Qazaqstannyń ekologıalyq problemalary
Sabaqtyń taqyryby: Qazaqstannyń ekologıalyq problemalary
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardyń Qazaqstandaǵy ekologıalyq apat aımaqtary týraly bilimderin tereńdetip, tanym belsendilikterin arttyrý.
Damytýshylyq: Semeı, Baıqońyr, Aral taǵdyry - adam taǵdyrymen tikeleı baılanysty ekendigin uǵyndyrý. Oqýshyny shyǵarmashylyq izdeniske baýlý.
Tárbıelik: Qorshaǵan ortany ekologıalyq jaǵynan taza búldirmeı ustaýǵa tárbıeleý. Topta jumys jasaýǵa úıretý.
Sabaqtyń túri: Dástúrli emes sabaq. Jańa sabaq.
Sabaqtyń kórnekiligi: Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, atlas, keskin karta, Semeı, Aral, Baıqońyr, Kaspıı sýretteri.
Sabaqtyń ádisi: toppen jumys, suraq - jaýap.
Pánaralyq baılanys: hımıa, geografıa, qazaq tili.
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
1) Sálemdesý, túgeldeý.
2) Quraldaryn tekserý.
2) Nazarlaryn sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı jumysyn tekserý kezeńi
Ótken taqyrypty tekserýge arnalǵan suraqtar.
Úı tapsyrmasyn tekserý:
1. Halyqaralyq tabıǵatty qorǵaý odaǵynyń róli qandaı?
2. Qazaqstanda ”Qyzyl kitaptary”qaı jyldary shyqty?
3.”Qyzyl kitapqa”qandaı sútqorektiler engen?
4.”Qyzyl kitapqa”engizý qandaı talappen júrgiziledi?
5. "Qyzyl kitapqa" engizilgen ańdar men qustar týraly sýret jınaqtary bar ma?
6.”Qyzyl kitaptyń”tárbıelik máni nede?
7.”Qara kitap” týraly ne bilesińder?
İİİ Jańa sabaq kezeńi:
1) Sabaq taqyryby men maqsatyn habarlaý.
2. Qyzyǵýshylyqty oıatý: “oı qozǵaý” ádisi
İ - top. Semeı toby
İİ - top. Baıqońyr toby
İİİ - top. Aral, Kaspıı toby
Tabıǵat – adamzattyń tirshilik etetin ortasy, sondyqtan onyń kóptegen suranystaryn qanaǵattandyratyn shıkizat kózi bolyp sanalady. Qorshaǵan ortanyń tabıǵat jaǵdaılary adamnyń sharýashylyq áreketiniń túrin anyqtaıdy. Qorshaǵan orta adam densaýlyǵyna áserin tıgizedi. Aýanyń tazalyǵy, qorshaǵan ortanyń basqa quram bólikterindegi tepe - teńdiktiń saqtalýy adamnyń uzaq ómir súrýine jaǵdaı jasaıdy.
Bizdiń de Qazaqstanda ekologıalyq problemalary bar.
Shyǵarmashylyq jumysyn qorǵaýy. Top basshysy: _________________
Semeı polıgony. KSRO zamanynda Qazaqstan aýmaǵynda atom bombalary synaqtan ótti. Ol úshin 18 mln ga jer bólinip, Semeı ıadrolyq polıgony ashyldy. Bastapqysynda adamdarǵa, janýarlar men tabıǵatqa tikeleı zardabyn tıgizgen ashyq synaqtar jasaldy. Sosyn olardy jer astyna jasaı bastady. Atom bombalarynyń jarylystary sumdyq aýyr boldy. 1949 - 1963 jylǵa deıin jer betinde synaqtardyń zardaby ásirese mol boldy. Semeı aımaǵynda turatyn 500 myńdaı adam synaqtan azap shekti.
