Qazaqtyń ulttyq mýzykalyq aspaptary
«Qazaqtyń ulttyq mýzykalyq aspaptary»
Maqsaty: oqýshylardy qazaqtyń ulttyq aspaptarymen tanystyrý, aspaptyq mýzykaǵa degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý;
a) bilimdilik: ár aspaptyń shyǵý tarıhy jaıly túsinik berý, jasalý ereksheligi, dybys boıaýyń túsindirip, ulttyq aspap týraly bilimderin jetildirý;
á) damytýshylyq: oqýshylardyń este saqtaý qabiletterin damytyp, mýzykalyq aspaptarda oınaı bilý qabiletterin damytý;
b) tárbıelik: qazaqtyń ulttyq aspaptaryn maqtanysh tutýǵa tárbıeleý, ulttyq ónerge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý jáne ony qurmetteýge baýlý.
Sabaqtyń kórnekiligi: mýzykalyq aspaptar sýreti, aspaptar, kitaptar kórmesi, býklet, vıdeo, slaıd.
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý bólimi.
Sálemetsizder me balalar! Biz búgingi tárbıe saǵatynda qazaqtyń ulttyq mýzykalyq aspaptarymen tanysyp, olardyń túrlerimen, oınaý ádisi men jasalý jolymen tanysamyz.
- Oqýshylar qazaq halqynyń qandaı mýzykalyq aspaptaryn bilesińder?
- Dombyra aspabynyń qurylysyn kim aıtyp bere alady?
- Kúı degenimiz ne?
- Kúıshi degenimiz kim?
- Kúıshilerdi aıtyp berińdershi?
Endeshe oqýshylar búgingi tárbıe saǵatymyzdyń negizgi bólimine kósheıik.
II. Negizgi bólim.
Ótken ǵasyrlar únine qulaq túrsek, bizdiń ata – babalarymyz tastan, aǵashtan, ósimdikten, maldyń terisinen, súıeginen, múıizden, ishekten, qyldan t. b. alýan túrli zattardan dybys shyǵarýǵa bolatynyn ańǵaryp, qarapaıym mýzykalyq aspaptar jasap aldy. Sol umyt bolǵan qazaq halqynyń aspaptaryn qaıta jańǵyrtyp, olardyń keń túrde nasıhattalýyna mol eńbek sińirip, sońyna qyrýar mura qaldyrǵan Bolat Shamǵalıuly Sarybaev edi.
Bolat Shamǵalıuly Sarybaev kóne aspaptardy jınaýǵa 1960 j. bastap kirisken eken. Sol jyldary Almaty konservatorıasynyń ustazy B. Sarybaevtyń úıi erekshe murajaıǵa aınaldy. Ol jınaǵan aspaptar sany 300 - ge jetti. Zertteýshi elimizdiń túrli aımaqtarynan kóne aspaptardy taýyp, olardy zerttep, jetildirip, oryndaý ádisterin meńgerdi, shákirtterin baýlydy. 1968 jyly kóne ulttyq mýzykalyq aspaptardan ansámbl uıymdastyrdy. B. Sarybaev aspaptardy oınaý tásiline qaraı mynadaı túrge bóledi: úrlemeli, urmaly, silkimeli, ysqyshty, ishekti, shertpeli, tilshekti.
«Eki ishektiń birin qatty,
Birin sál - sál kem bura.
Naǵyz qazaq, qazaq emes,
Naǵyz qazaq – dombyra» - dep aqyn jyrlaǵandaı, halqymyzdyń ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan ulttyq qundylyǵy men dúnıetanymyn dál sýrettep jetkize alatyn qońyr úndi dombyra ekeni daýsyz.
Dombyra aspabynyń qalaı paıda bolǵanyna baılanysty qazaq halqynyń ortasynda saqtalǵan ańyz asa mol. Solardyń birazyn B. Sarybaev, Q. Jubanov, Ó. Jánibekov, A. Seıdimbekov eńbekterinde jaqsy kórsetken.
Dombyra jáne dombyra kúıi týraly sóz qozǵaǵanda osy zertteýshilerdiń eńbekterine súıenemiz. Aqseleý Seıdimbek «Kúı shejire» eńbeginde osy ańyzdardyń ekeýine erekshe nazar aýdarady. Sonyń biri Shyǵys Qazaqstan obylysy Kúrshim aýdanynyń týmasy Arǵynbek Qılybaev aqsaqaldyń aıtýymen hatqa túsken «Qos ishek» kúıiniń ańyzy.
Ertede bir ańshy jigit bolypty. Sol ańshy jigit bıik taýdyń qıasyn, qalyń qaraǵaıdyń arasyn turaq etken buǵy - maraldy aýlap, kásip etse kerek. Birde joly bolyp, bıik taýdyń qıasynan teńbil maral atyp alady da, maraldy etekke túsirý úshin ishek – qarynyn alyp tastaıdy. Sodan arada aılar ótkende, ańshy jigit ań atýǵa urymtal jer edi ǵoı dep, baıaǵy teńbil maraldy atqan jerge soqsa, qulaǵyna bir yzyńdaǵan daýys estiledi deıdi. Barlap qarasa, ótkende atqan maraldyń ishek - qarynyn qarǵa - quzǵyn ilip ushqan bolý kerek, qaraǵaıdyń butaǵyna qos tin bolyp kerilip qalǵanyn kóredi. Yzyńdaǵan dybystyń sol ishekten shyǵyp turǵanyn ańǵarady. Qaraǵaıdyń butaqtaryna kerile kepken ishekti sál ǵana jel terbese yzyńdap, janǵa jaıly dybys shyǵarady. Onyń ózi birde ýildep, birde sarnap, endi birde syńsyp jylaǵandaı bolyp, ańshy jigitti alýan túrli kúıge bóleıdi. Sol jerde ańshy jigit «qoı myna qos ishekke til biteıin dep tur eken, bir amal jasaıyn» - dep, ishekti úıge alyp keledi de, bir aspap jasap, soǵan qos ishekti taǵady. Sodan tartyp kórse, shynynda da qos ishekke til bitkendeı suńqyldap qoıa beredi. Bul ún ańshy jigittiń ǵana janyn jadyratyp qoımaıdy, tyńdaǵan jannyń bárin uıytady. Osylaısha dombyra kóptiń súıip tyńdaıtyn aspabyna aınalady. (kúı tyńdatý Qurmanǵazy «Adaı» oryn: Murat Ábýǵazy)
Sherter - qazaq halqynyń shertpeli mýzykalyq aspaby. Sherter - qazaq halqynyń kóne ishekti mýzykalyq aspaby. Keı derekterge súıensek, bul aspap dombyra men qobyzdyń arǵy tegi bolyp sanalady.
