Qarttaný qazaq biliminen
Qazaqtyń qarttaný biliminen Qartaıý prosesi men tarıhyn bıologıalyq turǵydan zertteıtin ǵylym salasy – gerontologıa dep atalady. Gerontologıa (grekshe geron jáne logos – ilim) – adamnyń jáne janýarlar organızminiń qartaıý zańdylyqtaryn zertteıtin ǵylym. Kemeldený – kóptegen adamdar úshin ómirleriniń eń uzaq kezeńi bolyp tabylady. Kemel shaq kezeńin adamnyń jasy jáne rýhynyń jaı - kúıi boıynsha ejelgi grekter «akme» ýaqyty dep ataǵan, bul qandaı da bir nárseniń shyrqaý shyńyn, eń joǵarǵy dárejesin, adam tulǵasynyń eń joǵarǵy gúldený, «ózine teńdestirilý» sátin bildirgen. E. Erıksonnyń oıynsha kemeldenýdiń negizgi problemasy ónimdilik pen ınerttilik arasynda tańdaý bolyp tabylady. Ónimdilik túsinigi shyǵarmashylyq jáne óndiristik (kásiptik) ónimdilikke ıe. Kásıbı ónimdilik E. Erıkson boıynsha adam qyzyǵýshylyǵynyń nátıjesi, ıdeıasy jáne adamdar týraly qamqorlyq. Kemeldenýdiń mańyzdy ereksheligi óziniń jáne ózgelerdiń aldynda óziniń ómiriniń mazmunyna adamgershilikti seziný. Kárilik kezeńi. Adam úsh túrli qartaıady. Erte tánı qartaıý - kárilik belgileriniń merziminen buryn aıan bolýy. Adamnyń bıologıalyq jáne psıhologıalyq qorǵanys mehanızmderiniń shamadan tys totyǵýy Qalypty fızıologıalyq qartaıý - egdelikten keıingi jáne jiti kemelinde baıqala qoımaıtyn sozylyp baryp anyq belgi beretin tabıǵı qubylys.
Rýhanı qartaıý - tán muqalýynan buryn jan jutap, júıe júıke tútilip, jan kómeskilenýi. Qoǵamdyq ortadan oqshaýlanýy. Rýhanı qartaıý óte sırek kezdesetin qubylys. Aǵylshyn psıhology V. Genrı qart adamdardyń boıyndaǵy psıhıkalyq energıasy boıynsha úsh topqa bólip qarastyrady. Olar: Birinshi topqa óz jumys ornynda qala otyryp qoǵam aldynda belgili bir mindetterdi atqaratyn, belsendi ári qýatty bolyp qala beretin qarttardy jatqyzady. Ekinshi topqa qoǵamdyq mindetterdi atqarmaıtyn, degenmen jeke óziniń isimen (hobbı) aınalysatyn qarttar. Úshinshi topqa álsiz psıhologıa - lyq qýatqa ıe, qoly bos nemese tek ólim ǵana oılaıtyn qarttardy jatqyzady.. Sosıolog A. Kachkın qarttardyń qyzyǵýshylyq deńgeılerine baılanysty olardy bylaısha jikteıdi. Otbasylyq qundylyǵy basym tıp (otbasy ıgiligin oılaýshy); - «jalǵyzdyq» tıpi (óz estelikteri jáne ózimen - ózi ómir súrýshi); - shyǵarmashylyq tıp (óz ýaqytyn shyǵarmashylyqpen uıymdastyrýshy); - áleýmettik tıp (zeınette de qoǵamdyq paıdaly eńbekpen aınalysýshy); - saıası tıp (óz ómirin saıası ózgeristermen tolyqtyrýshy); - dinı tıp; - sónýshi tıp (ómirin jańa istermen tolyqtyrmaǵan, bar kúshin ıkemdi paıdalana bilmeýshi); - aýrýshań tıp (kóp jaǵdaıda aýrý emes, tek ózderine aýrý oılap taýyp alýshylar). Hronologıalyq (kalendarlyq) qartaıý - bul ómir súrgen jyldar sany bolyp tabylady.
