InfoHub Logo

Kopbaeva Arýjan Janbolatqyzy

Erteden beri býhgalterlik esep ártúrli ózgerister men tendensıalarǵa  baıaý beıimdeletin ekonomıkanyń bir fýnksıasy bolyp sanalǵan.  Sońǵy jyldar aralyǵynda adamzat býhgalterlik esep salasynda tolyǵymen qashyqtaǵy jumys ortasyn kóredi dep kútken joq. Alaıda, sońǵy tehnologıalyq jetistikter bıznestiń barlyq aspektilerine áser etti. Sıfrlyq ekonomıka COVID-19-dan keıin buryn-sońdy bolmaǵan jyldamdyqpen damyp keledi. Bul adamdardyń jumys jasaýda  ártúrli jańa tásilderdi úırenýge jol ashty. Osylaısha býhgalterlik esep mamandyǵyna jahandyq pandemıadan týyndaǵan tehnologıkalyq jetistikter óz áserin tıgizdi. Býhgalterlik esep ekonomıka salasynyń negizgi baǵyttarynyń biri retinde sıfrlyq transformasıaǵa jetti. Býhgalterlik esepke jańa tehnologıalar men baǵdarlamalyq sheshimderdi engizý prosesterdi avtomattandyrýǵa, býhgalterlik operasıalardyń tıimdiligi men dáldigin arttyrýǵa, jańa múmkindikterge jol ashady. Ǵalym Kýlekeshova A.B. jazyp ótkenin qarap ótip, býhgalterlik eseptik qarjylyq jaǵdaıyn qaraıyq.

Osyǵan oraı býhgalterlik esepti sıfrlandyrýdyń maqsaty býhgalterlik esepti júrgizýdiń tıimdiligin, dáldigi men senimdiligin arttyrý bolyp tabylatynyn baıqaýǵa bolady. Ol sondaı-aq qarjylyq eseptiliktiń dáldigin jaqsartýǵa kómektesip, tıimdi basqarý sheshimderin qabyldaý úshin derekterdiń senimdiligin qamtamasyz etedi.

Býhgalterdik esepte profesorlardyń aıtýynsha sandyq quraldar kúndelikti tapsyrmalardy avtomattandyrýǵa, aqparatty óńdeý jyldamdyǵyn arttyrýǵa, baqylaýdy sapaly etip, aýdıt jumysyn jeńildetýge múmkindik beredi. Degenmen, bul óz kezeginde býhgalterlerden jańa daǵdylar men bilimdi meńgerýdi talap etedi. Býhgalterlik esep júıeleri senimdi jáne yqtımal kıberqaýipterden qorǵalýy qajettilik týdyrady. Sonymen qatar, sıfrlyq býhgalter tehnologıanyń úzdiksiz damýyna baılanysty ózgeristerge jyldam beıimdelý qasıeti aldyńǵy talaptar qataryna qosylady. Osy talaptar jaıly Z.V Malsúgenova óziniń zertteý jumysynda aıtylǵan oıǵa da toqtalyp, dálel etsek bolady.

Zertteý nátıjeleri, talqylaýlar men praktıkalyq mysaldar arqyly býhgalterlik eseptegi sıfrlandyrýdyń artyqshylyqtary men kemshilikterine toqalaıyq. (sýret 1.)

Sýret 1. Býhgalterlik esepte sıfrlandyrý quraldaryn qoldanýdyń artyqshylyqtary  men kemshilikteri.

Mashınalyq oqytý sıaqty avtomattandyrýdyń basqa tendensıalarymen qatar, blokcheın tranzaksıa deńgeıinde býhgalterlik eseptiń  jumys jasaýynyń ósimine ákeledi - biraq býhgalterlermen emes. Onyń ornyna deńgeıi joǵary býhgalterler blokcheındegi jazbalardyń naqty ekonomıkalyq ınterpretasıasyn baǵalaý, jazbalardy ekonomıkalyq shyndyqpen jáne baǵalaýmen ushtastyrý úshin jumys isteı bastaıdy. Mysaly, blokcheın qaryzy bar adamdar tobyn anyqtaýy múmkin, biraq olardyń óteıtin quny men ekonomıkalyq máni býhgalterlerdiń tekserisin talap etedi.

