InfoHub Logo

Bul jınaqtan qazaqtyń ulttyq kıimderin taba alasyzdar! (Kitaptan ılústrasıa)

Kıizden jasalatyn kıimder

1. Baıpaq. 2. Kebenek. 3. Kıiz etik. 4. Kıiz qalpaq. 5. Pıma.

Teriden jasalatyn kıimder

Syrt kıimder: Aba; Bota ishik; Jarǵaq; Taıjaqy; Taqyr shalbar; Ton.
Bas kıimder: Bórik; Qulaqshyn; Malaqaı; Taqıa; Tymaq.
Aıaq kıimder: Kebis; Mási; Myqshıma; Saptama etik; Sharyq (Sho-qaı); Shońqaıma.

Júnnen jasalatyn kıimder

Jabaǵy kúpi; Jadaǵaı shapan; Jún qolǵap; Jún shulyq; Moıynsha; Túıejún dalbaǵaı; Túıe jún keýdeshe; Shekpen; Shıdem shekpen.

Kıimge baılanysty yrymdar

Jas qyzdyń basyna aq, qara oramal tartpaıdy. Aq – jaýlyqtyń, qara – qaıǵynyń belgisi.
Jańa túsken kelin kıim-keshegin qysqartsa, nárestesi kem týady nemese ol túsik tastaıdy.
Náresteniń ıtkóılegin dalaǵa tastamaıdy. Olaı jasasa, sábıge syrqat juǵady. Sábıdiń baqyty ıtkóılegin kıgennen bastalady.

Syńar aıaq kıim kıgen balanyń áıeli ury bolady.

Kıimniń túımesin aıqastyryp salsa, qýanyshty habar keledi. İlýli turǵan kıimniń túımesin salmaıdy.

Aıaq kıimdi oń aıaqtan bastap kıedi, sol aıaqtan sheshedi.
Qonaqqa kelgen sábıge kógendik beredi nemese kıim alyp beredi.
Shalbardy otyryp, oń aıaqtan kıedi, sol aıaqtan sheshedi.

Kıim satyp alǵanǵa: «Kıimiń kúı-rek, janyń berik bolsyn!» degen tilek aıtady.
Aıaqkıimdi tóńkerip qoıýǵa, teris kıýge bolmaıdy. Olaı jasasa, adamnyń joly bolmaıdy.
Qazaq aıaqkıimniń tabanyna qara-maıdy. Onyń baspaıtyn jeri joq. Sondyqtan da bylǵanyshtan kóz ushynady.

Joryqta, alys saparda basqa jastanatyn esh nárse bolmasa, etigin jastanǵan. Halyq nanymynda: «Etik jolǵa bastaıdy, shalbar (jastansań) sorǵa bastaıdy», Ultaraqty etikke salmaı turyp, aldyńǵy, jol baǵytyna qaraǵan basyn tilip, «jolyn ashý» yrymyn jasaıdy.
Ekiqabat áıel «ul tabamyn» dese, erkektiń qarý-jaraǵyn, shalbaryn yrymdan basyna jastanyp jatady. Qyz tapqysy kelse – qyzyl ala shyt, áıeldiń kóılegin, júzik, syrǵa, alqa tárizdi áshekeılerdi jastanǵan.

Shalbar men etikti turyp kıýge bolmaıdy. Soǵys kezinde ǵana solaı jasaýǵa bolady.
Áıel bosanyp jatqanda jeńil bolsyn dep, qyzdyń kóıleginiń shetin jyrtyp «jol ashý» yrymyn jasaıdy, nemese uldyń shalbarynyń balaǵyn tilip qoıady.

Baskıimdi kez kelgen jerge tastamaıdy, aıaqqa baspaıdy, astyǵa basyp otyrmaıdy, aıaqqa kımeıdi. Olaı jasasa, bastan baq taıady, bas aýrýyna tap bolady.

Er adam áıeldiń kıimin kımeıdi, jaýlyǵyn basyna salmaıdy. Olaı jasasa, erkektiginen aırylady.

Emshektegi balasy bar áıel ja-lańbas bala emizbeıdi. Jalańbas otyrsa, shaıtan qaıyzǵaǵyn sábıdiń aýzyna salyp jiberedi.