Syrt kelbeti qobyzǵa jaqyn, kólemi jaǵynan dombyradan kishi. Sherter aspaby aǵashtan oıylyp, shanaǵy eshki terisinen qaptalǵan. İshegine attyń qyly taǵylady. Oınaý tásili dombyra tartýǵa uqsaıdy. Dybys kúshi qaptalǵan teri men ishekterdiń qalyńdyǵyna baılanysty. Bastapqy kezde aspapta perne bolmaǵan. Kóp uzamaı perne ornalastyryp aspaptyń betki jaǵy biraz ózgeriske ushyraǵan. (beınebaıan)
Qylqobyz – qazaq halqynyń ulttyq aspaptarynyń ishindegi eń kóne aspap. 9 - 10 ǵasyrlarda ómir súrgen Qorqyt ata dáýirinen beri qylqobyzdyń saryny úzilmeı keledi. Qylqobyz – eki ishekti, yspaly mýzykalyq aspap. Jalpy, ulttyq aspaptardyń ishinde qobyz únge baı, kıeli, qasıetti dep tanylady. Sonymen qatar, qansha ǵasyrlar qoınaýynan jetse de qobyzdyń burynǵy túri men qazirgi túrindegi úni bir saryndy. Sebebi, onyń ishegi yqylym zamannan beri jylqynyń qylynan tartylyp keldi, ysqyshy da. Onyń qylqobyz atalýy da sondyqtan. Qylqobyzdyń ishindegi eń úlken túri – «nar qobyz». Qylqobyzdy halqymyz kıeli aspap retinde qasterleıdi. Qazaq qobyzdyń úni shyqqan jerge jyn - shaıtan jolamaıdy dep yrymdaıdy. (úntaspa «Qylqobyz saryny»)
Jetigen – (jeti ishekti) kóp ishekti shertip oınalatyn mýzykalyq aspap. Jalpy turqy uzynsha, jáshik tárizdes, betine juqa taqtaıdan qaqpaq jabylyp, ún beretin oıyqtary salynady. Jetigen aspabynyń jasalýy da, oınaý ádis - tásili de óte kúrdeli. Erterekte el arasynda saqtalǵan kóne jetigenniń ishegi attyń qylynan taǵylyp, tıektiń ornyna asyqtar paıdalanylatyn bolǵan. Aspaptyń qulaq kúıi osy asyqtardy árli - berli jyljytý arqyly keltirilgen. İshek sandary jeteý bolǵandyqtan, aspap jetigen atalǵan.
Jetigen týraly ańyz. Erte kezde aýylda bir qarıa turady. Onyń jeti uly bolypty. Bir jyly qatty jut bolyp, adamdar tamaqsyz qalady, sóıtip qarıanyń úıine qaıǵy ornaıdy. Ashtyqtan úlken uly Qanıa ólgennen keıin qarıa kepken aǵashtyń bóligin alyp, oǵan ishek salyp, tıek qoıyp, «Qaraǵym» kúıin oryndaıdy, Tóralym degen ekinshi uly ólgennen keıin ekinshi ishek tartyp, «Qanat synar» degen kúı shyǵarady, úshinshi uly Jankeldige ol «Qumarym» kúıin, tórtinshi uly Bekenge «Ot sóner», besinshi uly Haýasqa «Baqyt kóshti», Julzarǵa «Kún tutylýy» atty kúı shyǵarady. Eń kishi uly Qıastan aırylǵan qarıa jetinshi ishekti tartyp, «Jeti balamnan aırylyp qusa boldym» atty kúı oryndaıdy. Aspaptan qaıǵyǵa toly kóp dybysty ala otyryp, oryndaýshy ártúrli áýen arqyly óziniń balalarynyń beınelerin kórsetedi. Bul shyǵarylǵan áýender odan ári damytylyp, aspapty oryndaýdaǵy kúı - pesa túrinde bizge «Jetigenniń jeteýi» degen jalpy atpen jetken. «Jetigen» degen ataý eki sózden turady: jeti jáne án» - «jetigen» degen uǵymdy beredi. (beınebaıan)
Adyrna - qazaqtyń kóp ishekti shertpeli aspaby. Aspaptyń shanaǵy qýys, beti kón terimen qaptalady. B. z. b. ańshylar ustanǵan kóne aspap sanalady. Onyń kóne úlgisi áýelde sadaq tárizdes bolǵan. Keıin buǵy, maral, kıik, bóken tárizdi ańdarǵa uqsastyryp jasap, múıiz ben quıryqtyń eki arasyna ishekter tartyp oınaǵan. Adyrnany tizeniń ústine qoıyp, basyn ıyqqa tirep, ishekterin ilip tartyp keıde shertip oınaıdy. Adyrnanyń ishegi shýda jipten nemese taramystan taǵylady, aspaptyń turqy 48 - 50 sm., qalyńdyǵy 8 - 10 sm, 7 - den 13 - ke deıin ishekter taǵylady. Adyrna qazirgi kezde fólklorlyq áýender men shaǵyn kúılerdi oryndaýǵa qoldanylady. (beınebaıan)
