InfoHub Logo

“Qazaq degen mal baqqan elmiz,
eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz.
Elimizden qut-bereke qashpasyn dep,
jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep naızasyna jylqynyń qylyn taqqan elmiz.

Dushpan basynbaǵan elmiz,
basymyzdan sóz asyrmaǵan elmiz.
Dosymyzdy saqtaı bilgen elmiz,
dám-tuzyn aqtaı bilgen elmiz.
Biraq asqaqtaǵan han bolsa – han ordasyn taptaı bilgen elmiz.
Atadan ul týsa – qul bolamyn dep týmaıdy, anadan qyz týsa – kúń bolamyn dep týmaıdy, ul men qyzyn jatqa qul men kúń etip otyra almaıtyn elmiz.

Qazybek bıdiń biz jatqa biletin bul sózderinen asyp túsip qazaqtyń bolmysyn sıpattaıtyn sóz joq bolar, sirá.

Rasynda, qazaq qandaı qandaı halyq? Qazaq bolmysy qarapaıym, qonaqjaı, qany taza, qaısar el degennen ári úńilip kórdik pe?

Qazaq - júregi keń, kóńili darhan halyq. Qazaq bolmysy bólek baýyrmal, ákeni asqar taý dep, erdi arqa súıer azamat dep syılaıtyn, anany jumaq dep, qyzdy qonaq dep álpeshteıtin halyq. Biz qazaq - dosqa adal qushaǵyn ashar týyspyz, dushpanǵa qıyp túser qylyshpyz. Tarıhtyń talaı tamuǵyna tússek te beli qaıyspaǵan halyqpyz.

Jerińdi ıelenem, elińdi qul ǵyp, mal-múlkińdi menshikteımin dep kelgen kimniń de bolsyn janyn alyp, tilińdi óshirem, dinsiz etip, ultyńdy joıyp jiberem degen talaıdyń tanyttyq ákesin.

Qazaq ózin qazaq "osyndaımyz" dep aıtsa aıtar-aý, ata-jaýdyń ózi "Rýhy — ór,
Táni — bekem
Bul bir qaısar halyq eken,
Tirlikten de artyq qoıǵan birlikti" - dep moıyndady emes pe?

Qaısar qazaq táýelsizdigin alyp, shegarasyn shegendedi. "Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy - adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary" dep bekitildi ata-zańymyzdyń birinshi baby, birinshi tarmaǵy. Biraq, ulttyq emes.

Nege óz jerimizde, ózimizdiń elimizdiń ulttyq degen statýsy joq? Ult bolmaǵan jerde ulttyq memleket te bolmaıtyny túsinikti. Sý joq jerde balyq qaıdan bolsyn degen sıaqty. Alaıda, ult bola turyp, ulttyq memlekettiń bolmaýyn qalaı túsindiremiz?

Tarqataıyq. Qazaq handyǵy qurylyp, naızaly baıraǵymyz tigilgende de biz bir ǵana qazaq ulty bolmadyq. Qazaqty kóptegen iri rýlar qurasa, ol rýlardyń shyqqan tegi ártúrli edi. Mádenıeti, tili uqsas túrki tildes rýlar bolǵanymen, biz arǵy atamyz sanaıtyn ǵundar uly kósh kezinde Qytaıdan qonys aýdarǵanyn bilemiz. Al úısinderdiń atamekeni Altaı taýlary men Jetisý desek, dál sol Qytaıǵa aralas-quralasy baryn anyqtaý qıyn emes. Qypshaq, qańly, kereı burynyraq ózderi bólek bir tóbe bolǵanyna tarıh kýá. Arǵyndar ıran taıpalarynyn arasynan kelgendigi genetıkalyq turǵydan dáleldense, naımandar buryn qytaı-mońǵolǵa jaqyn halyq bolǵan. Qojalardyń ata-babasy qazaq emes, arabqa jaqyn elderden eken. Aıta bersek, mundaı ǵylymmen negizdelgen mysaldar kóp. Iaǵnı, qazaq ulty qazaq handyǵymen birge qalyptasqan.