Baskıimdi aıyrbastamaıdy. Olaı jasasa, basyndaǵy baǵy ketedi. Bas kıimin satýǵa da bolmaıdy.
Bóten adamǵa baskıimin bermeıdi. Olaı jasasa, adam basy kemıdi. Baskıimin syılaýǵa da bolmaıdy.

Ulttyq kıimderdiń túrleri Bas kıimderXIX ǵasyr men XX ǵasyrdyń bas kezindegi qazaqtyń ulttyq kıimderine zertteý júrgizgen I.V.Zaharova men R.R.Hodjaeva er adamdardyń bas kıimderin 6 topqa bóledi. Olar mynandaı:

1. Dóńgelek, jeńil, ózin syryp, kestelep matadan tikken jáne qalpaq, tymaq astynan kıetin kishigirim bas- kıim – taqıa.
2. Matadan tigilgen kishkentaı, etegi terimen kómkerilgen baskıim – tóbeteı.
3. Kıizden tigilgen baskıim – qal-paq.
4. Qalyń matadan tigilgen bashlyq (kúlápara).
5. Teri qaptalǵan jyly baskıim – bórik.
6. Ań terisinen jasalyp, sýyqta kıetin baskıim – tymaq.

Erlerdiń bas kıimderi

Taqıa – shaǵyn sáten, shuǵa, barqyt tárizdi matalardan tigiledi. Ol zerli, úkili, oqaly, syrma, shoshaq tóbe, tikshe, qatıpa tárizdi birneshe túrge bólinedi. Qytaıdaǵy Shyńjan qazaqtarynyń naıman taıpasyndaǵy qyzaı rýynda «Qyzaı taqıa» bar.

Qalpaq – aq kıizden, qalyń matadan jasalady. Ol bıik tóbeli bolyp keledi. Qoıdyń aq júninen, qozynyń aq kúzem júninen, eshkiniń aq túbitin qosyp basqan shymyr kıizden tigedi.

Muraq – eki jaǵy qoshqar múıizdi, laýazymdy adamdar kıetin qalpaq. Ony sán – saltanatqa kıedi.
Tymaq – ańnyń, maldyń terisinen tigilgen qysqy baskıimderdiń jylysy. Bıik tóbeli, mańdaıy, eki qulaǵy bar, artqy etegi jelke, jotany jaýyp turady.

Vl. Plotnıkov 1859 – 1862 jyldary tymaqtyń 15 túri týraly jazǵan. Olardyń bizge jetken keıbir túrleri mynandaı: jaba salma tymaq; qaıyr-ma tymaq; dóńgelek tóbeli tymaq; shoshaq tóbe tymaq; jekeı tymaq.

Qulaqshyn – baǵaly ań terileri men buzaý, qulyn, qozy – laqtyń buıra terisinen (eltiri) tigip, kıedi. Qysqy baskıim.

Malaqaı – ań terisi men eltiriden arasyna jún, maqta salyp, syryp tigedi, ony keıingi kezde qyzdar da sýyqqa kıip júr.

Bórik. Ony erler men birge qyzdar da kıedi. Syrty maqpal, púlish, bar-qyt tárizdi qymbat matalardan ja-salatyn baskıim. Jıegine qymbat baǵaly ań, mal terisi ustalatyn bórik-tiń jazǵy, qysqy túrleri bar. Tóbesi kóbinese, tórt saı nemese alty saı bolady. Qyzdar kıetin bórik dóńge-lek tóbeli konýs tárizdi bıikteý. Sal-seriler bórikterine úki taqqan.

Jalbaǵaı, bashlyq, dalbaı, kúlápara. Bular qazirgi kezde ushy-raspaıdy. Olardy tymaq tárizdi etip qalyń ne juqa aq kıizden tikken. Bir-birine uqsas baskıimder. «Kúlá» parsy tilinen aýdarǵanda baskıim degen maǵynaǵa ıe. Matadan astar salynyp tigiletini – kúlápara, qysqa kıetin túri – jalbaǵaı. Jalbaǵaıdy tymaq syrtynan da kıgen. Túıe jún dalbaǵaıdy ertede túrikter «bashlyq» dep ataǵan.