2015 jyly kóptegen zertteýshiler damyp kele jatqan tehnologıalar, atap aıtqanda avtomattandyrý býhgalterıanyń biz biletin sıfrlyq ólimine ákeledi dep sendirdi. Biraq sol ýaqyt aralyǵynan keıin jáne COVID-19 býhgalterler men basqa maman ıelerine óz ornynan aırylyp qalýdy emes, jańa salaǵa beıimdelýge nazar aýdarý qajettiligin kórsetti.

Búgingi tańda býhgalterlik esep avtomattandyrylyp, onlaın rejımine kóshýde. 21-ǵasyrǵa saı esep jáne aýdıt salasyndaǵy mamandar baǵdarlamalyq ónimderdi, keshendi sheshimderdi kóbirek qoldanyp, elektrondyq qujat aınalymy júıesin uıymdastyrýdy damytýda. Jańa toptamadaǵy servısterdi qoldanyp júrgen mamandardyń aıtýy boıynsha bir tereze rejıminde úlgilik sharttardy, shottardy, bastapqy qujattardy resimdeýge jáne sol arqyly kontragenttermen qajetti qujattar paketterin jedel almasýǵa múmkindik beredi eken. Bul prosesterdiń negizgi ózgeris faktory bolyp kelgen salyq júıesin atap ótken jón. Qazirgi tańda salyq organdary salyq tóleýshiniń sıfrlyq sáıkestigin damytý salasyndaǵy kóshbasshylar bolyp tabylady. Aqparattyń úlken kólemimen jumys isteýge kóshý, salyq tóleýshilermen únemi ózara is-qımyl jasaý, qyzmettiń ashyqtyǵyn arttyrý arqasynda salyq ákimshilikteri búginde sıfrlyq bıznes-platformalarǵa aınalýda.

Ekonomıkanyń sıfrlyq transformasıasy jaǵdaıdy túbegeıli ózgertkenine kúmán joq. Úlken derekter tıimdi básekelestik úshin paıdalanylýy kerek baı resýrsqa aınaldy. Biraq sıfrlyq quraldardyń áleýetin paıdalanýǵa daıyn bıznes úshin bul ózgeris qaýip emes, múmkindik bolyp tabylady.

Jasandy ıntellekt kez-kelgen basqa bıznes sıaqty býhgalterlik esep pen qarjy álemine úlken áser etedi. Jasandy ıntellekt jaqynda býhgalterlik baǵdarlamalyq jasaqtamada qol jetimdi boldy. Bul kez-kelgen basqa sala sıaqty býhgalterlik esep pen qarjy salasyna úlken áser etedi. Buryn birneshe saǵat nemese birneshe kún alǵan býhgalterlik prosedýralar endi qysqa merzimde durys oryndalý múmkindigine  ıe. Býhgalterlik jáne qarjylyq sheshimderdegi jasandy ıntellekt qarjy sarapshylary men olardyń kompanıalaryna ekonomıkalyq ortada jyldam bolýǵa kómektesedi. Sonymen qatar, ol qyzmetkerler men klıentterdiń kelesi býynyn ózine tartady. Sebebi bul ýaqyt pen aqshany únemdeıdi.  Mamandardyń aıtyp ketken kelesi bir býhgalterlik eseptegi jasandy ıntellektiń artyqshylyqtaryn qarastyryp ótsek. (sýret 2.)

Sýret 2. Býhgalterlik eseptegi jasandy ıntellektiń  artyqshylyqtary.

Mysaly, jasandy ıntellekt bastapqy Qujattamany taldaý kezinde qarapaıym býhgalterdiń jumysyna qalaı áser etetinin qarastyraıyq. Birinshi kezekte býhgalter bastapqy qujatty tikeleı elektrondyq nusqaǵa aýystyrady. Óz kezeginde, jasandy ıntellekt qujatty taldaı otyryp, derekterdi esepke alý júıesiniń ishindegi qajetti óristerge ornalastyrady, saqtaıdy jáne shyǵarady, osylaısha júıege úlken kólemdegi aqparatty óńdeýdi jáne tasymaldaýdy aıaqtaıdy.

Kóbinese, jedeldik men tıimdilikti  qajet etetin esepterdi daıyndaý kezinde derekterdi bir júıeden ekinshi júıege aýystyrý kezinde problemalar týyndaıdy, osylaısha ýaqyt sıaqty qundy resýrsty qajet etetin birneshe baǵdarlamalarmen birden jumys isteý qajet. Jasandy ıntellekttiń arqasynda bul másele birneshe sekýndta sheshiledi.