Fızıologıalyq (denelik) qartaıý – densaýlyq jaǵdaıy, aǵzanyń somatıkalyq aýytqýlar jıyntyǵy. Ony hronologıalyq qartaıýmen salystyrǵanda klassıfıkasıalaý kúrdeli bolyp keledi. Psıhologıalyq qartaıý dep adam ózin qart retinde uǵyna bastaǵan sátti aıtýǵa bolady. Áleýmettik qartaıý - barlyq atalǵan qartaıý túrleriniń belgilerine negizdelgen, biraq ol ótken ómir, basynan ótkizgen aýrýlar jáne emosıalyq sezimderdiń qarapaıym jıyntyǵyn ǵana emes, qartaıý túrleriniń sıntezi bolyp tabylady. Ótken shaqta, qazaqtar kárilikti jetpis tórt jastan bastalady dep sanaǵan. Dán - dáýlet, yrys - bereke, mal - múlki molaıǵan, tamyry tereńge ketip, butaǵy tórt qubylaǵa teń taraǵan ata qazaq. Úrim butaǵynyń keleshegine únemi kóńil bólip, qaıǵy ýaıym oılaıtyn, kúsh qýatyna shek keltire bastaǵan, qarttyq jasy taıanǵan, aqsaqal. Qazaq durys qartaıa bilgen. Bul jasta qazaq aq óńdi kıimderdi tutynatyn, qol - aıaǵyn, ústi – basyn muntazadaı taza ustaıtyn, bala - shaǵasy jas baladaı mápelep, asyrap - saqtap, kútip - baǵatyn aqýyz balapan jas. Qosaǵymen qosa qartaıǵan naǵyz baqyttylar jasy. Qarttar - tarıh, qazyna, el qazyǵy.«Esik aldy tóbe bolsa, erttep qoıǵan atpen teń. Aqyldy qartyń bolsa, jazyp qoıǵan hatpen teń»,«Aqyldy qarıa - aǵyp jatqan darıa», «Qarıasy bar úı - quty bar úı» ekeni aqıqat. Atalarymyz: «Jas kezimde beınet ber, qartaıǵanda dáýlet ber» dep tileı júrip, qarttyq kelmeı qoımaıtyn tabıǵı qubylys ekendigin túsingen. Qazaqtyń qarttyq shaǵyndaǵy baǵym - kútim, qamqorlyqqa alý isi, syılap qurmetteý ádet - ádebi orasan asqaq. Oǵan eshbir ult teńese almaıdy. Sondyǵynan bolar qazaq durys ta, mándi qartaıady. Olarda, toryǵý, muńǵa batý, túńilý degen bolmaıdy. Ómirden túńilip, qalǵan ǵumyryn tárk etý, úmitin úzý, ishkilikke - nashaqorlyqqa, ashkózdikke salyný eshýaqytta bolmaǵan. Al, jastyǵyn ańsaý, turǵylastarynan ajyrap, jetimsireý, árıne bolǵan.
«Jasym júzge kelse de, ólgim kelmeıdi, qara jerdiń qoınyna kirgim kelmeıdi desip», urpaqtary úshin barlyq ıgilikti jasap, kádimgi adam bolyp, Jaratýshynyń bergen jasyn jasap ómirden ozýdy tileıtini ras. Bir de Syrym bala sol óńirge batyrlyq, bılik ataǵy jaıylǵan Malaısaryǵa sálem bere barady.- Ýa, qaı balasyń? - Dattyń balasymyn.- Qoı jaıa almaıtyn jamannan qolaqpandaı ul týdy dep edi, sirá, sol bolarsyń?- Bolsaq bolarmyz. Biraq bir qushaq otynnan bir oqtaýlyq músin shyǵady deýshi edi. Ákem jaman bolsa, sondaı - aq bolar. Ózińdi qazynaly qart eken desem, qazymyr qart pa ediń?- Bala, ákeń nashar bolǵanmen shesheń pysyq edi. Kúndiz kelgen jıyrma adamdy, túnde kelgen jıyrma adamdy renjitpeı atqarýshy edi, shesheńe tartqan bolarsyń.- Sheshem pysyq bolsa, onyń nesin aıyp kórdińiz? Ákem bı bolmasa da, bı túsetin úı bolypty. Sheshem kúndiz kelgen jıyrma kisini, túnde kelgen jıyrma kisini renjitpeı attandyrsa - qyryq adam eken, qyryqtyń biri qydyr degen, onda qydyr daryǵan bolar. Shal úsh túrli deýshi edi: qazymyr shal, qadyrsyz shal, qydyrympaz shal. Ózińiz sonyń qaısysyz? - Balam, synaıyn dep aıtqan bir - eki aýyz sózimdi kóńilińe alma? Jamannan jaqsy týady - adam aıtsa nanǵysyz, jaqsydan jaman týady - bir eltirige alǵysyz. Sen de maǵan shaldyń úsh túrin aıtyp qarsy syn qoıdyń ǵoı. Kisiniń qadirin ózinen suramas bolar. Qadirsiz deseń - halqymnan sura, qydyrympaz deseń - kórshimnen sura, qazymyr deseń - kempirim ólip, kelinge qaraǵan jetim shalmyn, kelinimnen sura. Endi kelgen jumysyńdy aıt? Syrymnyń kóńili jadyrap sonda bylaı depti:- Aýylyńnyń aldynda tóbe bolsa, ertteýli turǵan atpen teń, aýlyńda aqyldy qart bolsa, jazylyp qalǵan hatpen teń deýshi edi. Sálem berip, bata alǵaly keldim.- Jaraıdy, balam! – dep batasyn beripti.
