Qazaq tili týraly qaıratkerlerdiń aıtqandary
Qazaq tili týraly uly adamdardyń aıtqandary
Radlov V. V. /reseılik shyǵys zertteýshisi/. Qazaqtardyń tili jatyq ta sheshen, ári ótkir, kóbine ilip - qaǵyp suraqpen jaýap berýge kelgende tań qaldyrarlyqtaı oralymdy sóıleıdi. Kez kelgeni, tipten saýatsyzdarynyń ózi, ana tilinde bizdiń Eýropada baıqap júrgenimizden tek fransýzdar men orystardyń dárejesinde sóıleı biledi.
Saadı A. /tatar ǵalymy/. Qazirgi eń taza, eń baı, eń tabıǵı jáne buzylmaı, burynǵy qalpynda saqtalyp qalǵan bir til bolsa, ol qazaq tili jáne qazaq ádebıeti, shyn ǵylym úshin biz muny ashyq aıtýymyz kerek.
Baıtursynov A. Biz sıaqty mádenıet jemisine jańa aýzy tıgen jurt, óz tilinde joq dep mádenı jurttardyń tilindegi daıar sózderdi alǵyshtap, ana tili men jat tildiń sózderin aralastyra - aralastyra, aqyrynda ana tiliniń qaıda ketkenin bilmeı, aırylyp qalýy múmkin. Sondyqtan mádenı jurttardyń tilindegi ádebıetterin, ǵylymı kitaptaryn qazaq tiline aýdarǵanda, pán sózderiniń daıarlyǵyna qyzyqpaı, ana tilimizden qarastyryp sóz tabýymyz kerek. Sonda bizdiń ádebıetimizdiń tili taza bolyp, joǵaryda aıtylǵan talǵaý saltynyń sharty oryndalǵan bolady.
Áýezov M. Kógen kóz qazaǵyma qaratyp minbe quryp, sol minbege shyǵaryp: “Aqyrǵy dilińizdi aıtyńyzshy, Muhtar!” – dese, tilimniń ushynda júrgen sóz tómendegishe bolmaq: tas úgitilip qumǵa aınalady, temir tozady, urpaq ozady, dúnıede ólmeıtin sóz ǵana, halqymyzben birge jasap kele jatqan asyl mura sózimizdi arzandatyp almaıyq.
Jumabaev M. … Qazaq tilinde qazaqtyń sary saıran dalasy, birese jelsiz túndeı tymyq, birese quıyndaı ekpindi tarıhy, sary dalada údere kóshken turmysy – asyqpaıtyn, saspaıtyn minezi kórinip tur.
Ońdasynov N. Qazaq tili – asa baı til, ıkemdi til. Qalaı ıseń, solaı ıile beredi. Oramyn, buramyn taýyp, qısynyn, oraıyn keltirip paıdalansań, bul tilmen sýret salýǵa, tas qashap, aǵash, tekemet oıýǵa bolady - aý. Bul tilden maı tamady dese de sıar. Halyqtyń tiline, jyryna qulaq salsań, ne bir alýa sheker baldaı tatıtyn nárine, árine áste toımaısyń. Ǵashyqpyn qazaq tiline… Osyndaı maıda, sulý tildi qalaı ógeısýge bolady…
Dýlatov M. /“Qazaq tiliniń muńynan” úzindi/. “Men zamanynda qandaı edim? Men aqyn, sheshen, tilmar babalaryńnyń bulbuldaı saıraǵan tili edim. Móldir sýdaı taza edim. Jarǵa soqqan tolqyndaı ekpindi edim. Men narkeskendeı ótkir edim.
Belger G. … Áldeqalaı orys, nemis tanystarymnyń arasyna túse qalǵanda, olardyń áńgimesi qyza - qyza kelgende, maǵan tutqıyldan suraq qoıatyny bar: “Osy qazaq tili qalaı ózi … baı til me?”. Bir aýyz sózben qysqa qaıyryp: “Baı! desem, báribir sene qoımaıtynyn bilem. Sondyqtan, sózim dáleldi bolý úshin, men de jaýap berer aldynda oılanyp, atam qazaqtyń “bireý oınap surasa, sen shyndap jaýap ber” degen qaǵıdasyn eskerip, kóptegen mysaldar keltiremin. Aıtalyq, orys, nemis tilderinde tapshy keletin qazaqtyń mal ataýlaryn uzaq - sonar áńgimelep, tizip ala jónelemin.
