Qazaq tarıhyndaǵy jyraýlardyń áleýmettik qyzmeti
Tarıh páni – aýqymdy pán. Onyń shuǵyldanatyn sheńberin túgeldeı qamtý múmkin emes. Qazaq halqynyń tarıhyn, memlekettiń órkenıetti elder qataryna qosylýyndaǵy uly oqıǵalar men oń ózgeristerdiń baǵyt - baǵdary, damýdyń uzaq jolyn basynan keshirip, búgingi kúnde ǵylymı bilimderdiń keńtarmaqty júıesine aınalyp otyr. Sondyqtan tarıh pánin mektep baǵdarlamasynda tereń ári júıeli oqytý pán muǵalimderine úlken jaýapkershilik júktep otyr.
Tarıh taǵylymy tereńde jatyr desek, sol tamyryndaǵy aǵystardy dóp basyp boljap, jaryqqa shyǵaryp, zertteý eńbekterin jazyp júrgen ǵalymdardyń qundy eńbekterin oqýshyǵa jetkizý, ony mektep oqýlyǵy sheńberinde ǵana baıandap qoımaı, qosymsha izdenister arqyly bala sanasyna sińirý búgingi mektep muǵaliminiń mindeti. Ótkenin bilmegen jetkinshek búginin baǵalap, bolashaǵyn barlaı alýy ekitalaı. Sondyqtan da pedagog sheberligi, pándi oqytýdaǵy ádis - tásilderi, bilim dárejesi - oqýshynyń pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrýdyń negizgi baǵyty.
Kópǵasyrlyq tarıhymyzdy el basqarǵan handar men ádil tórelik etken bılersiz, qol bastaǵan batyrlar men azýyn aıǵa bilegen sheshendersiz, erlikti, eldikti, birlik pen tatýlyqty jyrlaǵan jyraýlarsyz elestetý múmkin emes. Sonyń ishinde tarıhymyzdy tanytýda, halyqtyń bastan keshkenderin, uly shaıqastardy, ultymyzdan shyqqan belgili handar men batyrlardy óz tolǵaýlarynda dáriptep, jyrlap aýyzdan - aýyzǵa jetkizgen, hannyń aqylshysy, qara halyqtyń rýhanı serigi, el men eldiń bitimgeri bola bilgen jyraýlardyń tarıh sahnasyndaǵy orny erekshe.
XIII – XV ǵasyr tarıhta Altyn Orda dáýiri degen ataýmen aıryqsha atalady. Tarıhtan belgili Batý (Batyı, Saıyn han) – han, Altyn Ordanyń negizin qalaýshy, qolbasshy. Shyńǵys hannyń nemeresi, Joshynyń ekinshi uly. 1208 jyly dúnıege kelip, 1255 jyly qaıtys bolǵan. 1227 jyldan 1255 jylǵa deıin Altyn Ordany basqarǵan.[1] Tarıh osylaı jalǵasyp kete beredi.
HII - HIV ǵ. ǵ. Altyn Orda - Qypshaq jáne HV - XVIII ǵ. ǵ. Qazaq handyǵy jáne Reseıge bodandyq (HIH ǵ. jáne HH ǵ. basy), odan keıingi Keńestik (HH ǵ. 20 - 80 jj.), Qazaqstan táýelsizdigi (HHǵ. 90 - j. jáne HHI ǵ. basy) – dáýirlerindegi ádebıet muralarynda aqyn - jyraýlar tulǵalary beınelenýiniń turaqty oryn alǵanyn kóremiz. [2]. Bizdiń aıtpaǵymyz, osy derekter qalaı, kimder arqyly jetti? - degen saýal tóńireginde. Árıne, bul halyq arqyly, sonyń ishinde erekshe daryn sanalatyn jyraýlar arqyly jetti. Jyraýlardyń ımprovızatorlyq talantymen qosa qoǵamdaǵy atqarǵan áleýmettik qyzmeti de elenip, ekshelýde. Endeshe, jyraý degenimiz kim?
Akademık S. A. Qasqabasov “Jyraý, jyrshy, aqyn” atty eńbeginde: «Jyraý – handyq memlekettiń bas ıdeology retinde tolǵansa, jyrshy – eldiń táýelsizdigin negizgi taqyrypqa aınaldyrady, al aqyn – adamnyń tirshiligi men sezimin sýretteıdi. Demek, úsheýi sóz ónerimizdiń aýyzsha túrinen jazbashaǵa qaraı damýyndaǵy úsh saty. Sol sebepti bul úsh óner bir kisiniń boıynan tabyla bermeıdi, ol tek ilý de bir, uly talanttarda ǵana kezdesedi” [3].
Taqyrypty ótý barysynda pánaralyq baılanystyń bereri kóp. Tarıh sabaǵynda kóbinese sandar, dálelderge júginýge týra keledi. Al, naqty oqıǵany sóıleter bolsaq, onda ádebıetke oryn bergenimiz utymdy bolady. Handyq dáýirdi dálme - dál sıpattap, tereń uǵyndyrý úshin kórkem ádebıetke úńiliýimiz qajet, sonda ǵana biz izdegenimizdi tolyqtyra alamyz. Osy Altyn Orda tarıhyn sóıletý úshin biz mindetti túrde jyraýlardy sóıletýimiz kerek bolady. Al, ol jyraýlardy ádebıet áleminen keziktire alamyz.