Baýyrjan Momyshuly jasy úlken qarttardy shal, qarıa, aqsaqal, abyz dep tórtke bólgen. Otbasy, oshaq qasynan uzap shyǵa almaı, tútin ańdyp, úı aralap, saıası ósek aıtatyn qart – shal. Óz áýletin shashaý shyǵarmaı ýysynda ustap, bılik júrgizgen qartty qarıa dep, tutas bir aýyldyń joq - jitigin túgendep, jyrtyǵyn bútindep, azamatyn atqa mingizip, aıdynyn asyryp otyratyn qartty aqsaqal dep, búkil eldiń sózin sóılep, namysyn jyrtyp, daý - damaıyn sheship, arǵy - bergi tarıhtan áńgime qozǵap, tula boıyna ulttyq rýh, izgi qasıetterdi molynan sińirgen qartty abyz dep ataǵan. Kópen Ámirbek. (Egeýli naızanyń jazbasynan) Meniń «akademık atalarymnyń» tujyrymyn, shet jurttyq ǵalymdarynyń túıinderimen salystyryp kórińiz. Qaısysy qazaqqa jýyq ekenin ańǵaratyn bolasyz. Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ekonomıka mınıstrligi Statısıka komıtetiniń ótken jyl sońyndaǵy málimetine súıensek. 2017 jyldyń basynda halyq sany 17 917 915 adamdy quraǵan. Al aǵymdaǵy sátte 18 146 778 adamǵa jetken. Onyń ishinde er adamdardyń sany 8 785 273 - ti qurasa, áıelder 9 361 505 - ke jetip otyr. Búgingi tańda halyqtyń 15 jasqa deıingi sany 21, 6 %- dy qurasa, 15 jastan 65 jasqa deıingi halyq sany – 71%- ǵa teń. Al 65 jastan asqan adamdar sany 7, 4 %- dy qurap otyr. 15 jastan kishi adamdar sany 3 890 984 - ti qurasa, onyń ishinde uldar – 1 987 807, al qyzdar – 1 903 177. Sondaı - aq, 15 jastan 65 jasqa deıingi (14 jastan asqan jáne 65 jasqa tolmaǵan) halyq sany – 12 890 235 bolsa, onyń ishinde er adamdar – 6 246 903 bolsa, áıelder – 6 573 332. Al 64 jastan asqan er adamdar sany – 456 532, áıelder sany 876 974. Qazaqstandaǵy er adamdar men áıelderdiń ómir súrý uzaqtyǵyna keler bolsaq, er adamdar 63, 2 jas, al áıelderdiń 74, 1 jyl ómir súrýi kútiledi eken. Bul sandar aldaǵy adam sanaǵynda naqtylanatyny belgili.
Osy sandarǵa súıenip, elimizdegi qarttar tirliginiń hali, qoǵamdaǵy olardyń ıelenip otyrǵan orny, tıgizip otyrǵan kómegi men yqpaly, jas urpaqty jetelep, aqyl - keńes berip, tájirıbesi men bilimin jalǵastyrýdaǵy ulttyq erekshelikteri men ózgeshelikteri, qol jetkizgen tabystary jaıly talaı áńgime qozǵaýǵa bolady. Sondaı - aq, aǵa urpaq pen jańa urpaq arasyndaǵy oı - sana, pikir - parasat arasyndaǵy tarıhı jalǵasyp kele jatqan bir - birine kóńil tolmaý - shylyqtyń túrli sebepterin, bizdiń búgingi jaǵdaıymyzdaǵy bul qatynastyń kemshilikterin de bajaılap baǵadarlaı alamyz. Kemeldený qazaq tanymynda qyryqtan jetpis tórtke deıin sozylady. Ol damýdyń úsh daǵdarysyn bastan keshiredi. Qysqa qaıyrsaq, elýdiń, alpystyń jáne jetpistiń kemeldený kezeńderin artqa tastap, barlyǵynyń jetistigin kózben kórip, kemistigin bastan keshiredi. Bul kezeńde árbir is pen damýdyń joıqyn tabystary, óte aıqyn jáne ashyq turady, kópke de kórine alady. Ózgerister qalypty túrde, ne baıaý ne jyldam júrilýi múmkin bolýymen qatar, kópshilik adamda erekshe belgi bermese de, ózindik baǵytynan aınymaı qalypty júrip jatady.
Kemel shaq kezeńi – tulǵa ómir jolynyń shyrqaý shyńy, ásirese, adamnyń deni saý, kúsh - qýaty, sergektigi, bilimi, tájirıbesi jetilgen kezeń. Adam bul ýaqytta kásibı sheberliktiń shyńyna jáne qoǵamda belgili bir orynǵa qol jetkizedi. Onyń pikirimen áriptesteri de, basshylary da sanasady. Qaǵıda boıynsha, budan burynǵy jas kezeńderine qaraǵanda, onyń kúsh - qýaty azaıa túsedi, biraq kásibı mindetterin ol mol tájirıbesiniń, óz jumysyn uıymdastyra jáne aınalasyna kómekshiler jınaı bilýiniń esebinen tabysty sheshedi. Bul jas kezeńinde kásibı tájirıbe jáne adamdarmen qarym - qatynas tájirıbesi jınaqtalady. Tájirıbesin ary qaraı berý qajettiligi «shákirt jasaý», izbasar arqyly iske asyrylady. Qyrqynshy jyldardyń daǵdarysyn eńsergen adam úshin kókjıek keńeıip, ómirdiń negizdemeleri tereńdeı túsedi, jańa jáne alysqa aparatyn máseleler paıda bolady. Ómir qyzyqtyraq bola túsedi, kúndelikti problemalar keıin yǵystyrylady. Endi aýqymdy is - áreketterdi josparlaý men uıymdastyrýdyń jalpy máseleleri kóbirek qyzyqtyratyn bolady. Jastardyń óz ómirleriniń óktem satysyndaǵy damýyn baqylaı otyryp, beıtanys jáne tereń qýanysh sezimin bastan keshiredi. Bundaı jaǵdaıda jastarǵa keńesimen ne isimen kómek kórsetip, olardyń rızalyqtaryn alýǵa bolady. Bul ásirese kásibı turǵydan jastarǵa bilim berýmen jáne olardyń tárbıesimen