Sybyzǵy - qazaqtyń úrmeli kóne mýzykalyq aspaby. Qýraıdan, aǵashtan, keıde jezden de jasalady. Uzyndyǵy 600 - 650 sm ne 700 - 800sm bolady. 3 - 4 oıyqty. Sybyzǵy oıyqtarynan demdi jaı nemese kúshti shyǵarý arqyly túrli dybys áýenderi týady. Sybyzǵy negizinen baqtashylar arasynda keń taraǵan. Bul aspaptyń jetildirilgen túri fólklorlyq - etnografıalyq ansamblder men orkestrlerde qoldanylady. (beınebaıan)
Sazsyrnaı - úrlemeli aspap. Sazsyrnaı ysqyryp oınalatyn fleıtalar tobyna jatady. Keıbir sazsyrnaıdyń ysqyrǵysh tetigi bolmaıdy. Oǵan qazaq halqynyń sazsyrnaıy mysal. Sazsyrnaıǵa uqsas aspaptar kóptegen halyqtarda kezdesedi. Ataýy ár halyqtyń óz tilinde aıtylatyn aspaptyń pishini de ár túrli. Onyń pishinin sheberler qusqa, balyqqa, kóp basty atqa, jumyrtqaǵa uqsatyp jasaı bergen. Sazsyrnaıdyń dybys dıapazony tersıa, keıde oktavaǵa sheıin barady. 1971 jyly Otyrarda júrgizilgen qazba jumystarda sazdan jasalǵan qazdyń jumyrtqasyndaı mýzykalyq aspap tabylǵan. Aspaptanýshylardyń zertteýinen ótken bul sazsyrnaı úsh dybys shyǵarady. Olar ekinshi oktavanyń “mı - bemól”, “fa”, “sol” notalary. (úntaspa)
Shańqobyz - qazaqtyń kóne mýzykalyq aspaby. Aǵashtan, temirden keıde kúmisten jasalady. Aǵashtan jasalǵan shańqobyzǵa jip baılanyp, sol jipti serpip tartý arqyly ortasyndaǵy tilshe terbelip, dybys shyǵarady. Ol ashaly sym temirden nemese kúmisten jasalǵan. Belgili bir mýzykalyq áýen shańqobyz arasynda bekitilgen tilin saýsaqpen shalyp tartý arqyly oryndalady. Negizgi dybysy tildiń mólsherine baılanysty. Dybys kólemi bir oktava shańqobyz tartýshy til qımyly arqyly da túrli dybystar shyǵaryp otyrady. Keıde oryndaýshylar saýsaqtaryna qońyraý ilip alyp ta oınaıdy. 19 ǵasyrda mýzykalyq aspap retinde kóbine áıelder paıdalandy. Shańqobyzǵa arnalǵan «Qyz zary», «Qyz uzatý», «Qyzdyń muńy» áýenderi men «Shańqobyzdyń tolǵaýy» sıaqty kúıi de bar. (beınebaıan)
Múıiz syrnaı - eski úrmeli múıizdi aspap. Ol úsh tesikti múıizden jasalady. Syrnaı - syńsymaly dybyspen erekshelenedi jáne jol saparlarda habar berýshi aspap retinde qoldanylǵan.
Uran - áskerler qoldanatyn úrmeli mýzykalyq aspap. Uzyndyǵy ártúrli eki tútiksheniń árqaısysynda úsh sańylaý bar.
Buǵyshaq. (beınebaıan)
Tuıaqtas – qazaq turmys saltynda ejelden bar mýzykalyq aspap. Uzatylatyn qyz uzatylýyna 3 - 4 kún qalǵanda qoshtasý ánin aıta bastaıdy. Áýenin tuıaqtaspen súıemeldep otyrady. Jańa soıylǵan jylqynyń tuıaǵyn kesip alyp, sýǵa qaınatady, tuıaqtyń ishki súıegi bosap, syrtqy qabyǵy bólektenedi. Ony ábden ishin tazartyp, kúnge keptiredi. Búginde bul aspap mýzykalyq aspap retinde ansámbl men orkestrlerde keńinen qoldanylady. (Beınebaıan)
Asataıaq - tutas aǵashtan jasalǵan, onyń basynda temir teńgesheler, qońyraýlar ilingen, silkip oınaıtyn aspap. Qońyraýlar kúmis, altyn, qorǵasyn sıaqty asyl tastardan jasalǵan. Qońyraýlar soǵylǵanda ádemi ún shyǵady.
Saqpan – (zyryldaýyq) qazaq halqynyń kóne mýzykalyq aspaptarynyń biri. Ertede bul aspapty malshylar men baqtashylar mal qaıyrý úshin qoldanatyn bolǵan. Keıin zyryldaýyqtyń “saqpan”, “shartyldaýyq”, “zymyraýyq” degen túrleri mýzykalyq aspaptarǵa aınaldy. Qazirgi kezde bul aspaptar “Sazgen”, “Adyrna” kóne aspaptar ansámblderi men áıgili “Otyrar sazy” orkestrinde qoldanylyp júr. Zyryldaýyq aspabynyń jasalý ádisi kúrdeli bolǵanymen, oınaý tásili óte qarapaıym. Ol mýzykalyq shyǵarmalarda kezdesetin oqys dybystardy oınaý úshin qoldanylady. Qazaq halyq mýzykalyq aspaptary mýzeıinde zyryldaýyqtyń birneshe úlgisi saqtalýda. Olar belgili sheber Dárkembaı Shoqparulynyń sheberhanasynda qalpyna keltirilgen.
