqoja batyr da aldyńǵylardyń kebin kıedi. Amanáli qazaqtyń dańqy jer jarǵan ataqty batyrlaryn jekpe-jekte shydatpaı, birinen soń birin túsire beredi. Bir-biri júzge salmaq batyrlardy Amanáli qańbaq qurly kórmeıdi.

Amanáliniń asqaqtyǵyna shydaı alamaı, keýdesin kek kernep, yzaǵa býlyǵyp Qabanbaıdyń inisi Dáýletbaı batyr shyǵady. Jekpe-jek  aıqasta Amanálige Dáýletbaı da tótep bere almaıdy. Kúshi basym Amanáli Dáýletbaıdy naıza ústine ilip alyp kókke kóteredi. Qazaq  batyrlaryna bul qorlyq qatty batty, erlerdiń eńsesin túsirip, dińkesin qurtyp qusa qylady. Tý ustap, maıdannyń ańysyn ańdyp turǵan qart qyran Qabanbaı budan ári shydap tura almaıdy. İnisin jaýynyń naızasynyń ushynda kórgen qart batyr tomaǵasyn sypyrǵan qyradaı túıilip, jetip keledi.

Qabekeń keıin turǵan qoldy bastap,
Qyrǵyzdyń kórinip tur óneri asqaq.
Umtyldy taýdan qulaı er Qabanbaı,
Aq týdy Shaǵalaqqa bere tastap.

Naızadan Dáýletbaıdy tastaı berdi,
Dushpanyn Qabanbaıdaı kózi kórdi.
«Qudaıdan tilegenim sen ediń» dep,
At qoıyp Qabanbaıǵa jetip keldi.

Qabanbaı asqaqtaǵan Amanálini naızamen ilip alyp, basynan toǵyz qabat aınaldyryp jerge urady. Sol kezde qolynda jetelegen túıesi bar kóshten bir qyz zarlap shyǵady. Amanáliniń bala degendegi jalǵyz qyzy bolady. Ákesiniń ólimine kókti kúńirentip, jerdi tebirentip jylap, zary adamnyń saı-súıegin syrqyratady. Qyz bos zarlamaıdy. Amanáliniń ólimine júregi órtene, eńireýmen birge ákesiniń óz elimen arazdasyp, aıtqan tilge kónbeı kelip, ańdyǵan jaýdyń qarmaǵyna ilinip, qaza tapqanyn aıta zarlaıdy. Ákesiniń bir betkeı, teris mineziniń ajalyna sebep bolǵanyn kinálaı kúńirenedi.

Ákesin qabyrǵasy sógile joqtaı kelip, Qabanbaıdyń aldynda jekpe-jekke shyqqan qazaq batyrlarynan kek ala ólgenin arman etedi.

Qazaq batyrlarynan, onyń ishinde Qabanbaıdan arnap saýǵa suraıdy:

— Saýǵa berseń óziń ber,
Sóılep bir turǵan sóziń ber!
Qaraıǵan qara basyn ber,
Qıylǵan qara qasyn ber!
Eldi shaýyp alarsyń,
Olja qylyp barasyń.
Bir qoıyń soıyp berersiń,
Kóńilsiz meni alarsyń.
Kóńildi qatyn men bolmaı,
Ornymdy sıpap qalarsyń, —

dep saýǵaǵa ákesiniń súıegin, óziniń bas bostandyǵyn suraıdy. Ákesinen aırylǵan muńly, anadan ada, aǵa, inisi joq jalǵyzdyǵyn aıtyp, ómir qyzyǵyn kórmegen jastyǵyn aıtyp eńireıdi:

— İshken asyń bal shyǵar,
Artqan bir túıeń nar shyǵar,
Eńiretpe, qazaq, eńiretpe,
Ulyń da, qyzyń bar shyǵar!—

dep zarlaıdy. Sonda Qabanbaı:

— Eı, jarandar, jarandar,
Beri maǵan qarańdar,
Osy qyzdy tonama,
Tonap olja bola ma?
Kózinen aqqan qandy jas, —
dep qyzdy azat etip, ákelgen túıesin alady.