Áıelderdiń bas kıimderi

Qazaq áıelderi jasy men otbasy jaǵdaıyna baılanysty ózindik ereksheligi bar baskıimder kıgen. Olar-dyń jazǵy, qysqy túrleri bolady. Áıelderdiń negizgi baskıimderi: bergek, bórik, jaýlyq, jelek, jyrǵa, kımeshek, kúndik, oramal, qarqara, sáýkele, taqıa, sháli (jibek, shilter, oıýly j.t.b.).

Taqıa. Ony qymbat matadan tikken. Bul erler taqıasynan basty ereksheligi. Qyzdardyń taqıasy mindetti túrde ústindegi qamzolǵa, beshpentke sáıkes kelýge tıisti. Etegi, joǵary bóligi altyn nemese kúmis parshamen oıýlanyp, sándi jiptermen taqıaǵa zer tógiledi. Qazaqtyń «úki-deı úlbiregen», «totydaı taranǵan» dep qyzdardy áspetteýi sodan shyq-qan tárizdi.

Qyzdar kepeshi. Qabyrǵasy bıik, tóbesi dóńgelek, oıý-órnektermen, mon-shaq, asyl tastarmen bezendirilgen sándi baskıim.

Soraba. Taqıa tárizdes. Artynda salpynshaǵy bar. Qyzdar til-kózden aman bolsyn dep, olarǵa yrymdap kıgizedi.

Jyrǵa. Asyl tastarmen, aqyq monshaqpen kómkerilgen sándi baskıim.

Bórik. Ań terisinen tigiledi, jıegine juryn júrgiziledi. Juryndalǵan terisine sáıkes bóriktiń mynandaı túrleri bar: altaı qyzyl bórik, qam-qa bórik, qazaqy bórik, qarqaraly bórik, qulyn bórik, qundyz bórik, qu-raıysh bórik, qus bórik, marı bórik, nar órkesh bórik, noǵaı bórik, oqaly bórik, sáýkele bórik, sherkesh bórik, shoqty bórik, shoppash bórik t.b.

Qarqara. Bıik tóbeli, mılyǵyna aınala qundyz tutady. Mańdaı tusyn joǵarydan tómen qaraı úsh-kildep jyrǵa tigedi. Oǵan qutanǵa, tyrnaǵa uqsas suńǵaq, symbatty qus – qarqaranyń qaýyrsyny qadalady. Bul qyz balany pále-jaladan saqtap júrsin degen yrym boıynsha jasalady.

Kımeshek. Jas kelinshekterden bastap egde áıelderge deıin kıetin dástúrli ulttyq baskıim. Aq matadan, jibek matadan tigip, ártúrli áshekeımen bezendiriledi. Qazaqtyń salt-dátúrine sáıkes jas kelinshek balaly bolǵannan keıin kımeshek kıýge tıis. Tómengi bóligi – kımeshek, joǵarǵy bóligine jaýlyq oralady. Kımeshek keýdeni, ıyqty, jondy jaýyp turady, bet-álpeti kórinetin jeri oıyq keledi.

Shylaýysh nemese jaýlyq. Aq tústi matadan nemese jibekten tigil-gen jaýlyqty egde áıelder basyna orap kıedi. Jaýlyq ár rýǵa baılanysty árqıly atalady. Shyǵys Qazaqstanda matanyń kólemine qaraı ony sharshy dep, Jetisý, Altaı óńirinde shylaýysh dep atap, analardy «aq jaýlyqty analar» dep ardaq-taıdy.

Oramal. Ol pishimine sáıkes sharshy, qıyqsha bolyp bólinedi. Oramaldy (parsy, arab, rýmal) jaýlyq dep te ataǵan. Arzanqol matadan da, qymbat matadan da jasaıdy.

Jibekten shashaqtap toqylǵany – «bórtpe».

Jibekten, matadan shashaqtalmaı, qalyńdaý kelgen túri – saly.
Torǵyn tektes, úlpildek, jumsaq matadan nemese eshki túbitinen ja-salǵan túri –sháli.
Túıe, eshki túbitinen toqylǵany – bókebaı.
Aq matadan tigilgeni – sharshy shyt.
Qasaba. Ol qyz taqıasynyń bir túri. Úshkirleý tóbesine bir shoq qaý-yrsyn qadaıdy, mańdaı tusyna túgeldeı altyn, kúmis áshekeıler taǵady. Qyzdar úılený toıynda qasabany sáýkele ornyna da kıgen. Kú-reń, kógildir tústi jibek, shı barqyt, púlish, dúrıa, shuǵa, parsha sıaqty matalardan tigedi.