Dabyl – bul «dabyl qaǵý» degen sóz. Dabyl uryp oınalatyn aspap. Daýsy kúrkirep shyǵady.
Daýylpaz – daýylpazdyń birneshe túribar: qazandaýylpaz, nardaýylpaz.
Dańǵyra - qazaqtyń kóne urmaly - syldyrmaqty, qatty dybysty mýzykalyq aspap. Bul bir jaǵy terimen qaptalǵan, ishki jaǵynan temir alqalar saqınalar men syldyrmalar ilingen dóńgelek shyǵyrshyq. Dańǵyra shamandyq ádet - ǵuryptardyń bólinbes belgilemesi bolyp tabyldy.
Kepshik – qazaq halqynyń kóne urmaly aspaby. Kepshikti tutas aǵashtan shaýyp jasaǵan. Keıingi jetildirilgen túrleri tegenge uqsas – dóńgelek sheńber aǵash. Iilip jasalǵan aǵash sheńberge ılenbegen mal terisin aınaldyra qaıys baýmen baılap bekitedi. Teri ábden kepken soń sheńber keneresine tartyp qaptaıdy. Kepshiktiń ishi qýys, bir jaǵy ǵana kón terimen qaptalady. Dańǵyra aspabynan aıyrmashylyǵy shanaǵynyń ishine temir teńgesheler ilinbeıdi. Dybysy shańqyldaǵan ashshy. Kepshikte oınaý saýsaq býyndarynyń eptiligi men ıkemdiligin qajet etedi. Ertede Kepshikti qyz - kelinshekter bıdaı sýyryp, suly ushyryp, tary tazalaý úshin turmystyq maqsatta qoldanyp kelgen. Keıin kele ony bı yrǵaqtaryn súıemeldeýge, al baqsy - balgerler zikir salyp, aýrýlarǵa em jasaǵanda óz áýenderin súıemeldeýge qoldanatyn bolǵan. Mýzykalyq maqsat úshin soqpaly qural retinde paıdalaný isi osy baqsylardyń óz daýystaryn súıemeldep zikir salý áreketinen týyndaǵan.
İİİ. Mýzyka tyńdatý.
Dáýletkereı «Keroǵly»
Suraqtar:
1. Qandaı aspaptar bar quramynda?
2. Qandaı kóńil - kúıde boldyńdar, ne sezdińder?
3. Kimniń kúıi?
IV. Qyzyǵýshylyǵyn oıatý. (jumbaqtar jasyrý)
Tartylǵan eki arqany uzyn boıǵa,
Sóıleýge sondaı sheber tapsań oıla.
Ár jerde arshyndalǵan baldaǵy bar,
Oınaıdy on barmaǵyń bilse qaıla. (dombyra)
Sozylǵan úni,
Súıkimdi tili.
Úrleseń oınaıtyn,
Aspaptyń biri. (sybyzǵy)
Tıip ketse jylaǵan,
Daýsy kópke unaǵan. (dombyra)
Bir nárse qarańǵyda qaımalaıdy,
Azynasa kómeıinde mal jylaıdy.
Quıryǵyn qara jerge tirep alyp,
Keledi baıaǵynyń ánin salyp. (qobyz)
Jylqyda eren júırik qara arǵymaq,
Moıyny janýardyń býnaq - býnaq.
Aıylyn eki jerden myqtap tartyp,
Ketedi qamshy bassań zýlap - zýlap. (dombyra)
El qorǵaıtyn erlikke,
Batyldyqqa erlikke.
Áýenimen shaqyrǵan,
Qandaı aspap balalar. (dabyl)
Qos qazaq eki jerden shynjyr arqan,
Syldyrap ár býyny únin qosqan.
On adam joldas bolyp eńbek etse,
Aralap on eki úıge qonaq bolǵan. (dombyra)
Jeti shekten jeti túrli ún shyǵar,
Áýezinen jeti taraý muń shyǵar.
Oınap ketseń, túrli - túrli jyr shyǵar,
Bul qandaı aspap? (jetigen)
Qos jeli, úsh jerinen qazyǵy bar,
Qubylǵan qońyr jelden azyǵy bar.
Jelini sabalaıdy dyńyldatyp,
Baıǵustyń sonshama ne jazyǵy bar. (dombyra)
V. Dıdaktıkalyq oıyn: «Aspapty taný»
Oıyn erejesi boıynsha aspaptardyń úni úntaspadan tyńdatylady. Oqýshylar qandaı aspap ekenin aıtýlary kerek.
1. qylqobyz
2. sazsyrnaı
3. shańqobyz
4. sybyzǵy
5. jetigen
VI. Bekitý.
1. Qandaı aspaptarmen tanystyńdar?
2. B. Sarybaev kim?
3. Kóne mýzykalyq aspaptardy qaı jyldan bastap zerttedi?
4. Oınaý tásiline baılanysty aspaptar qandaı túrge bólinedi?
5. Ertede ishekterdi neden jasaǵan?
6. Búgingi tárbıe saǵaty unady ma?
7. Kóńil - kúılerin qandaı?
VII. Qorytyndy.
Uly jazýshy M. Áýezov «ánge áýes, kúıge qumar bala jany sulý, ómirge ǵashyq bolyp ósedi» degen eken. Endeshe án men kúıge qumar bolyp, qyzyǵýshylyqtaryń arta tússin dep búgingi tárbıe saǵatymyzdy aıaqtaımyz.