aınalysatyn adamdar úshin mańyzdy. Júıeli túrde damıtyn adam ómiriniń elýinshi jyldarynyń ortasynda ekinshi shyǵarmashylyq sharyqtaý shegine jetedi. Ol óziniń ómirlik tájirıbesin jınaqtap qorytyp, ony retke keltire alady jáne ony óz jumysyna endirý úshin onyń ómirlik kúshteri áli de jetkilikti bolady. Bul jas – barynsha kóp jáne aýqymdy jetistikter kezeńi. Kemel jastaǵy adam tulǵasyna neǵurlym tán belgiler umtylystarynyń shynaıylyǵy, óndiristik, otbasylyq jáne jeke ómirinde ózin - ózi júzege asyrý barysyna basa kóńil bólý, óz damý keńistigi úshin kúres, óz densaýlyq jaǵdaıyna basa kóńil aýdarý, emosıonaldyq ıkemdilik, turmystaǵy turaqtylyqqa degen qushtarlyq bolyp tabylady. Adamnyń eresektik shaq daǵdarysynda tabatyn qundylyqtary – sanaly bolmystyń qundylyqtary. Kemel jastaǵy adam olardy óziniń ómir týraly túsinikterine sáıkes dep moıyndap, nemese olardyń ornyn basatyn retinde damytyp qana qoımaı, sonymen qatar, osy qundylyqtardy saqtap, olardyń ıelenýshisi bolyp tabylady, olardy óziniń jeke ómirinde iske asyrady. Kemel shaǵynda adam óziniń barlyq derlik ishki sezim kúshteriniń naǵyz basqarýshysyna aınalady; olar endi shyndyq ómirdiń kemeldigin onyń barlyq ólshemderinde: is - áreketterde, qatynastarda, dúnıege kózqarasynda qalyptastyra otyryp, sanaly túrde iske asyra alady. Máselen, kásibı sheberlikte habardarlyqty úzdiksiz damytý, mamandanýdy tereńdetý, tıptik tapsyrmalar men jaǵdaılardy tez taný oryn alady, bul jadyndaǵyny keńinen izdestirý qajettiligin, problemalardy sheshýde jalpylama oılaý daǵdylaryn barynsha azaıtady. Jumys barysynda kóbinese tek ózderine senýlerine – kóp oılaýlaryna, yntalylyq tanytýlaryna, ózdiginen sheshimder qabyldaýlaryna týra keletin kemel jastaǵy adamdar ıntellektýaldyq ıkemdiliktiń joǵary deńgeıin kórsetedi. Bıologıalyq turǵydan ómirlik kúshterdiń sarqylý ýaqyty bastalady. Áıelderde, budan basqa, reprodýktıvti kezeńniń anyq kóringen aıaqtalýy osy jyldarǵa dóp keledi. Ómirlik kúshterdiń sarqylýy dene ulpalarynyń ınvolúsıasyna negizdeledi. Adam denesiniń árbir múshesiniń óz ómir qısyny bolady. Búkil bulshyq etter de ıkemdiligin joǵaltady; bul kemel jastaǵy adamnyń sol bir jumystyń ózine jas kezindegige qaraǵanda kóbirek kúsh - qýat jumsaýyna alyp keledi. Bul ózgeris birtindep keledi. Kóbinese buny ol anyq kórinetin belgili bir jaǵdaıda, kenetten baıqaıdy. Eń mańyzdy jáne eń belgili ózgeris – endokrındi bezderdiń ózgerýi. Erkek pen áıeldiń jynys bezderi qyzmetinde ınvolúsıa úderisi bastalady. Kemeldený – kóptegen adamdar úshin ómirleriniń eń uzaq kezeńi bolyp tabylady. Onyń shekterin ár avtor ár túrli belgileıdi: 50 - 55 - ten 65 - 70 - ke deıin. Osy shaqta ony zeınetke shyǵý jasymen baılanystyryp júr. Al, qazaq adamtanýshylary óz bastarynan keshken naqtylyly ómir tájirıbesi negizinde aıqyndap otyrǵan, Aıtalyq; «... jetpiste jer taıanbaı tura almaısyń, seksende selkildegen shal bolarsyń..., toqsanda torǵaıdaı haliń bolar...»- degen tárizdi kemel jasyndaǵy adamdardyń is - árektin, minez - qulqyn, jáı - kúıin jan - jaqty jyrlap, anyq sıpattaǵan. Qarttyq týraly, án - kúı, óleń jyr qazaqta óte kóp. Al, qarttardy kemel kisi degennen góri «úlken kisi» deý basymyraq bolǵan. Keıýananyń ózin «úlken kisi deıdi. Elý shylbyrdan aldy, Alpys tizginnen aldy, Jetpis óre saldy, Seksen – tusaý saldy, Toqsan – tolqyp qaldy. Seksende segiz baılyq, Segiz jarlylyq. Seksen – jermen jeksen. Alpysqa kelgende, Alty aǵań bolsyn. Jetpiske kelgende Jeti iniń bolsyn. Alpys — der shaǵy, Jetpis — már shaǵy, Seksen — jer shaǵy Toqsan — sher shaǵy, Júz — qor shaǵy... Jasynda baıqary joqtyń. Jasy jetkende aıtary joq. Qartaıdym dep, qaıǵyrma, Jas bala bar artynda, Jalǵyzbyn dep, qaıǵyrma, Jaqsylar bar artynda. Altyǵa deıin bala erke, Alpystan keıin shal erke. Qarttardyń jasyn, qazaq qulpyrtyp otyryp atap kelgen. Mysaly; 50 MEN 60 JAS ARALYǴY – JİGİT AǴASY, SARY KİDİR ÁIEL. 60 PEN 70 JAS ARALYǴY - QARASAQAL, ATA, QARA KEMPİR, APA, ÁJE. 70 PEN 80 JAS ARALYǴY - AQSAQAL, AQBURYM. 80 MEN 90 JAS ARALYǴY – AQ ÚRPEK SHAL, AQ ÚRPEK ANA, QART, QARIA. 90 MEN 100 JAS ARALYǴY - SELKİLDEK SHAL, SELKİLDEK KEMPİR. 60 JAS - PAIǴAMBAR JASY, ALPYSTYŃ ASQARY, ALPYSTYŃ ASÝY, ASQARALY ALPYS. 70 JAS – JETPİS - TİŃ BELESİ Danalyq jasy. 80 JAS - SEKSENNİŃ SEŃGİRİ. Qazynaly jas. 90 jas. Abyzdyq jas.