1999 jyly qańtar aıynda bir - birine jabysyp týylǵan egiz náreste dúnıege kelgen. Jetilmeı týǵan náresteni medısınada keıde aramtamaq embrıon dep te ataıdy. Jasalǵan kúrdeli ota kezinde dárigerler deni saý nárestege esh zaqym keltirmesten sol aramtamaq embrıondy ajyratyp, kesip alyp tastaǵan. Otadan keıin náresteniń jaǵdaıy tez jaqsaryp, aman - esen saýyǵyp úıine ketken. Ata - anasynyń da emdegen dárigerleriniń qýanyshynda shek bolǵan joq.
Naqty nátıjelerge jetý úshin aldaǵy maqsatty jumystar júrgizý. Bul sharalar Elbasynyń bıylǵy halyqqa Joldaýynda aıtylǵandaı, eldiń ál - aýqatyn nyǵaıtýǵa, atom synaǵy kezindegi zardap shekken jerlerimizdi saýyqtyrýǵa, adamdardyń densaýlyǵyn túzetýge qyzmet etý tıis.
İİ - toptyń shyǵarmashylyq jumysy.
Top basshysy: _________________________
Baıqońyr ǵarysh aılaǵy. Jalpy kólemi 6, 7 myń km kv. jerdi alyp jatyr. Ǵarysh aılaǵynyń jumysy qorshaǵan ortaǵa mynadaı keri áserin tıgizedi. 1956j bastap 260 - tan astam zymyran ushyrylǵan. - ushý prosesinen keıin, atmosferanyń tabıǵı rejımi buzylady. - atmosferany jáne jer beti qabattaryn toksındi zymyran janarmaıynyń qaldyqtarymen lastaıdy.
- atmosferanyń ozon qabatyn buzady.
- terıtorıalardy ushý apparattarynyń qaldyqtarymen, synyqtarymen zaqymdaıdy.
- qyshqyldy jańbyrdyń jaýýyna sebepshi bolady.
Baıqońyr ǵarysh aılaǵyndaǵy ózekti máselelerdi
sheshý jumystary:
1. Qorshaǵan ortanyń jáne halyqtyń
ekologıalyq qaýipsizdigin nyǵaıtý.
2. Qýatty zymyrandardyń ushyrylýyn sıretý.
3. Egindi jınaý, baý - baqshalardyń gúldeýi kezinde toksındi hımıalyq qosylystardy bóletin zymyrandardy ushyrmaý.
4. Aımaqtyń sýy, topyraǵy, ósimdikterine, jan - jaqty zertteý jumystaryn júrgizý.
5. Toksındi zymyran janarmaılaryn saqtaýda jáne tasymaldaýda qaýipsizdik sharalaryn saqtaý.
İİİ - toptyń shyǵarmashylyq jumysy
Top basshysy: __________________________ Aral teńiziniń dúnıejúzilik muhıttan 52 metr bıiktikte ornalasqan. Bul problemanyń týýyna sebepshi bolǵan - adam áreketi. Qazirgi tańda 18 metr tereńdikke tómendep, tartylǵan teńiz tabanynan tuzdy, qyshqyldy shań - tozańdar jelmen aspanǵa kóterilip on myńdaǵan shaqyrymǵa deıin ushyp barady eken. Teńizdiń 1shq kv. jerinen jylyna 80000 tonna tuzdy shań áýege kóteriledi eken.
Aral teńizin qutqarý jónindegi birneshe ǵylymı boljamdar men jobalar bar. Olar:
Sibir ózenderin Qazaqstanǵa burý.
2. Amýdarıa men Syrdarıa ózenderiniń sýyn retteý arqyly sýdy molaıtý.
3. Aral teńizin jartylaı saqtap qalý.
4. Kaspıı teńiziniń sýyn jasandy kanal arqyly ákelý.
5. Jer asty sýlaryn paıdalaný
Soltústigine quıatyn Edil ózeninde bógenderdiń salynýy, munaı kásipshiliginiń órkendeýi teńizdiń ekologıalyq jaǵdaıyn nasharlatty.
