InfoHub Logo

Ańdatpa

"Qazaqstandaǵy eń tómengi tabystyń kórsetkishi jáne áleýmettik aspektileri" ǵylymı maqalasy qazirgi Qazaqstan ekonomıkasy kontekstinde eń tómengi tabys deńgeıiniń qoǵamnyń áleýmettik aspektilerine áserin keshendi zertteý bolyp tabylady. Maqalada eń tómengi kiristiń aǵymdaǵy deńgeıi, onyń dınamıkasy jáne halyqtyń ártúrli toptary úshin áleýmettik saldary taldanady. Zertteýdiń maqsaty - Qazaqstannyń ekonomıkasy men áleýmettik aspektilerine eń tómengi tabystyń áserin baǵalaý, sondaı-aq áleýmettik ádilettilikti eskere otyryp, eń tómengi tabys deńgeıin arttyrý úshin usynymdar ázirleý bolyp tabylady. Sondaı-aq eń tómengi tabys kórsetkishin belgileýge jáne onyń áleýmettik saldaryna áser etetin faktorlar talqylanady. Qoǵamnyń damýy men onyń birtutas damýy úshin eń tómengi tabystyń mańyzdylyǵyn eskere otyryp, bul baptyń Qazaqstanda áleýmettik saıasatty qalyptastyrý úshin praktıkalyq mańyzy bar.

Tirek sózder:tómengi tabys, áleýmettik aspektiler,ekonomıkalyq damý, Qazaqstan, áleýmettik ádilettilik,strategıa,memlekettik saıasat.

Kirispe

Eń tómengi tabys-bul adamnyń nemese otbasynyń negizgi ómirlik qajettilikterin qamtamasyz etý úshin qajetti qarajattyń eń az mólsheri. Bul uǵym elge, aımaqqa, ınflásıa deńgeıine jáne basqa faktorlarǵa baılanysty ózgerýi múmkin. Eń tómengi tabys áleýmettik ádilettilikti ornatýǵa jáne halyqtyń neǵurlym osal toptaryn qorǵaýǵa baǵyttalǵan áleýmettik saıasattyń negizgi komponentteriniń biri bolyp tabylady. Ol adamnyń negizgi ómirlik qajettilikterin qamtamasyz etý úshin qajetti tabys deńgeıin anyqtaıdy. Bul maqalada Qazaqstandaǵy eń tómengi tabystyń kórsetkishi men áleýmettik aspektileri zertteledi, sondaı-aq onyń belgilenýine áser etetin faktorlardy qarastyrylady. Eń tómengi tabys halyqty áleýmettik qorǵaýdy qamtamasyz etýde mańyzdy ról atqarady. Bul adamdardyń tamaqtaný, baspana, densaýlyq saqtaý jáne bilim berý sıaqty negizgi qajettilikterdi qanaǵattandyrý úshin jetkilikti qarajatqa ıe bolýyn qamtamasyz etedi.  

Halyqtyń tabys kórsetkishin belgileý ártúrli faktorlardy eskerýdi talap etedi. Olardyń biri-halyqtyń satyp alý qabiletine áser etetin ınflásıa. Sondaı-aq eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıyn jáne eńbek ónimdiliginiń ósýin eskerý mańyzdy. Sonymen qatar, halyqtyń qajettilikteri men tutyný qorjyny ýaqyt óte kele ózgeredi, sondyqtan eń tómengi tabys kórsetkishin mezgil-mezgil qaıta qarastyryp otyrý qajet. Qazirgi ýaqyttaǵy Qazaqstandaǵy eń tómengi tabys týraly aqparattarǵa sáıkes,2023 jyldyń 1 qańtarynan bastap eń tómengi jalaqy mólsheri artyp, 70 myń teńgeni quraıdy. Bul týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttigi habarlaıdy.