Qobdabaı Qabdyrazaquly 23 qyrkúıek 2019
Rýhanı qartaıý - tán muqalýynan buryn jan jutap, júıe júıke tútilip, jan kómeskilenýi. Qoǵamdyq ortadan oqshaýlanýy. Rýhanı qartaıý óte sırek kezdesetin qubylys. Aǵylshyn psıhology V. Genrı qart adamdardyń boıyndaǵy psıhıkalyq energıasy boıynsha úsh topqa bólip qarastyrady. Olar: Birinshi topqa óz jumys ornynda qala otyryp qoǵam aldynda belgili bir mindetterdi atqaratyn, belsendi ári qýatty bolyp qala beretin qarttardy jatqyzady. Ekinshi topqa qoǵamdyq mindetterdi atqarmaıtyn, degenmen jeke óziniń isimen (hobbı) aınalysatyn qarttar. Úshinshi topqa álsiz psıhologıa - lyq qýatqa ıe, qoly bos nemese tek ólim ǵana oılaıtyn qarttardy jatqyzady.. Sosıolog A. Kachkın qarttardyń qyzyǵýshylyq deńgeılerine baılanysty olardy bylaısha jikteıdi. Otbasylyq qundylyǵy basym tıp (otbasy ıgiligin oılaýshy); - «jalǵyzdyq» tıpi (óz estelikteri jáne ózimen - ózi ómir súrýshi); - shyǵarmashylyq tıp (óz ýaqytyn shyǵarmashylyqpen uıymdastyrýshy); - áleýmettik tıp (zeınette de qoǵamdyq paıdaly eńbekpen aınalysýshy); - saıası tıp (óz ómirin saıası ózgeristermen tolyqtyrýshy); - dinı tıp; - sónýshi tıp (ómirin jańa istermen tolyqtyrmaǵan, bar kúshin ıkemdi paıdalana bilmeýshi); - aýrýshań tıp (kóp jaǵdaıda aýrý emes, tek ózderine aýrý oılap taýyp alýshylar). Hronologıalyq (kalendarlyq) qartaıý - bul ómir súrgen jyldar sany bolyp tabylady.
Fızıologıalyq (denelik) qartaıý – densaýlyq jaǵdaıy, aǵzanyń somatıkalyq aýytqýlar jıyntyǵy. Ony hronologıalyq qartaıýmen salystyrǵanda klassıfıkasıalaý kúrdeli bolyp keledi. Psıhologıalyq qartaıý dep adam ózin qart retinde uǵyna bastaǵan sátti aıtýǵa bolady. Áleýmettik qartaıý - barlyq atalǵan qartaıý túrleriniń belgilerine negizdelgen, biraq ol ótken ómir, basynan ótkizgen aýrýlar jáne emosıalyq sezimderdiń qarapaıym jıyntyǵyn ǵana emes, qartaıý túrleriniń sıntezi bolyp tabylady. Ótken shaqta, qazaqtar kárilikti jetpis tórt jastan bastalady dep sanaǵan. Dán - dáýlet, yrys - bereke, mal - múlki molaıǵan, tamyry tereńge ketip, butaǵy tórt qubylaǵa teń taraǵan ata qazaq. Úrim butaǵynyń keleshegine únemi kóńil bólip, qaıǵy ýaıym oılaıtyn, kúsh qýatyna shek keltire bastaǵan, qarttyq jasy taıanǵan, aqsaqal. Qazaq durys qartaıa bilgen. Bul jasta qazaq aq óńdi kıimderdi tutynatyn, qol - aıaǵyn, ústi – basyn muntazadaı taza ustaıtyn, bala - shaǵasy jas baladaı mápelep, asyrap - saqtap, kútip - baǵatyn aqýyz balapan jas. Qosaǵymen qosa qartaıǵan naǵyz baqyttylar jasy. Qarttar - tarıh, qazyna, el qazyǵy.«Esik aldy tóbe bolsa, erttep qoıǵan atpen teń. Aqyldy qartyń bolsa, jazyp qoıǵan hatpen teń»,«Aqyldy qarıa - aǵyp jatqan darıa», «Qarıasy bar úı - quty bar úı» ekeni aqıqat. Atalarymyz: «Jas kezimde beınet ber, qartaıǵanda dáýlet ber» dep tileı júrip, qarttyq kelmeı qoımaıtyn tabıǵı qubylys ekendigin túsingen. Qazaqtyń qarttyq shaǵyndaǵy baǵym - kútim, qamqorlyqqa alý isi, syılap qurmetteý ádet - ádebi orasan asqaq. Oǵan eshbir ult teńese almaıdy. Sondyǵynan bolar qazaq durys ta, mándi qartaıady. Olarda, toryǵý, muńǵa batý, túńilý degen bolmaıdy. Ómirden túńilip, qalǵan ǵumyryn tárk etý, úmitin úzý, ishkilikke - nashaqorlyqqa, ashkózdikke salyný eshýaqytta bolmaǵan. Al, jastyǵyn ańsaý, turǵylastarynan ajyrap, jetimsireý, árıne bolǵan.