Túıe haıýannan asqan ózgeshe bir janýar bolady. Basynda qyryq qulash altyn buıda, otyz er arqasyna mingeskendeı, aıaǵynyń astynan el kóshkendeı.

Atandy tamasha etti jurttyń bári,
Mundaı haıýan kórgen joq jas pen kári.
İnisi Qabanbaıdyń er Dáýletbaı
Kelipti aǵasynan suraǵaly.

Qabanbaı jaqsy kóretin inisine:

— Surama osy atandy men deseń sen,
Júreıin óle-ólgenshe qosymdy artyp.

Aǵasynyń bul sózine Dáýletbaı ashýlanady:

— Bul túıeni bermeseń, seni kórmeımin, tiride joldas bop sońyńa ermeımin, ólseń, súıegińe enbeımin, — dep mort minezimen, ashýmen aýyr sózder aıtady.

İnisiniń bul minezine Qabanbaı da eregesip túıeni bermeıdi. Dáýletbaı óz qolyn sońynan ertip aǵasymen arazdasyp aýlaqqa aıryla kóshedi. Arada birneshe jyldar ótedi.

Kúnderde bir kún Qabanbaı qatty naýqasqa ushyrap, ólim haline jetken soń el-jurtyna habar aıtady. Qabanbaıdaı el qorǵany eriniń qaıǵyly habaryn estigen el-jurty batyrynan baqyldyq surap, Qabanbaıdyń mundaı habaryn estip, halyqtyń sáýegeı qarty Buqar jyraý keledi. Eriniń óletinine kózi jetken Buqar halyqqa asqar taýynyń qulaıtynyn, jaılaý, qystaýdy órt alaryn, halyq qorǵany Qabanbaıdyń dúnıeden qaıtatynyn kúńirene, kúıine jyrlaıdy:

— Aqberen degen saýyttyń
Etegi bar jeńi joq.
Aǵaıyndy adamnyń,
Tóbelesse, kegi joq.
Men shyn kisi tanysam,
Adam bolar kebi joq.
Shaǵalaq pen Shynqoja,
Dáýletbaıǵa baryńdar,
Baryp ta habar salyńdar.
Myna aǵańdy kórsin de,
Óz qolynan kómsin de,
Qıamette qaıtedi,
Aryzdasyp qalsyn de.

Muny estigen Qabanbaı:

— Dáýletbaıǵa barmańdar, «tiride meni kórmeımin» dep ant bergen, kelmeıdi. — deıdi. Óz qolynan inisine aıttyryp ápergen kelini minez-qulyq, aqyly, adamshylyq jaǵynan Qabanbaıǵa asa qatty unaıdy eken. Sol kelinine sálem aıtady.

— Kelinniń tilin tiri almas, Dáýletbaı senen habar almaı, armany ishinde ketedi, — dep Buqar jyraý Shaǵalaqqa Qýbas atty mingizip Dáýletbaıǵa shapqyzady.

Bul Dáýletbaıǵa baryp Buqardyń sálemin aıtady. Sýyq habardy Dáýletbaıdan buryn áıeli sezip, eki betin alyp zarlap, qaıyn aǵasyna qabyrǵasy qaıysyp jylap, kúıeýin esik aldyna qoımaı qolma-qol úı jyqqyzyp, at minip, tiride Qabanbaıdy kórip baqyldasyp qalýǵa asyǵyp júrip ketedi:

Qasqyr jortpas qalyńnan
Qarǵyp ótip barady,
Túlki jortpas toǵaıdan
Túnde jortyp barady,
Erteń sáske bolǵanda
Elge kelip qalady.
Elge kelgen belgisi,
Qoı baqqan qoıshydan
«Aǵakem tiri bar ma?» dep,
Surap habar alady.

Qoıshy:

— Qabanbaıdyń bolar-bolmas hali, shyǵar-shyqpas jany bar, sýsyn berse ishpeıdi, qaıǵyly bolyp jylaǵan barsha halyq sonda otyr.