Atap aıtqanda, jylqy, túıe, sıyr, qoıǵa qatysty neshe túrli sózderdi tizip shyqqannan keıin tyńdaýshylarǵa jymıa bir qarap qoıyp, “al, endi búrkitke keleıik” deımin. Onsyz da baǵanadan beri jaǵasyn ustaýǵa ázer otyrǵan kisiler: “Búrkit?!. Ol ne taǵy?!” dep tańdanysady.
Árıne, meniń de ańshylyq - saıatshylyqtan biletinim joqtyń qasy. Kóbi kitaptan oqyp - toqyǵanyma negizdelgen. Bárinen buryn baıaǵy bala kezimde aýyldasym marqum Ábilmájin shaldyń búrkitti qalaı ustap, baýlyǵanyn kórgen edim. Sol kezden búrkit pen búrkitshige baılanysty biraz qazaq sózderi jadymda qalǵan: máselen, balapan qus, tirnek, tas túlek, muzbalaq, kók túbit, tomaǵa, tuǵyr, qan soqta t. s. s. Al osy sózderdiń kóbiniń balamasyn orys jáne nemis tilderinde qolyńyzǵa shyraq alyp izdeseńiz de taba almaısyz. Soǵan kózi jetkende, álgi tanystarym: “Ah, zoo! Výnderbar!” nemese “Smotrı - ka! Porazıtelno!” – deıdi. Maǵynasy qazekemniń “apyraı, a!” degenine para - par.
“…Ómirimniń 43 jylyn qazaqtardyń arasynda, qazaq tiline qulaǵymnyń quryshyn qandyrýmen kelgen ekem. Meniń uǵym - túısigimde qazaq tili quddy qazaqtyń osynaý keńpeıil, meıirban darhan dalasy sıaqty ǵajaıyp ushan - teńiz baı, sheshen de kórkem til. Tek sol oralymdy baı tildi “qıynnan qıystyrar el danasy” kerek. Óz basym osylaı túsinemin.
Derekkózi: martebe.kz
Radlov V. V. /reseılik shyǵys zertteýshisi/. Qazaqtardyń tili jatyq ta sheshen, ári ótkir, kóbine ilip - qaǵyp suraqpen jaýap berýge kelgende tań qaldyrarlyqtaı oralymdy sóıleıdi. Kez kelgeni, tipten saýatsyzdarynyń ózi, ana tilinde bizdiń Eýropada baıqap júrgenimizden tek fransýzdar men orystardyń dárejesinde sóıleı biledi.
Saadı A. /tatar ǵalymy/. Qazirgi eń taza, eń baı, eń tabıǵı jáne buzylmaı, burynǵy qalpynda saqtalyp qalǵan bir til bolsa, ol qazaq tili jáne qazaq ádebıeti, shyn ǵylym úshin biz muny ashyq aıtýymyz kerek.
Baıtursynov A. Biz sıaqty mádenıet jemisine jańa aýzy tıgen jurt, óz tilinde joq dep mádenı jurttardyń tilindegi daıar sózderdi alǵyshtap, ana tili men jat tildiń sózderin aralastyra - aralastyra, aqyrynda ana tiliniń qaıda ketkenin bilmeı, aırylyp qalýy múmkin. Sondyqtan mádenı jurttardyń tilindegi ádebıetterin, ǵylymı kitaptaryn qazaq tiline aýdarǵanda, pán sózderiniń daıarlyǵyna qyzyqpaı, ana tilimizden qarastyryp sóz tabýymyz kerek. Sonda bizdiń ádebıetimizdiń tili taza bolyp, joǵaryda aıtylǵan talǵaý saltynyń sharty oryndalǵan bolady.
Áýezov M. Kógen kóz qazaǵyma qaratyp minbe quryp, sol minbege shyǵaryp: “Aqyrǵy dilińizdi aıtyńyzshy, Muhtar!” – dese, tilimniń ushynda júrgen sóz tómendegishe bolmaq: tas úgitilip qumǵa aınalady, temir tozady, urpaq ozady, dúnıede ólmeıtin sóz ǵana, halqymyzben birge jasap kele jatqan asyl mura sózimizdi arzandatyp almaıyq.