«Jasym júzge kelse de, ólgim kelmeıdi, qara jerdiń qoınyna kirgim kelmeıdi desip», urpaqtary úshin barlyq ıgilikti jasap, kádimgi adam bolyp, Jaratýshynyń bergen jasyn jasap ómirden ozýdy tileıtini ras. Bir de Syrym bala sol óńirge batyrlyq, bılik ataǵy jaıylǵan Malaısaryǵa sálem bere barady.- Ýa, qaı balasyń? - Dattyń balasymyn.- Qoı jaıa almaıtyn jamannan qolaqpandaı ul týdy dep edi, sirá, sol bolarsyń?- Bolsaq bolarmyz. Biraq bir qushaq otynnan bir oqtaýlyq músin shyǵady deýshi edi. Ákem jaman bolsa, sondaı - aq bolar. Ózińdi qazynaly qart eken desem, qazymyr qart pa ediń?- Bala, ákeń nashar bolǵanmen shesheń pysyq edi. Kúndiz kelgen jıyrma adamdy, túnde kelgen jıyrma adamdy renjitpeı atqarýshy edi, shesheńe tartqan bolarsyń.- Sheshem pysyq bolsa, onyń nesin aıyp kórdińiz? Ákem bı bolmasa da, bı túsetin úı bolypty. Sheshem kúndiz kelgen jıyrma kisini, túnde kelgen jıyrma kisini renjitpeı attandyrsa - qyryq adam eken, qyryqtyń biri qydyr degen, onda qydyr daryǵan bolar. Shal úsh túrli deýshi edi: qazymyr shal, qadyrsyz shal, qydyrympaz shal. Ózińiz sonyń qaısysyz? - Balam, synaıyn dep aıtqan bir - eki aýyz sózimdi kóńilińe alma? Jamannan jaqsy týady - adam aıtsa nanǵysyz, jaqsydan jaman týady - bir eltirige alǵysyz. Sen de maǵan shaldyń úsh túrin aıtyp qarsy syn qoıdyń ǵoı. Kisiniń qadirin ózinen suramas bolar. Qadirsiz deseń - halqymnan sura, qydyrympaz deseń - kórshimnen sura, qazymyr deseń - kempirim ólip, kelinge qaraǵan jetim shalmyn, kelinimnen sura. Endi kelgen jumysyńdy aıt? Syrymnyń kóńili jadyrap sonda bylaı depti:- Aýylyńnyń aldynda tóbe bolsa, ertteýli turǵan atpen teń, aýlyńda aqyldy qart bolsa, jazylyp qalǵan hatpen teń deýshi edi. Sálem berip, bata alǵaly keldim.- Jaraıdy, balam! – dep batasyn beripti.
Baýyrjan Momyshuly jasy úlken qarttardy shal, qarıa, aqsaqal, abyz dep tórtke bólgen. Otbasy, oshaq qasynan uzap shyǵa almaı, tútin ańdyp, úı aralap, saıası ósek aıtatyn qart – shal. Óz áýletin shashaý shyǵarmaı ýysynda ustap, bılik júrgizgen qartty qarıa dep, tutas bir aýyldyń joq - jitigin túgendep, jyrtyǵyn bútindep, azamatyn atqa mingizip, aıdynyn asyryp otyratyn qartty aqsaqal dep, búkil eldiń sózin sóılep, namysyn jyrtyp, daý - damaıyn sheship, arǵy - bergi tarıhtan áńgime qozǵap, tula boıyna ulttyq rýh, izgi qasıetterdi molynan sińirgen qartty abyz dep ataǵan. Kópen Ámirbek. (Egeýli naızanyń jazbasynan) Meniń «akademık atalarymnyń» tujyrymyn, shet jurttyq ǵalymdarynyń túıinderimen salystyryp kórińiz. Qaısysy qazaqqa jýyq ekenin ańǵaratyn bolasyz. Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ekonomıka mınıstrligi Statısıka komıtetiniń ótken jyl sońyndaǵy málimetine súıensek. 2017 jyldyń basynda halyq sany 17 917 915 adamdy quraǵan. Al aǵymdaǵy sátte 18 146 778 adamǵa jetken. Onyń ishinde er adamdardyń sany 8 785 273 - ti qurasa, áıelder 9 361 505 - ke jetip otyr. Búgingi tańda halyqtyń 15 jasqa deıingi sany 21, 6 %- dy qurasa, 15 jastan 65 jasqa deıingi halyq sany – 71%- ǵa teń. Al 65 jastan asqan adamdar sany 7, 4 %- dy qurap otyr. 15 jastan kishi adamdar sany 3 890 984 - ti qurasa, onyń ishinde uldar – 1 987 807, al qyzdar – 1 903 177. Sondaı - aq, 15 jastan 65 jasqa deıingi (14 jastan asqan jáne 65 jasqa tolmaǵan) halyq sany – 12 890 235 bolsa, onyń ishinde er adamdar – 6 246 903 bolsa, áıelder – 6 573 332. Al 64 jastan asqan er adamdar sany – 456 532, áıelder sany 876 974. Qazaqstandaǵy er adamdar men áıelderdiń ómir súrý uzaqtyǵyna keler bolsaq, er adamdar 63, 2 jas, al áıelderdiń 74, 1 jyl ómir súrýi kútiledi eken. Bul sandar aldaǵy adam sanaǵynda naqtylanatyny belgili.