Kúrkildep demin alady,
Esiktegi sáýlege
Tesilip kózin salady,
Seni tosyp jatqanǵa,
Men bilsem, sol uqsaıdy. —

deıdi. Ashý bılep adasqan Dáýletbaı qoıshynyń sózin estigende ishi-baýyry eljirep, «aǵakem!» dep kúńirene shabady. Qýbas attyń dúbirin hal ústinde kirpigi qımyldap jatqan Qabanbaı sezip, dalaǵa kisi shyǵaryp bildiredi. «İniń keldi» degende, Qabanbaıǵa til bitip, shyraı kirip, qaıratyn jıyp basyn kóteredi. Ólim halinde otyrǵan aǵasyn kórgen Dáýletbaı ishi kúıip eńirep, bas salady. Ótken ókinish kúnderine kúıinip, eki birdeı aýyr qaıǵy basyna túsedi.

Birin-biri qushaqtap, kópten kórmegen saǵynysh, aqyrǵy kórisý, ólim ústindegi qaıǵymen qamyǵysady:

Qabanbaı aıtty: «İnimsiń,
Qaraǵym, inim, kúnimsiń.
Qyrǵyzdyń aqbas atanyn,
Elimniń eski kegi úshin.

Aıtaıyn jalǵyz serigim, myna ıesiz qalǵan qalyń malǵa ókpelegen túıeńdi qosa al!» — dep, inisine dúnıeniń opasyzdyǵyn aıtady. İnisi Dáýletbaıǵa, jaqsy kóretin kelinine qalǵan elge uıtqy bop, berekeli bolýdy ósıet etedi.

Batyr álsirep, basyn jastyqqa súıeıdi. Osyndaı aýyr haldiń ústine el ústine taǵy bir qara túnek ornaıdy.

Qabanbaıdyń jan serik týysy, qandy kóılek joldasy Shaǵalaq batyr el basyna tóngen haýipti ólim aldynda jatqan Qabanbaıǵa estirtýge bata almaı, batyr, bılerge sybyrlap, sasqalaqtap turǵanyn sezgen Qabanbaı qasyna shaqyryp alady.

Shaǵalaq keldi qasyna,
Tizesin qoıdy basyna.
Ókirgende kól boldy,
Kózinen aqqan jasy da.

— Aınalaıyn Qabeke-aý,
Kóziń tiri jatqanda,
Qorlyq degen rasy ma?
Aýylǵa jaý tónip tur,
Myń kisige bas bolyp,
Ateke jyryq kelip tur.
Kózi tiri jatqanda
Kóńiline daq bolsyn dep,
Elin shaýyp ketem dep,
Bir shetinen qazaqty
Búriktirip at qoıyp,
Sýyq habar berip tur, —

degen habardy estigen Qabanbaı basyn julyp alady. «Áli ketken deneme túske deıin ál ber!» — dep tilek tilep, jan serigi Qýbas atyn aldyryp erttetip, qaıraty tasyp, ornynan turǵanda batyrdyń aq týy dúrildep kókke kóteriledi. Jıyrma bestegi kúnindeı Qabanbaı batyr Qýbasyna minip, qalyń jaýǵa qarsy shabady.

Aǵasynyń qanyn joqtap, kózi tirisinde Qabanbaıdan kek alýǵa kelgen Amanáliniń jas batyr inisi Qabanbaıǵa jekpe-jekke keledi. Qaıratyna minip, qaharlanyp alǵan.

Qart batyr jaýynyń týyn qulatyp, jyǵasyn jyǵyp, jigeri tasyp, qashqan jaýdy burshaq urǵan egindeı jýyp, kózi tirisinde dushpannan kegin jibermegen. Qabanbaı batyr qarý alyp, saýyt kıgen kúıinde el qorǵaý jolynda, at ústinde ajaldy kúni jetip, dúnıeden ótedi.

Oqýǵa keńes beremiz:

Qabanbaı men Raıymbek

Qabanbaı men Jánibek

Qabanbaıdyń bas qolbasy bolyp, «Daraboz» atanýy

---