Qazaqstanda eń tómengi tabystyń jetkilikti deńgeıde bolýy oń áleýmettik saldarǵa alyp keledi. Bul kedeılik pen tabys boıynsha teńsizdiktiń tómendeýine yqpal etedi, bul óz kezeginde adamdardyń ál-aýqaty men ómir súrý sapasyn arttyrady. Ǵalym Jadan I. E. aıtýy boıynsha «Eldiń naryqtyq qatynastarǵa kóshýiniń qazirgi kezeńinde kóptegen otbasylar aqshalaı qıyndyqtarǵa tap bolady. Naryq jaǵdaıynda ómir súrý ár otbasynan kirister men shyǵystardy sanaýdy, salystyrýdy talap etedi». Bul jaǵdaı otbasylyq búdjettiń aqshalaı aspektilerin zertteýdiń ekonomıkalyq ǵana emes, áleýmettik mańyzdylyǵyn da kórsetedi. Demek,bul kórsetkish Qazaqstanda ómir súretin ár otbasynyń otbasylyq búdjetin aıqyndaıdy. Sebebi,otbasylyq búdjettiń mólsheri kóptegen faktorlarǵa baılanysty:otbasyndaǵy adam sany, onda jumys isteıtinderdiń bolýy jáne olardyń jalaqysynyń mólsheri. Azyq-túlik jáne ónerkásiptik taýarlarǵa, qyzmetterge jáne taǵy da basqa baǵalar otbasylyq búdjettiń qalyptasýyna aıtarlyqtaı áser etedi. Qazaqstanda eń tómengi tabys kórsetkishin belgileý prosesin basqarý úkimet úshin mańyzdy mindet bolyp tabylady. Ol ekonomıkalyq jáne áleýmettik aspektilerdi eskerýi kerek, sondaı-aq ádil jáne tıimdi nátıjege qol jetkizý úshin jumys berýshilermen jáne kásipodaqtarmen yntymaqtasýy kerek. Sonymen qatar, sybaılas jemqorlyq pen ádiletsizdiktiń aldyn alý úshin eń tómengi kiristi belgileý prosesiniń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý qajet.

Memleket eń tómengi tabys mólsherin belgileý kezinde asa mańyzdy áleýmettik qajettilikterdiń mólsherin,kólemin jáne naryqtaǵy baǵalardyń naqty somalaryn eskere otyryp jobalaý qajet. Jalaqy mólsheri azamattarǵa jetkilikti bolýy úshin qosymsha bıznes sýbektilerimen birge biregeı usynystar ázirlenýi qajet. Sebebi,bıznes sýbektileri úshin de eń tómengi jalaqy mólsheriniń deńgeıi mańyzdy bolyp tabylady. Sondyqtan da bıznestiń de áleýmettik ál-aýqatqa qosatyn úlesiniń bolýy mańyzdy. Áleýmettik jobalar daıyndaý barysynda azamattardyń sanattaryn, járdemaqy túrlerin jáne berý sharttaryn qosa alǵanda, Qazaqstandaǵy qoldanystaǵy áleýmettik járdemaqy júıesiniń qurylymy men sıpattamalaryn taldaý qajet. Demek,áleýmettik járdemaqylardyń aǵymdaǵy mólsheri eldegi eń tómengi kiristiń belgilengen kórsetkishterine qanshalyqty sáıkes keletininde qarastyrýdy esten shyǵarmaý kerek. Qazaqstandaǵy áleýmettik járdemaqylar júıesi boıynsha jobalar sátti jáne naryqtyq jaǵdaılarǵa beıim bolýy úshin eń úzdik tájirıbeler men múmkin modelderdi anyqtaý úshin halyqaralyq tájirıbemen almasý jáne salystyrý jumystary júrgizilýi qajet.

Eń tómengi kiristi belgileýdiń negizgi argýmentteriniń biri-jalaqy boıynsha ádilettilikti qamtamasyz etý. Bul kórsetkish tipti tómen bilikti eńbek áleýmettik turǵydan tanylyp, adamǵa qajet bolatyn negizgi qajettilikterin qamtamasyz etetin deńgeıde tólenýi kerek ekendiginiń kepili bolyp tabylady. Eń tómengi tabysty belgileý halyqtyń qalyń jigi úshin laıyqty eńbek jaǵdaılaryn qamtamasyz ete otyryp, áleýmettik teńsizdikterdi tómendetýge yqpal etedi.

Birinshiden, eń tómengi jalaqyny kóterý halyqtyń az qamtylǵan toptarynyń ómir súrý deńgeıiniń jaqsarýyna jáne tabys teńsizdiginiń tómendeýine yqpal etýi múmkin. Bul ómir sapasyn jaqsartýǵa, áleýmettik shıelenisti azaıtýǵa jáne ekonomıkalyq ósýdi yntalandyrýǵa ákelýi múmkin. Ekinshiden, eń tómengi tabysqa baılanysty áleýmettik baǵdarlamalar men qoldaý sharalary memleketke áleýmettik ál-aýqatty nyǵaıtýǵa jáne halyqtyń neǵurlym osal toptaryn qorǵaýdy qamtamasyz etýge múmkindik beredi. Úshinshiden, eń tómengi kiristi ulǵaıtý eńbek úshin laıyqty jalaqyny qamtamasyz etýge yqpal etedi, bul qyzmetkerlerdi yntalandyrý jáne eńbek ónimdiligin arttyrý úshin negiz bolyp tabylady.