Sońǵy jyldary bul aımaq munaı men gazdyń óndirýdiń mańyzdy ekonomıkalyq aýdanyna aınaldy. Teńiz deńgeıiniń kóterilýine baılanysty bul aımaq tabıǵı apat jaǵdaıyna ushyrady. Tabıǵı qorlaryn ıgerýde de, bul aýdandardaǵy tabıǵat komponentteriniń ózgerýine baılanysty mynadaı problemalar týyndaýda:
- ekologıalyq apatty aımaqqa jatatyndyqtan, Azǵyr polıgonynyń uzaq ýaqyt boıy jumys isteýine baılanysty turǵyn halyqtardyń densaýlyǵynyń kúrt nasharlaýy;
- munaı men gazdyń óndirilýine baılanysty tirshilik dúnıesiniń ózgerýi balyqtardyń (bekire) qyrylýy, ýyldyryq shashatyn kókserke balyqtarynyń kemip ketýi;
- osy teńizge ǵana tán (endemıkalyq) ıtbalyqtyń mezgil - mezgil qyrylýy;
- ańyzaq jelderdiń sharýashylyqqa tıgizetin keri áseri (jel erozıasy).
Teńizindegi munaı men gazdyń óndirilýine baılanysty tirshilik dúnıesiniń ózgerýi, balyqtardyń qyrylýy, ýyldyryq shashatyn kókserke balyqtardyń kemip ketýi, osy teńizge ǵana tán (endemıkalyq) ıtbalyqtardyń mezgil - mezgil qyrylýynan kórinis.(sýretter kórsetiledi)
Sabaqty bekitý.
Venn dıagramsy
bilemin
ne bildim
bilgim keledi
Úıge tapsyrma berý: §51 Qazaqstannyń ekologıalyq problemalaryn oqý, keskin kartaǵa Qazaqstannyń ekologıalyq aımaqtaryn jáne onyń lastaný kózderiniń shartty belgisin qoıyńdar.
Bilimderin baǵalaý.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardyń Qazaqstandaǵy ekologıalyq apat aımaqtary týraly bilimderin tereńdetip, tanym belsendilikterin arttyrý.
Damytýshylyq: Semeı, Baıqońyr, Aral taǵdyry - adam taǵdyrymen tikeleı baılanysty ekendigin uǵyndyrý. Oqýshyny shyǵarmashylyq izdeniske baýlý.
Tárbıelik: Qorshaǵan ortany ekologıalyq jaǵynan taza búldirmeı ustaýǵa tárbıeleý. Topta jumys jasaýǵa úıretý.
Sabaqtyń túri: Dástúrli emes sabaq. Jańa sabaq.
Sabaqtyń kórnekiligi: Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, atlas, keskin karta, Semeı, Aral, Baıqońyr, Kaspıı sýretteri.
Sabaqtyń ádisi: toppen jumys, suraq - jaýap.
Pánaralyq baılanys: hımıa, geografıa, qazaq tili.
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
1) Sálemdesý, túgeldeý.
2) Quraldaryn tekserý.
2) Nazarlaryn sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı jumysyn tekserý kezeńi
Ótken taqyrypty tekserýge arnalǵan suraqtar.
Úı tapsyrmasyn tekserý:
1. Halyqaralyq tabıǵatty qorǵaý odaǵynyń róli qandaı?
2. Qazaqstanda ”Qyzyl kitaptary”qaı jyldary shyqty?
3.”Qyzyl kitapqa”qandaı sútqorektiler engen?
4.”Qyzyl kitapqa”engizý qandaı talappen júrgiziledi?
5. "Qyzyl kitapqa" engizilgen ańdar men qustar týraly sýret jınaqtary bar ma?
6.”Qyzyl kitaptyń”tárbıelik máni nede?
7.”Qara kitap” týraly ne bilesińder?
İİİ Jańa sabaq kezeńi:
1) Sabaq taqyryby men maqsatyn habarlaý.