Maqsaty: oqýshylardy qazaqtyń ulttyq aspaptarymen tanystyrý, aspaptyq mýzykaǵa degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý;
a) bilimdilik: ár aspaptyń shyǵý tarıhy jaıly túsinik berý, jasalý ereksheligi, dybys boıaýyń túsindirip, ulttyq aspap týraly bilimderin jetildirý;
á) damytýshylyq: oqýshylardyń este saqtaý qabiletterin damytyp, mýzykalyq aspaptarda oınaı bilý qabiletterin damytý;
b) tárbıelik: qazaqtyń ulttyq aspaptaryn maqtanysh tutýǵa tárbıeleý, ulttyq ónerge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý jáne ony qurmetteýge baýlý.
Sabaqtyń kórnekiligi: mýzykalyq aspaptar sýreti, aspaptar, kitaptar kórmesi, býklet, vıdeo, slaıd.
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý bólimi.
Sálemetsizder me balalar! Biz búgingi tárbıe saǵatynda qazaqtyń ulttyq mýzykalyq aspaptarymen tanysyp, olardyń túrlerimen, oınaý ádisi men jasalý jolymen tanysamyz.
- Oqýshylar qazaq halqynyń qandaı mýzykalyq aspaptaryn bilesińder?
- Dombyra aspabynyń qurylysyn kim aıtyp bere alady?
- Kúı degenimiz ne?
- Kúıshi degenimiz kim?
- Kúıshilerdi aıtyp berińdershi?
Endeshe oqýshylar búgingi tárbıe saǵatymyzdyń negizgi bólimine kósheıik.
II. Negizgi bólim.
Ótken ǵasyrlar únine qulaq túrsek, bizdiń ata – babalarymyz tastan, aǵashtan, ósimdikten, maldyń terisinen, súıeginen, múıizden, ishekten, qyldan t. b. alýan túrli zattardan dybys shyǵarýǵa bolatynyn ańǵaryp, qarapaıym mýzykalyq aspaptar jasap aldy. Sol umyt bolǵan qazaq halqynyń aspaptaryn qaıta jańǵyrtyp, olardyń keń túrde nasıhattalýyna mol eńbek sińirip, sońyna qyrýar mura qaldyrǵan Bolat Shamǵalıuly Sarybaev edi.
Bolat Shamǵalıuly Sarybaev kóne aspaptardy jınaýǵa 1960 j. bastap kirisken eken. Sol jyldary Almaty konservatorıasynyń ustazy B. Sarybaevtyń úıi erekshe murajaıǵa aınaldy. Ol jınaǵan aspaptar sany 300 - ge jetti. Zertteýshi elimizdiń túrli aımaqtarynan kóne aspaptardy taýyp, olardy zerttep, jetildirip, oryndaý ádisterin meńgerdi, shákirtterin baýlydy. 1968 jyly kóne ulttyq mýzykalyq aspaptardan ansámbl uıymdastyrdy. B. Sarybaev aspaptardy oınaý tásiline qaraı mynadaı túrge bóledi: úrlemeli, urmaly, silkimeli, ysqyshty, ishekti, shertpeli, tilshekti.
«Eki ishektiń birin qatty,
Birin sál - sál kem bura.
Naǵyz qazaq, qazaq emes,
Naǵyz qazaq – dombyra» - dep aqyn jyrlaǵandaı, halqymyzdyń ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan ulttyq qundylyǵy men dúnıetanymyn dál sýrettep jetkize alatyn qońyr úndi dombyra ekeni daýsyz.
Dombyra aspabynyń qalaı paıda bolǵanyna baılanysty qazaq halqynyń ortasynda saqtalǵan ańyz asa mol. Solardyń birazyn B. Sarybaev, Q. Jubanov, Ó. Jánibekov, A. Seıdimbekov eńbekterinde jaqsy kórsetken.
Dombyra jáne dombyra kúıi týraly sóz qozǵaǵanda osy zertteýshilerdiń eńbekterine súıenemiz. Aqseleý Seıdimbek «Kúı shejire» eńbeginde osy ańyzdardyń ekeýine erekshe nazar aýdarady. Sonyń biri Shyǵys Qazaqstan obylysy Kúrshim aýdanynyń týmasy Arǵynbek Qılybaev aqsaqaldyń aıtýymen hatqa túsken «Qos ishek» kúıiniń ańyzy.
Ertede bir ańshy jigit bolypty. Sol ańshy jigit bıik taýdyń qıasyn, qalyń qaraǵaıdyń arasyn turaq etken buǵy - maraldy aýlap, kásip etse kerek. Birde joly bolyp, bıik taýdyń qıasynan teńbil maral atyp alady da, maraldy etekke túsirý úshin ishek – qarynyn alyp tastaıdy. Sodan arada aılar ótkende, ańshy jigit ań atýǵa urymtal jer edi ǵoı dep, baıaǵy teńbil maraldy atqan jerge soqsa, qulaǵyna bir yzyńdaǵan daýys estiledi deıdi. Barlap qarasa, ótkende atqan maraldyń ishek - qarynyn qarǵa - quzǵyn ilip ushqan bolý kerek, qaraǵaıdyń butaǵyna qos tin bolyp kerilip qalǵanyn kóredi. Yzyńdaǵan dybystyń sol ishekten shyǵyp turǵanyn ańǵarady. Qaraǵaıdyń butaqtaryna kerile kepken ishekti sál ǵana jel terbese yzyńdap, janǵa jaıly dybys shyǵarady. Onyń ózi birde ýildep, birde sarnap, endi birde syńsyp jylaǵandaı bolyp, ańshy jigitti alýan túrli kúıge bóleıdi. Sol jerde ańshy jigit «qoı myna qos ishekke til biteıin dep tur eken, bir amal jasaıyn» - dep, ishekti úıge alyp keledi de, bir aspap jasap, soǵan qos ishekti taǵady. Sodan tartyp kórse, shynynda da qos ishekke til bitkendeı suńqyldap qoıa beredi. Bul ún ańshy jigittiń ǵana janyn jadyratyp qoımaıdy, tyńdaǵan jannyń bárin uıytady. Osylaısha dombyra kóptiń súıip tyńdaıtyn aspabyna aınalady. (kúı tyńdatý Qurmanǵazy «Adaı» oryn: Murat Ábýǵazy)
Sherter - qazaq halqynyń shertpeli mýzykalyq aspaby. Sherter - qazaq halqynyń kóne ishekti mýzykalyq aspaby. Keı derekterge súıensek, bul aspap dombyra men qobyzdyń arǵy tegi bolyp sanalady.