Osy sandarǵa súıenip, elimizdegi qarttar tirliginiń hali, qoǵamdaǵy olardyń ıelenip otyrǵan orny, tıgizip otyrǵan kómegi men yqpaly, jas urpaqty jetelep, aqyl - keńes berip, tájirıbesi men bilimin jalǵastyrýdaǵy ulttyq erekshelikteri men ózgeshelikteri, qol jetkizgen tabystary jaıly talaı áńgime qozǵaýǵa bolady. Sondaı - aq, aǵa urpaq pen jańa urpaq arasyndaǵy oı - sana, pikir - parasat arasyndaǵy tarıhı jalǵasyp kele jatqan bir - birine kóńil tolmaý - shylyqtyń túrli sebepterin, bizdiń búgingi jaǵdaıymyzdaǵy bul qatynastyń kemshilikterin de bajaılap baǵadarlaı alamyz. Kemeldený qazaq tanymynda qyryqtan jetpis tórtke deıin sozylady. Ol damýdyń úsh daǵdarysyn bastan keshiredi. Qysqa qaıyrsaq, elýdiń, alpystyń jáne jetpistiń kemeldený kezeńderin artqa tastap, barlyǵynyń jetistigin kózben kórip, kemistigin bastan keshiredi. Bul kezeńde árbir is pen damýdyń joıqyn tabystary, óte aıqyn jáne ashyq turady, kópke de kórine alady. Ózgerister qalypty túrde, ne baıaý ne jyldam júrilýi múmkin bolýymen qatar, kópshilik adamda erekshe belgi bermese de, ózindik baǵytynan aınymaı qalypty júrip jatady.
Kemel shaq kezeńi – tulǵa ómir jolynyń shyrqaý shyńy, ásirese, adamnyń deni saý, kúsh - qýaty, sergektigi, bilimi, tájirıbesi jetilgen kezeń. Adam bul ýaqytta kásibı sheberliktiń shyńyna jáne qoǵamda belgili bir orynǵa qol jetkizedi. Onyń pikirimen áriptesteri de, basshylary da sanasady. Qaǵıda boıynsha, budan burynǵy jas kezeńderine qaraǵanda, onyń kúsh - qýaty azaıa túsedi, biraq kásibı mindetterin ol mol tájirıbesiniń, óz jumysyn uıymdastyra jáne aınalasyna kómekshiler jınaı bilýiniń esebinen tabysty sheshedi. Bul jas kezeńinde kásibı tájirıbe jáne adamdarmen qarym - qatynas tájirıbesi jınaqtalady. Tájirıbesin ary qaraı berý qajettiligi «shákirt jasaý», izbasar arqyly iske asyrylady. Qyrqynshy jyldardyń daǵdarysyn eńsergen adam úshin kókjıek keńeıip, ómirdiń negizdemeleri tereńdeı túsedi, jańa jáne alysqa aparatyn máseleler paıda bolady. Ómir qyzyqtyraq bola túsedi, kúndelikti problemalar keıin yǵystyrylady. Endi aýqymdy is - áreketterdi josparlaý men uıymdastyrýdyń jalpy máseleleri kóbirek qyzyqtyratyn bolady. Jastardyń óz ómirleriniń óktem satysyndaǵy damýyn baqylaı otyryp, beıtanys jáne tereń qýanysh sezimin bastan keshiredi. Bundaı jaǵdaıda jastarǵa keńesimen ne isimen kómek kórsetip, olardyń rızalyqtaryn alýǵa bolady. Bul ásirese kásibı turǵydan jastarǵa bilim berýmen jáne olardyń tárbıesimen aınalysatyn adamdar úshin mańyzdy. Júıeli túrde damıtyn adam ómiriniń elýinshi jyldarynyń ortasynda ekinshi shyǵarmashylyq sharyqtaý shegine jetedi. Ol óziniń ómirlik tájirıbesin jınaqtap qorytyp, ony retke keltire alady jáne ony óz jumysyna endirý úshin onyń ómirlik kúshteri áli de jetkilikti bolady. Bul jas – barynsha kóp jáne aýqymdy jetistikter kezeńi. Kemel jastaǵy adam tulǵasyna neǵurlym tán belgiler umtylystarynyń shynaıylyǵy, óndiristik, otbasylyq jáne jeke ómirinde ózin - ózi júzege asyrý barysyna basa kóńil bólý, óz damý keńistigi úshin kúres, óz densaýlyq jaǵdaıyna basa kóńil aýdarý, emosıonaldyq ıkemdilik, turmystaǵy turaqtylyqqa degen qushtarlyq bolyp tabylady. Adamnyń eresektik shaq daǵdarysynda tabatyn qundylyqtary – sanaly bolmystyń qundylyqtary. Kemel jastaǵy adam olardy óziniń ómir týraly túsinikterine sáıkes dep moıyndap, nemese olardyń ornyn basatyn retinde damytyp qana qoımaı, sonymen qatar, osy qundylyqtardy saqtap, olardyń ıelenýshisi bolyp tabylady, olardy óziniń