Sáýkele. Qalyńdyqtyń uzatylý toıynda kıetin sándi baskıimi.

Zere. Ózi uzyn, ishi qýys, sáýkele-men birge kıetin bas kıim. Ertede bir qabat kıim syrtynan kıetin saýytty da «Zere» dep ataǵan.

Baskıim áshekeıleri

Jyǵa – túrikterge parsy tilinen engen sóz. Ol «Baskıimge qadaıtyn qus qaýyrsyny nemese áshekeı» degen maǵynany bildiredi. Dýlyǵanyń artynan (moıyndy qylysh kespes úshin) qaptap qoıatyn zat, baskıimniń artqy jaǵy.

Qazaqta jyǵa mynandaı úsh túrli maǵynada:

1. Qus qaýyrsyny. 2. Altyndy, asyl tasty baskıim áshekeıi. 3. Bas kıimniń ózi.
Jyrǵa – 1. Asyltas, monshaqtar tizip, kóz salpynshaqty etip jasal-ǵan áıelderdiń baskıimi. 2. Ertedegi qazaq áıelderiniń baskıim áshekeıi.
Kóz otaǵa – er adamnyń bas kıimine qadaıtyn merýert asyl tas. Ony buryndary laýazymdy adamdar ǵana taqqan.
Qolazy – sal-serilerdiń bórkine qadaıtyn úki qaýyrsynyn oraǵan áshkeı. Ony qozaly úki dep te ataıdy.
Mańdaısha – sáýkeleniń mańdaıy-na taǵatyn asyl tasty kúmis áshekeı.
Sáýkeleniń syrǵasy – salpyn-shaǵy mol, ózi uzyn da aýyr, saltanatty kezderde ǵana baılaıtyn áshe-keı (syrǵa).
Talmonshaq – taqıaǵa, syrt kıimge birneshe qatar etip taǵylatyn monshaq.
ana – dóńgelek pishindi asyl tasty kúmisten ne taza kúmistiń ózinen jasalǵan túıme tárizdi zat. Ony tanakóz dep te ataıdy. Qyzdar taqıasyna, bórkine, omyraýyna, jaǵasyna taǵady.
Tóbeldirik – sáýkeleniń tóbesin-degi táj tárizdi áshekeı bergek.
Bylqyldaq – úlken monshaq, marjan. Ony áıelderdiń baskıimine ta-ǵady.
Esektas – kóz tımesin dep jas ba-lalardyń bórkine taǵatyn jonynan qyrlanǵan kók tas, áshekeı.

Shettik – kımeshek jaǵyna qadaı-tyn kúmis.
Shoq – altyn áshekeı, asyl tas. Ony baskıimge taǵady.
Shyrmaýyq – ilgekti oqa, áshe-keı, metal ilgekti baskıim áshekeıi.
Shytyra – asyl tasty ne tassyz kúmis áshekeı.
Ony baskıimge, omyraýǵa, aıaq kıimge qadaıdy.
Kórkine qaraı kıimi
Qaı áıelge qandaı kıim qajet?

Denesi tym tolyq áıelge beli-ne beldik, etegi men jaǵasyna jelbirshek salyp tigilgen jeńsiz kóılek, túrli – tústi matadan tigilgen kostúm – ıýbka jaraspaıdy.
İri gúldi matadan tigilgen kóı-lek tolyq áıeldi odan ári jýan etip kórsetedi.
Tolyq áıelderge usaq gúldi nemese tiginen jolaqty matadan bel tusyn sál ǵana qynańqyrap, uzyndy-ǵy tizesin jaýyp turatyndaı etip tiktirgen kóılek jarasady.

Kóılektiń jeńi tar jáne ja-ǵasy keń oıylmasa, ol áıeldiń to-lyqtyǵyn jasyryp turady.
Boıy tym uzyn ári aryq áıel-derge mynandaı úlgide tigilgen kıim jaraspaıdy: belin qynap, omyraýyn keń oıyp tikken jeńsiz kóılek, tiginen jolaqty matadan tigilgen kóılek.