Alaıda, eń tómengi jalaqyny kóterýdiń jaǵymsyz jaqtary da bolýy múmkin. Birinshiden, bul ınflásıanyń ósýine jáne óndiris shyǵyndarynyń ósýine ákelýi múmkin, bul kásiporyndardyń básekege qabilettiligine teris áser etedi. Ekinshiden, eń tómengi kiristi belgileýge qarsy negizgi dálelderdiń ishinde shaǵyn jáne orta bızneske qaýip tóndirýi múmkin. Jalaqy standarttarynyń joǵarylaýy bıznes úshin, ásirese ekonomıkalyq turaqsyzdyq jaǵdaıynda qosymsha qarjylyq aýyrtpalyqtar týdyrýy múmkin. Bul jumys oryndarynyń qysqarýyna jáne ekonomıkalyq ósýdiń baıaýlaýyna ákelýi múmkin. Sebebi,jumys berýshiler shyǵyndardy azaıtý maqsatynda qyzmetkerlerine jumsalynatyn shyǵyndaryn azaıtýǵa májbúr bolýy múmkin. Úshinshiden, eń tómengi kiristi arttyrý jalaqy júıesinde tepe-teńdikti jáne tabysynyń shamaly ósýin nemese onymen ózgerissiz qalatyn biliktiligi joǵary jumysshylar úshin ádiletsizdikti týdyrýy múmkin, biraq olar kóbirek syıaqy kútýi múmkin.

Avtor Eskendırova E. A. aıtýy boıynsha «Búgingi tańda Qazaqstan Respýblıkasynda halyqty áleýmettik qorǵaýdyń jekelegen máselelerin retteıtin kóptegen normatıvtik-quqyqtyq aktiler bar, biraq olardyń kópshiligi azamattardyń naqty jaǵdaıyna sáıkes emes jáne jıi qarama-qaıshy bolyp keledi. Bul kóbinese júıelik áleýmettik zańnamanyń bolmaýyna baılanysty; mysaly, "eń tómengi jalaqy" týraly naqty máseleni ashyp kórsetin jáne talaptary aıqyndalǵan zańdar áli qabyldanbaǵan, ómir súrý deńgeıiniń áleýmettik standarttary ázirlenbegen». Áleýmettik standart túsinigi degenimiz azamattardyń ómir súrý deńgeıine, eńbek jaǵdaılaryna, bilimine jáne ómiriniń basqa salalaryna arnalǵan qoǵam belgilegen normatıv bolyp tabylady. Bul normatıv adamdy laıyqty ómir súrý jaǵdaıymen qamtamasyz etý úshin qajetti mınımaldy standarttardy anyqtaıdy. Áleýmettik standarttar eń tómengi jalaqy, áleýmettik járdemaqy mólsheri, bilim deńgeıi, medısınalyq kómektiń qoljetimdiligi jáne turǵyn úı sıaqty ártúrli aspektilerge qatysty suraqtardy qamtıdy. Negizgi maqsaty qoǵamnyń az qamtylǵan toptarynyń múddelerin qorǵaı otyryp, áleýmettik ádilettilikti qamtamasyz etý.

Eń tómengi kiristi belgileý men onyń ekonomıkaǵa áseri arasyndaǵy tepe-teńdikti tabý qajettiligi sheshýshi máselege aınalady. Qazaqstanda eń tómengi tabysqa qatysty áleýmettik ádilettilikke qol jetkizý jáne qamtamasyz etý úshin keshendi jáne teńgerimdi tásil qajet. Birinshiden, memleket eńbek naryǵyna taldaý júrgizip, aǵymdaǵy ekonomıkalyq jaǵdaıdy jáne halyqtyń ómir súrý deńgeıin eskere otyryp, eń tómengi kiristi anyqtaý úshin obektıvti kórsetkishterdi belgileýi kerek. Ekinshiden, eń tómengi tabystyń ósýine teris áser etýi múmkin halyqtyń neǵurlym osal toptary úshin áleýmettik qoldaý baǵdarlamalaryn qarastyrý qajet. Mundaı baǵdarlamalarǵa turǵyn úı tólemderine sýbsıdıalar, tamaqtaný jáne medısınalyq qyzmetterge jeńildikter, stıpendıalar jáne áleýmettik qoldaýdyń basqa túrleri kirýi múmkin. Úshinshiden, jumys berýshiler tarapynan eń tómengi tabystyń belgilengen kórsetkishteriniń saqtalýyn baqylaý jáne qadaǵalaý tetikterin belgileý jáne eńbekaqy tóleý júıesinde ádildikti qamtamasyz etý qajet. Teris saldardy azaıtý jáne áleýmettik paıdany barynsha arttyrý úshin jumysshylar men kásipkerlerdiń qajettilikterin eskeretin keshendi tásildi ázirleý mańyzdy.