Syrt kelbeti qobyzǵa jaqyn, kólemi jaǵynan dombyradan kishi. Sherter aspaby aǵashtan oıylyp, shanaǵy eshki terisinen qaptalǵan. İshegine attyń qyly taǵylady. Oınaý tásili dombyra tartýǵa uqsaıdy. Dybys kúshi qaptalǵan teri men ishekterdiń qalyńdyǵyna baılanysty. Bastapqy kezde aspapta perne bolmaǵan. Kóp uzamaı perne ornalastyryp aspaptyń betki jaǵy biraz ózgeriske ushyraǵan. (beınebaıan)
Qylqobyz – qazaq halqynyń ulttyq aspaptarynyń ishindegi eń kóne aspap. 9 - 10 ǵasyrlarda ómir súrgen Qorqyt ata dáýirinen beri qylqobyzdyń saryny úzilmeı keledi. Qylqobyz – eki ishekti, yspaly mýzykalyq aspap. Jalpy, ulttyq aspaptardyń ishinde qobyz únge baı, kıeli, qasıetti dep tanylady. Sonymen qatar, qansha ǵasyrlar qoınaýynan jetse de qobyzdyń burynǵy túri men qazirgi túrindegi úni bir saryndy. Sebebi, onyń ishegi yqylym zamannan beri jylqynyń qylynan tartylyp keldi, ysqyshy da. Onyń qylqobyz atalýy da sondyqtan. Qylqobyzdyń ishindegi eń úlken túri – «nar qobyz». Qylqobyzdy halqymyz kıeli aspap retinde qasterleıdi. Qazaq qobyzdyń úni shyqqan jerge jyn - shaıtan jolamaıdy dep yrymdaıdy. (úntaspa «Qylqobyz saryny»)
Jetigen – (jeti ishekti) kóp ishekti shertip oınalatyn mýzykalyq aspap. Jalpy turqy uzynsha, jáshik tárizdes, betine juqa taqtaıdan qaqpaq jabylyp, ún beretin oıyqtary salynady. Jetigen aspabynyń jasalýy da, oınaý ádis - tásili de óte kúrdeli. Erterekte el arasynda saqtalǵan kóne jetigenniń ishegi attyń qylynan taǵylyp, tıektiń ornyna asyqtar paıdalanylatyn bolǵan. Aspaptyń qulaq kúıi osy asyqtardy árli - berli jyljytý arqyly keltirilgen. İshek sandary jeteý bolǵandyqtan, aspap jetigen atalǵan.
Jetigen týraly ańyz. Erte kezde aýylda bir qarıa turady. Onyń jeti uly bolypty. Bir jyly qatty jut bolyp, adamdar tamaqsyz qalady, sóıtip qarıanyń úıine qaıǵy ornaıdy. Ashtyqtan úlken uly Qanıa ólgennen keıin qarıa kepken aǵashtyń bóligin alyp, oǵan ishek salyp, tıek qoıyp, «Qaraǵym» kúıin oryndaıdy, Tóralym degen ekinshi uly ólgennen keıin ekinshi ishek tartyp, «Qanat synar» degen kúı shyǵarady, úshinshi uly Jankeldige ol «Qumarym» kúıin, tórtinshi uly Bekenge «Ot sóner», besinshi uly Haýasqa «Baqyt kóshti», Julzarǵa «Kún tutylýy» atty kúı shyǵarady. Eń kishi uly Qıastan aırylǵan qarıa jetinshi ishekti tartyp, «Jeti balamnan aırylyp qusa boldym» atty kúı oryndaıdy. Aspaptan qaıǵyǵa toly kóp dybysty ala otyryp, oryndaýshy ártúrli áýen arqyly óziniń balalarynyń beınelerin kórsetedi. Bul shyǵarylǵan áýender odan ári damytylyp, aspapty oryndaýdaǵy kúı - pesa túrinde bizge «Jetigenniń jeteýi» degen jalpy atpen jetken. «Jetigen» degen ataý eki sózden turady: jeti jáne án» - «jetigen» degen uǵymdy beredi. (beınebaıan)
Adyrna - qazaqtyń kóp ishekti shertpeli aspaby. Aspaptyń shanaǵy qýys, beti kón terimen qaptalady. B. z. b. ańshylar ustanǵan kóne aspap sanalady. Onyń kóne úlgisi áýelde sadaq tárizdes bolǵan. Keıin buǵy, maral, kıik, bóken tárizdi ańdarǵa uqsastyryp jasap, múıiz ben quıryqtyń eki arasyna ishekter tartyp oınaǵan. Adyrnany tizeniń ústine qoıyp, basyn ıyqqa tirep, ishekterin ilip tartyp keıde shertip oınaıdy. Adyrnanyń ishegi shýda jipten nemese taramystan taǵylady, aspaptyń turqy 48 - 50 sm., qalyńdyǵy 8 - 10 sm, 7 - den 13 - ke deıin ishekter taǵylady. Adyrna qazirgi kezde fólklorlyq áýender men shaǵyn kúılerdi oryndaýǵa qoldanylady. (beınebaıan)