jeke ómirinde iske asyrady. Kemel shaǵynda adam óziniń barlyq derlik ishki sezim kúshteriniń naǵyz basqarýshysyna aınalady; olar endi shyndyq ómirdiń kemeldigin onyń barlyq ólshemderinde: is - áreketterde, qatynastarda, dúnıege kózqarasynda qalyptastyra otyryp, sanaly túrde iske asyra alady. Máselen, kásibı sheberlikte habardarlyqty úzdiksiz damytý, mamandanýdy tereńdetý, tıptik tapsyrmalar men jaǵdaılardy tez taný oryn alady, bul jadyndaǵyny keńinen izdestirý qajettiligin, problemalardy sheshýde jalpylama oılaý daǵdylaryn barynsha azaıtady. Jumys barysynda kóbinese tek ózderine senýlerine – kóp oılaýlaryna, yntalylyq tanytýlaryna, ózdiginen sheshimder qabyldaýlaryna týra keletin kemel jastaǵy adamdar ıntellektýaldyq ıkemdiliktiń joǵary deńgeıin kórsetedi. Bıologıalyq turǵydan ómirlik kúshterdiń sarqylý ýaqyty bastalady. Áıelderde, budan basqa, reprodýktıvti kezeńniń anyq kóringen aıaqtalýy osy jyldarǵa dóp keledi. Ómirlik kúshterdiń sarqylýy dene ulpalarynyń ınvolúsıasyna negizdeledi. Adam denesiniń árbir múshesiniń óz ómir qısyny bolady. Búkil bulshyq etter de ıkemdiligin joǵaltady; bul kemel jastaǵy adamnyń sol bir jumystyń ózine jas kezindegige qaraǵanda kóbirek kúsh - qýat jumsaýyna alyp keledi. Bul ózgeris birtindep keledi. Kóbinese buny ol anyq kórinetin belgili bir jaǵdaıda, kenetten baıqaıdy. Eń mańyzdy jáne eń belgili ózgeris – endokrındi bezderdiń ózgerýi. Erkek pen áıeldiń jynys bezderi qyzmetinde ınvolúsıa úderisi bastalady. Kemeldený – kóptegen adamdar úshin ómirleriniń eń uzaq kezeńi bolyp tabylady. Onyń shekterin ár avtor ár túrli belgileıdi: 50 - 55 - ten 65 - 70 - ke deıin. Osy shaqta ony zeınetke shyǵý jasymen baılanystyryp júr. Al, qazaq adamtanýshylary óz bastarynan keshken naqtylyly ómir tájirıbesi negizinde aıqyndap otyrǵan, Aıtalyq; «... jetpiste jer taıanbaı tura almaısyń, seksende selkildegen shal bolarsyń..., toqsanda torǵaıdaı haliń bolar...»- degen tárizdi kemel jasyndaǵy adamdardyń is - árektin, minez - qulqyn, jáı - kúıin jan - jaqty jyrlap, anyq sıpattaǵan. Qarttyq týraly, án - kúı, óleń jyr qazaqta óte kóp. Al, qarttardy kemel kisi degennen góri «úlken kisi» deý basymyraq bolǵan. Keıýananyń ózin «úlken kisi deıdi. Elý shylbyrdan aldy, Alpys tizginnen aldy, Jetpis óre saldy, Seksen – tusaý saldy, Toqsan – tolqyp qaldy. Seksende segiz baılyq, Segiz jarlylyq. Seksen – jermen jeksen. Alpysqa kelgende, Alty aǵań bolsyn. Jetpiske kelgende Jeti iniń bolsyn. Alpys — der shaǵy, Jetpis — már shaǵy, Seksen — jer shaǵy Toqsan — sher shaǵy, Júz — qor shaǵy... Jasynda baıqary joqtyń. Jasy jetkende aıtary joq. Qartaıdym dep, qaıǵyrma, Jas bala bar artynda, Jalǵyzbyn dep, qaıǵyrma, Jaqsylar bar artynda. Altyǵa deıin bala erke, Alpystan keıin shal erke. Qarttardyń jasyn, qazaq qulpyrtyp otyryp atap kelgen. Mysaly; 50 MEN 60 JAS ARALYǴY – JİGİT AǴASY, SARY KİDİR ÁIEL. 60 PEN 70 JAS ARALYǴY - QARASAQAL, ATA, QARA KEMPİR, APA, ÁJE. 70 PEN 80 JAS ARALYǴY - AQSAQAL, AQBURYM. 80 MEN 90 JAS ARALYǴY – AQ ÚRPEK SHAL, AQ ÚRPEK ANA, QART, QARIA. 90 MEN 100 JAS ARALYǴY - SELKİLDEK SHAL, SELKİLDEK KEMPİR. 60 JAS - PAIǴAMBAR JASY, ALPYSTYŃ ASQARY, ALPYSTYŃ ASÝY, ASQARALY ALPYS. 70 JAS – JETPİS - TİŃ BELESİ Danalyq jasy. 80 JAS - SEKSENNİŃ SEŃGİRİ. Qazynaly jas. 90 jas. Abyzdyq jas.
Qobdabaı Qabdyrazaquly 23 qyrkúıek 2019
You Might Also Like
-
Bilimdiligi: Oqýshylarǵa avtor týraly qysqasha túsinik berý. Mátinniń mazmunyn túsindire otyryp, negizgi oıdy anyqtaý.