Osylaısha, býhgalterlik esep pen qarjydaǵy jasandy ıntellekt pen avtomattandyrý endi ǵana bastaýyn alyp jatyr. Degenmen, tehnologıa kúrdelene túsýde jáne býhgalterlik esepti qoldaý úshin qol jetimdi quraldar men júıeler jyldam qarqynmen keńeıip keledi. Bul ózgeristerge qarsy turatyn býhgalterler ýaqyt pen shyǵyndardy únemdeýdiń artyqshylyǵy bar mamandarmen, sondaı-aq jasandy ıntellekt bere alatyn túsinikpen qatar júre almaıdy.

Qazaqstannyń býhgalterlik esep salasyndaǵy zańnamasynyń merzimdi ózgerýine baılanysty, barlyq býhgalterler normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń monıtorıńine júginetini sózsiz. Jyl saıyn býhgalterlik eseptilik qaǵıdalary boıynsha redaksıalar, ony tıisti organdarǵa tapsyrý jónindegi ádisteme men reglament qalyptastyrylady.

Kompúterlik tehnologıalar men aqparattandyrý salasyndaǵy jańǵyrtýdyń kómegimen býhgalterlik esep pen eseptilikti júrgizý kezinde qajetti aqparatty óńdeý múmkindigi paıda boldy. Profesorlardyń zertteýleri boıynsha ekonomıkanyń sıfrlandyrýǵa kóshýiniń býhgalterlik esepke ákelgen ózgeristeri 3-shi sýrette kórsetilgen.

Sýret 3. Ekonomıkanyń sıfrlandyrýǵa kóshýiniń býhgalterlik esepke ákelgen ózgeristeri.

Býhgalterlik esep júıesiniń mańyzdy bólikteriniń biri – eki ishki júıeniń aqparattyq komponenti -  qarjylyq jáne basqarýshylyq esepte ózgerister týyndaıdy. Kásiporynnyń sıfrlyq transformasıasyn uıymdastyrýǵa negizdelgen baqylaý fýnksıasynan aqparattyq fýnksıaǵa qaıta baǵdarlaý baıqalady. Qarjylyq aqparatty jınaý men óńdeýdiń jańa kórsetkishterin, tásilderin, sondaı-aq ony bıznestiń jáne syrtqy ortanyń basqa taraptary týraly aqparatpen ıntegrasıalaýdyń jetkiliktiligin daıyndaý qajet.

Zıatkerlik adamı kapıtal, klıenttik baza, ınovasıalyq ónimder jáne t.b. sıaqty jańa aqparattyq tehnologıalar, ashyq tehnologıalyq platformalar, elektrondyq anyqtamalyq-aqparattyq júıeler, biryńǵaı halyqaralyq formatty qurý jáne XBRL elektrondy túrindegi qarjylyq eseptiliktiń mazmuny sıaqty jańa aqparattyq tehnologıalar ekonomıka salasyndaǵy býhgalterlik esepke ózgerister ázirleýde. Bul uıymnyń ishki bıznes-prosesteriniń jáne syrtqy ortanyń jaı-kúıin, býhgalterlik eseptiń ártúrli túrleriniń ıntegrasıa kórsetkishterin sıpattaıtyn kórsetkishterdi biriktiretin ulttyq býhgalterlik esep júıesin qurýǵa múmkindik beredi. [5]

Ádistemeler men naqty usynystardy daıyndaý kezinde teorıalyq nátıjelerdi qoldaný qajet. Olardy is júzinde júzege asyrý býhgalterlik esep júıesiniń tıimdi damýyna yqpal etedi. Sondaı-aq, ekonomıkalyq aqparatty alý, aıyrbastaý jáne óńdeý salasyndaǵy túbegeıli ózgerister negizinde eseptilikte ekonomıkalyq aqparatty esepke alý jáne ashý tájirıbesin jınaqtaý qajettiligi paıda bolady.

Qorytyndylaı kele, sıfrlandyrýdyń býhgalterlik esepti júrgizýge jáne jalpy býhgalterlik esepke qanshalyqty oń áser etkenin eskergen jón. Zertteý barysynda birqatar kemshilikter anyqtaldy, biraq olar artyqshylyqtarmen salystyrǵanda asa mańyzdy emes, sondyqtan qalǵan skeptıkter sıfrlandyrý engizgen ózgeristerge qarsy bolmaýy kerek dep senimdi túrde aıtýǵa bolady, óıtkeni kóptegen salalar sıfrlandyrý jańalyqtaryn qabyldap, jańa ekonomıkalyq salaǵa  beıimdelýde.

---