Jumabaev M. … Qazaq tilinde qazaqtyń sary saıran dalasy, birese jelsiz túndeı tymyq, birese quıyndaı ekpindi tarıhy, sary dalada údere kóshken turmysy – asyqpaıtyn, saspaıtyn minezi kórinip tur.
Ońdasynov N. Qazaq tili – asa baı til, ıkemdi til. Qalaı ıseń, solaı ıile beredi. Oramyn, buramyn taýyp, qısynyn, oraıyn keltirip paıdalansań, bul tilmen sýret salýǵa, tas qashap, aǵash, tekemet oıýǵa bolady - aý. Bul tilden maı tamady dese de sıar. Halyqtyń tiline, jyryna qulaq salsań, ne bir alýa sheker baldaı tatıtyn nárine, árine áste toımaısyń. Ǵashyqpyn qazaq tiline… Osyndaı maıda, sulý tildi qalaı ógeısýge bolady…
Dýlatov M. /“Qazaq tiliniń muńynan” úzindi/. “Men zamanynda qandaı edim? Men aqyn, sheshen, tilmar babalaryńnyń bulbuldaı saıraǵan tili edim. Móldir sýdaı taza edim. Jarǵa soqqan tolqyndaı ekpindi edim. Men narkeskendeı ótkir edim.
Belger G. … Áldeqalaı orys, nemis tanystarymnyń arasyna túse qalǵanda, olardyń áńgimesi qyza - qyza kelgende, maǵan tutqıyldan suraq qoıatyny bar: “Osy qazaq tili qalaı ózi … baı til me?”. Bir aýyz sózben qysqa qaıyryp: “Baı! desem, báribir sene qoımaıtynyn bilem. Sondyqtan, sózim dáleldi bolý úshin, men de jaýap berer aldynda oılanyp, atam qazaqtyń “bireý oınap surasa, sen shyndap jaýap ber” degen qaǵıdasyn eskerip, kóptegen mysaldar keltiremin. Aıtalyq, orys, nemis tilderinde tapshy keletin qazaqtyń mal ataýlaryn uzaq - sonar áńgimelep, tizip ala jónelemin.
Atap aıtqanda, jylqy, túıe, sıyr, qoıǵa qatysty neshe túrli sózderdi tizip shyqqannan keıin tyńdaýshylarǵa jymıa bir qarap qoıyp, “al, endi búrkitke keleıik” deımin. Onsyz da baǵanadan beri jaǵasyn ustaýǵa ázer otyrǵan kisiler: “Búrkit?!. Ol ne taǵy?!” dep tańdanysady.
Árıne, meniń de ańshylyq - saıatshylyqtan biletinim joqtyń qasy. Kóbi kitaptan oqyp - toqyǵanyma negizdelgen. Bárinen buryn baıaǵy bala kezimde aýyldasym marqum Ábilmájin shaldyń búrkitti qalaı ustap, baýlyǵanyn kórgen edim. Sol kezden búrkit pen búrkitshige baılanysty biraz qazaq sózderi jadymda qalǵan: máselen, balapan qus, tirnek, tas túlek, muzbalaq, kók túbit, tomaǵa, tuǵyr, qan soqta t. s. s. Al osy sózderdiń kóbiniń balamasyn orys jáne nemis tilderinde qolyńyzǵa shyraq alyp izdeseńiz de taba almaısyz. Soǵan kózi jetkende, álgi tanystarym: “Ah, zoo! Výnderbar!” nemese “Smotrı - ka! Porazıtelno!” – deıdi. Maǵynasy qazekemniń “apyraı, a!” degenine para - par.
“…Ómirimniń 43 jylyn qazaqtardyń arasynda, qazaq tiline qulaǵymnyń quryshyn qandyrýmen kelgen ekem. Meniń uǵym - túısigimde qazaq tili quddy qazaqtyń osynaý keńpeıil, meıirban darhan dalasy sıaqty ǵajaıyp ushan - teńiz baı, sheshen de kórkem til. Tek sol oralymdy baı tildi “qıynnan qıystyrar el danasy” kerek. Óz basym osylaı túsinemin.
Derekkózi: martebe.kz
You Might Also Like