2. Qyzyǵýshylyqty oıatý: “oı qozǵaý” ádisi
İ - top. Semeı toby
İİ - top. Baıqońyr toby
İİİ - top. Aral, Kaspıı toby
Tabıǵat – adamzattyń tirshilik etetin ortasy, sondyqtan onyń kóptegen suranystaryn qanaǵattandyratyn shıkizat kózi bolyp sanalady. Qorshaǵan ortanyń tabıǵat jaǵdaılary adamnyń sharýashylyq áreketiniń túrin anyqtaıdy. Qorshaǵan orta adam densaýlyǵyna áserin tıgizedi. Aýanyń tazalyǵy, qorshaǵan ortanyń basqa quram bólikterindegi tepe - teńdiktiń saqtalýy adamnyń uzaq ómir súrýine jaǵdaı jasaıdy.
Bizdiń de Qazaqstanda ekologıalyq problemalary bar.
Shyǵarmashylyq jumysyn qorǵaýy. Top basshysy: _________________
Semeı polıgony. KSRO zamanynda Qazaqstan aýmaǵynda atom bombalary synaqtan ótti. Ol úshin 18 mln ga jer bólinip, Semeı ıadrolyq polıgony ashyldy. Bastapqysynda adamdarǵa, janýarlar men tabıǵatqa tikeleı zardabyn tıgizgen ashyq synaqtar jasaldy. Sosyn olardy jer astyna jasaı bastady. Atom bombalarynyń jarylystary sumdyq aýyr boldy. 1949 - 1963 jylǵa deıin jer betinde synaqtardyń zardaby ásirese mol boldy. Semeı aımaǵynda turatyn 500 myńdaı adam synaqtan azap shekti.
1999 jyly qańtar aıynda bir - birine jabysyp týylǵan egiz náreste dúnıege kelgen. Jetilmeı týǵan náresteni medısınada keıde aramtamaq embrıon dep te ataıdy. Jasalǵan kúrdeli ota kezinde dárigerler deni saý nárestege esh zaqym keltirmesten sol aramtamaq embrıondy ajyratyp, kesip alyp tastaǵan. Otadan keıin náresteniń jaǵdaıy tez jaqsaryp, aman - esen saýyǵyp úıine ketken. Ata - anasynyń da emdegen dárigerleriniń qýanyshynda shek bolǵan joq.
Naqty nátıjelerge jetý úshin aldaǵy maqsatty jumystar júrgizý. Bul sharalar Elbasynyń bıylǵy halyqqa Joldaýynda aıtylǵandaı, eldiń ál - aýqatyn nyǵaıtýǵa, atom synaǵy kezindegi zardap shekken jerlerimizdi saýyqtyrýǵa, adamdardyń densaýlyǵyn túzetýge qyzmet etý tıis.
İİ - toptyń shyǵarmashylyq jumysy.
Top basshysy: _________________________
Baıqońyr ǵarysh aılaǵy. Jalpy kólemi 6, 7 myń km kv. jerdi alyp jatyr. Ǵarysh aılaǵynyń jumysy qorshaǵan ortaǵa mynadaı keri áserin tıgizedi. 1956j bastap 260 - tan astam zymyran ushyrylǵan. - ushý prosesinen keıin, atmosferanyń tabıǵı rejımi buzylady. - atmosferany jáne jer beti qabattaryn toksındi zymyran janarmaıynyń qaldyqtarymen lastaıdy.
- atmosferanyń ozon qabatyn buzady.
- terıtorıalardy ushý apparattarynyń qaldyqtarymen, synyqtarymen zaqymdaıdy.
- qyshqyldy jańbyrdyń jaýýyna sebepshi bolady.
Baıqońyr ǵarysh aılaǵyndaǵy ózekti máselelerdi
sheshý jumystary:
1. Qorshaǵan ortanyń jáne halyqtyń
ekologıalyq qaýipsizdigin nyǵaıtý.