«Bul oraıda kórnekti jazýshy Ilıas Esenberlınniń «Altyn Orda» [129, 130] tarıhı roman - trılogıasyndaǵy aqyn - jyraý tulǵasy beınelenýiniń erekshelikterine aıryqsha nazar aýdaramyz.
Tarıh taǵylymy tereńde jatyr desek, sol tamyryndaǵy aǵystardy dóp basyp boljap, jaryqqa shyǵaryp, zertteý eńbekterin jazyp júrgen ǵalymdardyń qundy eńbekterin oqýshyǵa jetkizý, ony mektep oqýlyǵy sheńberinde ǵana baıandap qoımaı, qosymsha izdenister arqyly bala sanasyna sińirý búgingi mektep muǵaliminiń mindeti. Ótkenin bilmegen jetkinshek búginin baǵalap, bolashaǵyn barlaı alýy ekitalaı. Sondyqtan da pedagog sheberligi, pándi oqytýdaǵy ádis - tásilderi, bilim dárejesi - oqýshynyń pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrýdyń negizgi baǵyty.
Kópǵasyrlyq tarıhymyzdy el basqarǵan handar men ádil tórelik etken bılersiz, qol bastaǵan batyrlar men azýyn aıǵa bilegen sheshendersiz, erlikti, eldikti, birlik pen tatýlyqty jyrlaǵan jyraýlarsyz elestetý múmkin emes. Sonyń ishinde tarıhymyzdy tanytýda, halyqtyń bastan keshkenderin, uly shaıqastardy, ultymyzdan shyqqan belgili handar men batyrlardy óz tolǵaýlarynda dáriptep, jyrlap aýyzdan - aýyzǵa jetkizgen, hannyń aqylshysy, qara halyqtyń rýhanı serigi, el men eldiń bitimgeri bola bilgen jyraýlardyń tarıh sahnasyndaǵy orny erekshe.
XIII – XV ǵasyr tarıhta Altyn Orda dáýiri degen ataýmen aıryqsha atalady. Tarıhtan belgili Batý (Batyı, Saıyn han) – han, Altyn Ordanyń negizin qalaýshy, qolbasshy. Shyńǵys hannyń nemeresi, Joshynyń ekinshi uly. 1208 jyly dúnıege kelip, 1255 jyly qaıtys bolǵan. 1227 jyldan 1255 jylǵa deıin Altyn Ordany basqarǵan.[1] Tarıh osylaı jalǵasyp kete beredi.
HII - HIV ǵ. ǵ. Altyn Orda - Qypshaq jáne HV - XVIII ǵ. ǵ. Qazaq handyǵy jáne Reseıge bodandyq (HIH ǵ. jáne HH ǵ. basy), odan keıingi Keńestik (HH ǵ. 20 - 80 jj.), Qazaqstan táýelsizdigi (HHǵ. 90 - j. jáne HHI ǵ. basy) – dáýirlerindegi ádebıet muralarynda aqyn - jyraýlar tulǵalary beınelenýiniń turaqty oryn alǵanyn kóremiz. [2]. Bizdiń aıtpaǵymyz, osy derekter qalaı, kimder arqyly jetti? - degen saýal tóńireginde. Árıne, bul halyq arqyly, sonyń ishinde erekshe daryn sanalatyn jyraýlar arqyly jetti. Jyraýlardyń ımprovızatorlyq talantymen qosa qoǵamdaǵy atqarǵan áleýmettik qyzmeti de elenip, ekshelýde. Endeshe, jyraý degenimiz kim?
Akademık S. A. Qasqabasov “Jyraý, jyrshy, aqyn” atty eńbeginde: «Jyraý – handyq memlekettiń bas ıdeology retinde tolǵansa, jyrshy – eldiń táýelsizdigin negizgi taqyrypqa aınaldyrady, al aqyn – adamnyń tirshiligi men sezimin sýretteıdi. Demek, úsheýi sóz ónerimizdiń aýyzsha túrinen jazbashaǵa qaraı damýyndaǵy úsh saty. Sol sebepti bul úsh óner bir kisiniń boıynan tabyla bermeıdi, ol tek ilý de bir, uly talanttarda ǵana kezdesedi” [3].
Taqyrypty ótý barysynda pánaralyq baılanystyń bereri kóp. Tarıh sabaǵynda kóbinese sandar, dálelderge júginýge týra keledi. Al, naqty oqıǵany sóıleter bolsaq, onda ádebıetke oryn bergenimiz utymdy bolady. Handyq dáýirdi dálme - dál sıpattap, tereń uǵyndyrý úshin kórkem ádebıetke úńiliýimiz qajet, sonda ǵana biz izdegenimizdi tolyqtyra alamyz. Osy Altyn Orda tarıhyn sóıletý úshin biz mindetti túrde jyraýlardy sóıletýimiz kerek bolady. Al, ol jyraýlardy ádebıet áleminen keziktire alamyz.
«Bul oraıda kórnekti jazýshy Ilıas Esenberlınniń «Altyn Orda» [129, 130] tarıhı roman - trılogıasyndaǵy aqyn - jyraý tulǵasy beınelenýiniń erekshelikterine aıryqsha nazar aýdaramyz.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