Sybyzǵy - qazaqtyń úrmeli kóne mýzykalyq aspaby. Qýraıdan, aǵashtan, keıde jezden de jasalady. Uzyndyǵy 600 - 650 sm ne 700 - 800sm bolady. 3 - 4 oıyqty. Sybyzǵy oıyqtarynan demdi jaı nemese kúshti shyǵarý arqyly túrli dybys áýenderi týady. Sybyzǵy negizinen baqtashylar arasynda keń taraǵan. Bul aspaptyń jetildirilgen túri fólklorlyq - etnografıalyq ansamblder men orkestrlerde qoldanylady. (beınebaıan)
Sazsyrnaı - úrlemeli aspap. Sazsyrnaı ysqyryp oınalatyn fleıtalar tobyna jatady. Keıbir sazsyrnaıdyń ysqyrǵysh tetigi bolmaıdy. Oǵan qazaq halqynyń sazsyrnaıy mysal. Sazsyrnaıǵa uqsas aspaptar kóptegen halyqtarda kezdesedi. Ataýy ár halyqtyń óz tilinde aıtylatyn aspaptyń pishini de ár túrli. Onyń pishinin sheberler qusqa, balyqqa, kóp basty atqa, jumyrtqaǵa uqsatyp jasaı bergen. Sazsyrnaıdyń dybys dıapazony tersıa, keıde oktavaǵa sheıin barady. 1971 jyly Otyrarda júrgizilgen qazba jumystarda sazdan jasalǵan qazdyń jumyrtqasyndaı mýzykalyq aspap tabylǵan. Aspaptanýshylardyń zertteýinen ótken bul sazsyrnaı úsh dybys shyǵarady. Olar ekinshi oktavanyń “mı - bemól”, “fa”, “sol” notalary. (úntaspa)
Shańqobyz - qazaqtyń kóne mýzykalyq aspaby. Aǵashtan, temirden keıde kúmisten jasalady. Aǵashtan jasalǵan shańqobyzǵa jip baılanyp, sol jipti serpip tartý arqyly ortasyndaǵy tilshe terbelip, dybys shyǵarady. Ol ashaly sym temirden nemese kúmisten jasalǵan. Belgili bir mýzykalyq áýen shańqobyz arasynda bekitilgen tilin saýsaqpen shalyp tartý arqyly oryndalady. Negizgi dybysy tildiń mólsherine baılanysty. Dybys kólemi bir oktava shańqobyz tartýshy til qımyly arqyly da túrli dybystar shyǵaryp otyrady. Keıde oryndaýshylar saýsaqtaryna qońyraý ilip alyp ta oınaıdy. 19 ǵasyrda mýzykalyq aspap retinde kóbine áıelder paıdalandy. Shańqobyzǵa arnalǵan «Qyz zary», «Qyz uzatý», «Qyzdyń muńy» áýenderi men «Shańqobyzdyń tolǵaýy» sıaqty kúıi de bar. (beınebaıan)
Múıiz syrnaı - eski úrmeli múıizdi aspap. Ol úsh tesikti múıizden jasalady. Syrnaı - syńsymaly dybyspen erekshelenedi jáne jol saparlarda habar berýshi aspap retinde qoldanylǵan.
Uran - áskerler qoldanatyn úrmeli mýzykalyq aspap. Uzyndyǵy ártúrli eki tútiksheniń árqaısysynda úsh sańylaý bar.
Buǵyshaq. (beınebaıan)
Tuıaqtas – qazaq turmys saltynda ejelden bar mýzykalyq aspap. Uzatylatyn qyz uzatylýyna 3 - 4 kún qalǵanda qoshtasý ánin aıta bastaıdy. Áýenin tuıaqtaspen súıemeldep otyrady. Jańa soıylǵan jylqynyń tuıaǵyn kesip alyp, sýǵa qaınatady, tuıaqtyń ishki súıegi bosap, syrtqy qabyǵy bólektenedi. Ony ábden ishin tazartyp, kúnge keptiredi. Búginde bul aspap mýzykalyq aspap retinde ansámbl men orkestrlerde keńinen qoldanylady. (Beınebaıan)
Asataıaq - tutas aǵashtan jasalǵan, onyń basynda temir teńgesheler, qońyraýlar ilingen, silkip oınaıtyn aspap. Qońyraýlar kúmis, altyn, qorǵasyn sıaqty asyl tastardan jasalǵan. Qońyraýlar soǵylǵanda ádemi ún shyǵady.
Saqpan – (zyryldaýyq) qazaq halqynyń kóne mýzykalyq aspaptarynyń biri. Ertede bul aspapty malshylar men baqtashylar mal qaıyrý úshin qoldanatyn bolǵan. Keıin zyryldaýyqtyń “saqpan”, “shartyldaýyq”, “zymyraýyq” degen túrleri mýzykalyq aspaptarǵa aınaldy. Qazirgi kezde bul aspaptar “Sazgen”, “Adyrna” kóne aspaptar ansámblderi men áıgili “Otyrar sazy” orkestrinde qoldanylyp júr. Zyryldaýyq aspabynyń jasalý ádisi kúrdeli bolǵanymen, oınaý tásili óte qarapaıym. Ol mýzykalyq shyǵarmalarda kezdesetin oqys dybystardy oınaý úshin qoldanylady. Qazaq halyq mýzykalyq aspaptary mýzeıinde zyryldaýyqtyń birneshe úlgisi saqtalýda. Olar belgili sheber Dárkembaı Shoqparulynyń sheberhanasynda qalpyna keltirilgen.