Zertteý nátıjesi kórsetkendeı, eń tómengi tabys azamattardyń ómirine jáne qoǵamdyq turaqtylyqqa aıtarlyqtaı áser ete otyryp, Qazaqstannyń áleýmettik qurylymynda sheshýshi ról atqarady. Eń tómengi tabys kórsetkishterin taldaý ekonomıkalyq aspektilerdi ǵana emes, sonymen qatar kedeılik deńgeıi, negizgi qyzmetterdiń qoljetimdiligi jáne áleýmettik utqyrlyq sıaqty áleýmettik saldarlardy anyqtady. Taqyryptyń ózektiligi halyqtyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa jáne eldiń turaqty áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna yqpal etýge qabiletti tıimdi áleýmettik qoldaý sharalaryn ázirleý jáne iske asyrý qajettiligimen erekshelenedi. Zertteýdiń nátıjesinde Qazaqstandaǵy eń tómengi tabystyń kórsetkishteri men áleýmettik aspektileri boıynsha bul taqyryp óte ózekti ǵana emes, sonymen qatar únemi nazar aýdarýdy jáne tereń taldaýdy qajet etetini aıqyndaldy. 

Qorytyndy

Statısıkalyq derekter men ádebıetterdi zertteý negizinde Qazaqstandaǵy eń tómengi tabystyń mynadaı aspektileri qarastyrylady.

• Ýaqyt óte kele eń tómengi tabys deńgeıiniń ózgerýi. Sońǵy birneshe jyldaǵy derekter taldanyp, aldyńǵy kezeńdermen salystyrý júrgizilýde. Inflásıa men ekonomıkalyq faktorlardyń eń tómengi tabys deńgeıiniń ózgerýine áseri qarastyrylady.

• Eń tómengi kiristi kedeılik deńgeıimen salystyrý. Eń tómengi tabys azamattarǵa kedeılik sheginen aýlaq bolýǵa qanshalyqty múmkindik beretini zertteledi. Kiristerdi bólý jáne qoǵamdaǵy teńsizdik dárejesi týraly málimetter taldanady.

• Halyqtyń ártúrli toptary úshin eń tómengi tabystyń tómen deńgeıiniń áleýmettik saldary. Balalary bar otbasylar, qarttar, múgedekter jáne halyqtyń basqa da osal toptary úshin eń tómengi tabystyń saldary qarastyrylady. Osy toptardyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartý úshin múmkin bolatyn sheshimder men qoldaý sharalary taldanady.

Eń tómengi tabys halyqty áleýmettik qorǵaýdy jáne qoǵamdaǵy ádilettilikti qamtamasyz etýde mańyzdy ról atqarady. Onyń deńgeıi barabar bolýy kerek jáne ómirdiń negizgi qajettilikterin qamtamasyz etýi kerek. Eń tómengi tabys kórsetkishin belgileý ártúrli faktorlardy eskerýdi talap etedi jáne Úkimettiń, jumys berýshilerdiń jáne kásipodaqtardyń qatysýymen júzege asyrylýy kerek. Qazaqstanda eń tómengi tabysty belgileý prosesin durys basqarý eldiń ádildigine, áleýmettik turaqtylyǵyna jáne ekonomıkalyq damýyna yqpal etetin bolady. Áleýmettik járdemaqylar jáne jalaqy júıesin jaqsartýǵa jáne olardy aǵymdaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaılarǵa beıimdeýge baǵyttalǵan zańnamaǵa naqty ózgerister engizý týraly zertteýde aıtylǵan máseler jáne usynystar osy saladaǵy mamandarǵa septigin tıgize alatynyna senim mol. Bul zertteý áleýmettik qajettilik jáne jalaqy júıesindegi álsiz tustardy anyqtap qana qoımaı, Qazaqstandaǵy eń tómengi tabys kórsetkishterin eskere otyryp, olardy jaqsartý úshin naqty sharalardy usynýǵa múmkindik beredi.

 

Ǵylymı jetekshi qaýymdastyrylǵan profesor Týlekova Gýljan Hajmýratovna,
Turan Ýnıversıtetiniń stýdenti Bazarkeldi Gaýhar

---