Boıy tym uzyn ári aryq áıel-derge yńǵaıly kóılek: jeńiniń aýzy men etegin búrmelep, jalpaq beldik, oıma jaǵa etip nemese tik jaǵa salyp tigilgen, kletkaly nemese birtegis usaq gúldi matadan tigilgen.

Beli tómen, aıaǵy qysqa áıelderge mynandaı kóılekter qonym-syz: beli qynalǵan nemese beldik salynǵan, kóldeneń jolaqty matadan tigilgen. Olarǵa blýzkanyń etegin ıýbkasynyń ishine jiberip kıý de jaraspaıdy.

Beli tómen, aıaǵy qysqa áıel-der úshin kóılekti de, paltony da bel tusyn joǵaryraq alyp tik-ken jón. Jáne kóılektiń aldyńǵy kókirek tusynan qıyp, etek jaǵyn keńirek etip tikse, mundaı kóılek jarasa ketedi.

Keýdesi qysqa ári beli jýan áıelderge belin qynap, etegin búrmelep, jalpaq beldik salyp tikken kóılektiń jaraspaıtyny este-rińizde bolsyn.

Keýdesi qysqa, beli jýan áıelder úshin keýde jaǵy onsha-lyqty qynalmaǵan, etek jaǵy sál – sál keńeıtilip tigilgen tik kóılek, aldynan nemese artynan bir qatarma salyp tigilgen ıýbka qajet.
Bóksesi tolyq, beli tym ji-ńishke áıelderge úılespeıtin kıimder: belin qynap turatyn nemese beline beldik salynǵan kóılek pen palto, etegin búrmelep nemese qa-tarmalap tikken ıýbka.
Bóksesi tolyq, beli tym jińish-ke áıelder úshin belin onshalyq-ty qynamaı, etek jaǵyn sál ke-
ńeıtińkirep tikken kóılek jarasady. Mundaıda matanyń jıeginde kaımosy bolsa, ony kóldeneńinen keltirmeı, kóılektiń aldyńǵy ja-ǵynan, tiginen jibere tigedi.

Baltyry óte jýan áıelge jaraspaıtyn kóılek: tar jáne qysqa kóılek.
Baltyry óte jýan áıelder úshin kóıleginiń etek jaǵynyń keńdeý, uzyndyǵy tizeden tómen etip kóılek kıgen ońdy. Egerde kóılek-tiń matasy jolaqty bolsa, onyń jolaǵyn kóldeneńinen keltirip tigedi.

Tolyq áıelderge tar, qysqa kóılek kıgen jaraspaıdy. Olarǵa matanyń kaımosyn etegine keltirip tigý de unamsyz.

Tolyq áıelder kóılektiń belin qynamaı, etek jaǵyn keńdeý etip tigip, kıedi.
Beti jalpaq, moıny qysqa áıelderge mynandaı kıimder jaraspaıdy: tik nemese orama ja-ǵaly kóılek kıý, moınyna gúldi sharf salý, svıter kıý, kóldeneń jolaqty matadan aq kóılek tiktirý.
Beti jalpaq, moıny qysqa áıelderdiń omyraýy ashyq, qaıyr-ma jaǵaly kóılek kıgeni durys.
Moıny tym uzyn áıelderge úılespeıtin kıimder: omyraýyn keń oıyp tikken kóılek, tik jolaqty matadan tigilgen kóılek, blýzka (ol onyń moınyn odan ári uzarta tú-sedi).

Moıny tym uzyn áıelderdiń mynandaı kóılek kıgeni durys: tik jaǵaly nemese úlken qaıyrma jaǵaly, svıter. Kóılek pen blýzkasy jolaqty matadan tigilse, onyń jolaǵyn kóldeneńinen keltirip tigedi.

Iyǵy sómpek áıelge matanyń kaımosyn kóılektiń etegine kólde-neńinen keltirip tikken jaraspaıdy.

Iyǵy sómpek áıelge matanyń kaımosyn kóldeneńinen kóılektiń keýdesine salyp tikken jarasymdy keledi. Jáne de jazǵy kóıleginiń ıyǵyna jelbirshek salyp, al besh-pentiniń ıyǵyna ishki jaǵynan ju-qalap qatyrma salsa, ol ıyǵyn biraz kóterip, sánin keltiredi.

Faıl: 118 JPG faılyndaǵy sýret
Kólemi: 60 MB