2. Qýatty zymyrandardyń ushyrylýyn sıretý.
3. Egindi jınaý, baý - baqshalardyń gúldeýi kezinde toksındi hımıalyq qosylystardy bóletin zymyrandardy ushyrmaý.
4. Aımaqtyń sýy, topyraǵy, ósimdikterine, jan - jaqty zertteý jumystaryn júrgizý.
5. Toksındi zymyran janarmaılaryn saqtaýda jáne tasymaldaýda qaýipsizdik sharalaryn saqtaý.
İİİ - toptyń shyǵarmashylyq jumysy
Top basshysy: __________________________ Aral teńiziniń dúnıejúzilik muhıttan 52 metr bıiktikte ornalasqan. Bul problemanyń týýyna sebepshi bolǵan - adam áreketi. Qazirgi tańda 18 metr tereńdikke tómendep, tartylǵan teńiz tabanynan tuzdy, qyshqyldy shań - tozańdar jelmen aspanǵa kóterilip on myńdaǵan shaqyrymǵa deıin ushyp barady eken. Teńizdiń 1shq kv. jerinen jylyna 80000 tonna tuzdy shań áýege kóteriledi eken.
Aral teńizin qutqarý jónindegi birneshe ǵylymı boljamdar men jobalar bar. Olar:
Sibir ózenderin Qazaqstanǵa burý.
2. Amýdarıa men Syrdarıa ózenderiniń sýyn retteý arqyly sýdy molaıtý.
3. Aral teńizin jartylaı saqtap qalý.
4. Kaspıı teńiziniń sýyn jasandy kanal arqyly ákelý.
5. Jer asty sýlaryn paıdalaný
Soltústigine quıatyn Edil ózeninde bógenderdiń salynýy, munaı kásipshiliginiń órkendeýi teńizdiń ekologıalyq jaǵdaıyn nasharlatty.
Sońǵy jyldary bul aımaq munaı men gazdyń óndirýdiń mańyzdy ekonomıkalyq aýdanyna aınaldy. Teńiz deńgeıiniń kóterilýine baılanysty bul aımaq tabıǵı apat jaǵdaıyna ushyrady. Tabıǵı qorlaryn ıgerýde de, bul aýdandardaǵy tabıǵat komponentteriniń ózgerýine baılanysty mynadaı problemalar týyndaýda:
- ekologıalyq apatty aımaqqa jatatyndyqtan, Azǵyr polıgonynyń uzaq ýaqyt boıy jumys isteýine baılanysty turǵyn halyqtardyń densaýlyǵynyń kúrt nasharlaýy;
- munaı men gazdyń óndirilýine baılanysty tirshilik dúnıesiniń ózgerýi balyqtardyń (bekire) qyrylýy, ýyldyryq shashatyn kókserke balyqtarynyń kemip ketýi;
- osy teńizge ǵana tán (endemıkalyq) ıtbalyqtyń mezgil - mezgil qyrylýy;
- ańyzaq jelderdiń sharýashylyqqa tıgizetin keri áseri (jel erozıasy).
Teńizindegi munaı men gazdyń óndirilýine baılanysty tirshilik dúnıesiniń ózgerýi, balyqtardyń qyrylýy, ýyldyryq shashatyn kókserke balyqtardyń kemip ketýi, osy teńizge ǵana tán (endemıkalyq) ıtbalyqtardyń mezgil - mezgil qyrylýynan kórinis.(sýretter kórsetiledi)
Sabaqty bekitý.
Venn dıagramsy
bilemin
ne bildim
bilgim keledi
Úıge tapsyrma berý: §51 Qazaqstannyń ekologıalyq problemalaryn oqý, keskin kartaǵa Qazaqstannyń ekologıalyq aımaqtaryn jáne onyń lastaný kózderiniń shartty belgisin qoıyńdar.
Bilimderin baǵalaý.
You Might Also Like
-
Biryńǵaı ulttyq testileýge daıyndyq esepteri