Dabyl – bul «dabyl qaǵý» degen sóz. Dabyl uryp oınalatyn aspap. Daýsy kúrkirep shyǵady.
Daýylpaz – daýylpazdyń birneshe túribar: qazandaýylpaz, nardaýylpaz.
Dańǵyra - qazaqtyń kóne urmaly - syldyrmaqty, qatty dybysty mýzykalyq aspap. Bul bir jaǵy terimen qaptalǵan, ishki jaǵynan temir alqalar saqınalar men syldyrmalar ilingen dóńgelek shyǵyrshyq. Dańǵyra shamandyq ádet - ǵuryptardyń bólinbes belgilemesi bolyp tabyldy.
Kepshik – qazaq halqynyń kóne urmaly aspaby. Kepshikti tutas aǵashtan shaýyp jasaǵan. Keıingi jetildirilgen túrleri tegenge uqsas – dóńgelek sheńber aǵash. Iilip jasalǵan aǵash sheńberge ılenbegen mal terisin aınaldyra qaıys baýmen baılap bekitedi. Teri ábden kepken soń sheńber keneresine tartyp qaptaıdy. Kepshiktiń ishi qýys, bir jaǵy ǵana kón terimen qaptalady. Dańǵyra aspabynan aıyrmashylyǵy shanaǵynyń ishine temir teńgesheler ilinbeıdi. Dybysy shańqyldaǵan ashshy. Kepshikte oınaý saýsaq býyndarynyń eptiligi men ıkemdiligin qajet etedi. Ertede Kepshikti qyz - kelinshekter bıdaı sýyryp, suly ushyryp, tary tazalaý úshin turmystyq maqsatta qoldanyp kelgen. Keıin kele ony bı yrǵaqtaryn súıemeldeýge, al baqsy - balgerler zikir salyp, aýrýlarǵa em jasaǵanda óz áýenderin súıemeldeýge qoldanatyn bolǵan. Mýzykalyq maqsat úshin soqpaly qural retinde paıdalaný isi osy baqsylardyń óz daýystaryn súıemeldep zikir salý áreketinen týyndaǵan.
İİİ. Mýzyka tyńdatý.
Dáýletkereı «Keroǵly»
Suraqtar:
1. Qandaı aspaptar bar quramynda?
2. Qandaı kóńil - kúıde boldyńdar, ne sezdińder?
3. Kimniń kúıi?
IV. Qyzyǵýshylyǵyn oıatý. (jumbaqtar jasyrý)
Tartylǵan eki arqany uzyn boıǵa,
Sóıleýge sondaı sheber tapsań oıla.
Ár jerde arshyndalǵan baldaǵy bar,
Oınaıdy on barmaǵyń bilse qaıla. (dombyra)
Sozylǵan úni,
Súıkimdi tili.
Úrleseń oınaıtyn,
Aspaptyń biri. (sybyzǵy)
Tıip ketse jylaǵan,
Daýsy kópke unaǵan. (dombyra)
Bir nárse qarańǵyda qaımalaıdy,
Azynasa kómeıinde mal jylaıdy.
Quıryǵyn qara jerge tirep alyp,
Keledi baıaǵynyń ánin salyp. (qobyz)
Jylqyda eren júırik qara arǵymaq,
Moıyny janýardyń býnaq - býnaq.
Aıylyn eki jerden myqtap tartyp,
Ketedi qamshy bassań zýlap - zýlap. (dombyra)
El qorǵaıtyn erlikke,
Batyldyqqa erlikke.
Áýenimen shaqyrǵan,
Qandaı aspap balalar. (dabyl)
Qos qazaq eki jerden shynjyr arqan,
Syldyrap ár býyny únin qosqan.
On adam joldas bolyp eńbek etse,
Aralap on eki úıge qonaq bolǵan. (dombyra)
Jeti shekten jeti túrli ún shyǵar,
Áýezinen jeti taraý muń shyǵar.
Oınap ketseń, túrli - túrli jyr shyǵar,
Bul qandaı aspap? (jetigen)
Qos jeli, úsh jerinen qazyǵy bar,
Qubylǵan qońyr jelden azyǵy bar.
Jelini sabalaıdy dyńyldatyp,
Baıǵustyń sonshama ne jazyǵy bar. (dombyra)
V. Dıdaktıkalyq oıyn: «Aspapty taný»
Oıyn erejesi boıynsha aspaptardyń úni úntaspadan tyńdatylady. Oqýshylar qandaı aspap ekenin aıtýlary kerek.
1. qylqobyz
2. sazsyrnaı
3. shańqobyz
4. sybyzǵy
5. jetigen
VI. Bekitý.
1. Qandaı aspaptarmen tanystyńdar?
2. B. Sarybaev kim?
3. Kóne mýzykalyq aspaptardy qaı jyldan bastap zerttedi?
4. Oınaý tásiline baılanysty aspaptar qandaı túrge bólinedi?
5. Ertede ishekterdi neden jasaǵan?
6. Búgingi tárbıe saǵaty unady ma?
7. Kóńil - kúılerin qandaı?
VII. Qorytyndy.
Uly jazýshy M. Áýezov «ánge áýes, kúıge qumar bala jany sulý, ómirge ǵashyq bolyp ósedi» degen eken. Endeshe án men kúıge qumar bolyp, qyzyǵýshylyqtaryń arta tússin dep búgingi tárbıe saǵatymyzdy aıaqtaımyz.
You Might Also Like
-
Páni: Qazaqstan tarıhynan áńgimeler