Alǵash, Ábilqaıyr handyǵyndaǵy soǵys-qyrǵynnan sharshaǵan birneshe rý, birneshe myńdaǵan halyq biz qazaqpyz, azatpyz dep bólinip shyqty. Sol kezden bastap qana "qazaq" sózi etnologıalyq mánge ıe bola bastady. Ǵasyrlar boıy tutas qazaq ulty qalyptasyp, ortaq beınege kelgende alash zıalylary ulttyq memleket qurý ıdeıasyn dúnıege ákeldi. Alaıda, patshalyq Reseı men keńestik úkimet zamany qazaqqa ulttyq memleketin qurýǵa jol bere qoımady.

Biraq nege beıbit zaman týyp, táýelsizdik qolymyzǵa tıgen shaqta ulttyq memleket qurmadyq? Sebebi Reseıdiń qoltyǵynda bolǵan shaǵymyzda bizdiń jerge kóp ózge ulttar qonys aýdardy. Jalpy sany 120-dan astam ártúrli ult ókilderiniń baýyryna basqan qazaq jerinde qazaqtyń sany az edi. Genosıd dep moıyndalmaǵan genosıdimiz bar emes pe, ashtyq degen! Saýatty mamandary, júıeli medısınasy joq dala halqynda aýrý-syrqaý, bitpeı ketken soǵystar... Ekinshi dúnıejúzilik deısiń be? Aýǵan deısiń be? Ultymyzdyń demografıalyq ahýalyn ýshyqtyrmasa, jaqsartatyn esh faktor joq edi. Jalpy qazaqstandyqtardyń ishinde qazaq ultynyń úlesi 40-50 % shamasynda ǵana boldy. Árıne, sol úshin de táýelsizdikke shamamyz jetkenimen, ulttyq memleket qurýǵa shamamyz jetpedi. Álde qalyptasqan saıası jaǵdaı múmkinshilik bermedi.

Al qazir she? Qazir ulttyq memleket qurýǵa múmkinshilik bar, alaıda qajettilik joq. Qazir álem ashyq, adamzat mádenıeti uqsas, ortaq sıpat alýda. Dál qanǵa bola bóliný, men ózge, sen ózge ultsyń degen uǵymǵa saı bóliný - mánsiz. Meniń elimde men ústem, seniń elińde sen ústem degen joq. Adamzattyń bári bir.

Alaıda, ulttyq memleket qurý qajettiligi joq degen, ultqa degen salǵyrttyqty bildirmeıdi. Ult bar, ol ómir súredi, órkendeıdi, túrlenedi, jańǵyrady. Alaıda, dál saıası júıeni ultqa beıimdep kerek emes. Pasportta "qazaqstandyq" emes "qazaq" dep turýy mindet. "Ova, ov" emes qazaqy atpen turýy mindet. "Qazaq" degenniń ornyna "qazaqstandyq" dep jazaıyq dep usynys jasaýǵa qaı parasatsyz, saýatsyz shendininiń dáti barǵanyn bilmeımin, biraq bul másele bastalmaı jatyp aıaqtalǵan. Al "ov, ova"-nyń zaman qateligi ekenin qoǵam biledi, baıaǵyda moıyndaǵan. Eki myńynshy jyldarǵa deıin sol bir ádetten aryla almaı qoısaq ta, qazir qazaq ózin qurmetteıdi. Úlkenderimiz balasyn, nemeresin "ov, ova"-men ataýdy qoıyp keledi. Endi elý jylda el jańa, júz jylda bir qazan desek, bir tóbe artta qalǵan soń "ov,ova"-nyń izi de qalmaıtynyna kámil senemiz.

Esimimizdi osylaısha túzetip alsaq, ult bolý úshin besigimizdi túzetsek qazaqtyń máńgilik el bolary anyq. Besigińdi túze dep, besiktegi balany mindettemeıik, qurmetti qoǵam. Besikti kim túzeıtinin umytpaıyq úlken býyn aǵa-ápkeler!

Meırbek Baıan Muratbekqyzy
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Jýrnalısıka fakúltetiniń 2 kýrs stýdenti

---