InfoHub Logo

Shymkent agrarlyq kolejiniń
KTK9-151 tobynyń stýdenti: Ómirzaqova Symbat
Ǵylymı jetekshisi: Nyshanbaı Qaırat Óserbaıuly

 

Maqsaty: "Qyzanaq  ónimderin zertteı otyryp onyń emdik qasıetterin jáne onyń adam aǵzasyna tıgizetin paıdaly jaqtaryn zerttep  jáne nasıhattaý."

 

Anotasıa

Bul ǵylymı-shyǵarmashylyq jumysta qyzanaqtan jasalatyn ónimderiniń tehnologıasy jáne olardyń emdik qasıetteri jáne  adam aǵzasyna tıgizetin paıdaly jaqtaryn nasıhattaý. Ǵylymı shyǵarmashylyq jumys jospar, kirispe, zertteý bólimi, qorytyndy jáne paıdalanylǵan ádebıetterden, 12 beten turady.

Kirispe

Qyzanaq  (lat. Solanum lycopersicum) – jemisi jeýge jaramdy, birjyldyq nemese ekijyldyq shóptesin ósimdik. Orys tilinde «pomıdor»  ataýy ıtalán tilindegi «pomodoro–altyn alma» degennen shyqqan. Al «tomat» ataýy fransýzdardan «tomate» degen sózinen aýdarylǵan. Otany Ońtústik Amerıka, bul jerde qyzanaqtyń jabaıy jáne jartylaı mádenı túrin kezdestirýge bolady. Eń alǵash Eýropaǵa XVI ǵasyrdyń ortasynda Ispanıa, Portýgalıa, keıin Italıa men Fransıaǵa da jetken. Basynda barlyǵy qyzanaqty jeýge jaramsyz jáne ýly dep eseptep, jemisiniń ádemiligi úshin baqsha ósimdigi retinde ǵana ósirgen. Qazirgi ýaqytta qyzanaq eń keń taralǵan jáne ósiretin kókónisterdiń biri bolyp sanalady. Túriniń kóptigimen, dámimen jáne dıetalyq qasıetterimen tanymal. Qyzanaqtyń tamyr júıesi qatty jáne jaqsy damyǵan bolyp keledi. Keıbir túrleriniń tamyry 1 metr tereńdikke deıin barady. Ósimdikke durys kútim jasalsa, tamyr sabaǵynyń boıyna da ósip shyǵady. Osydan qyzanaqty tek tuqymy arqyly emes, tamyr sabaqtary arqyly da kóbeıtýge bolatynyn kóremiz. Sabaǵynyń bıiktigi túrine qaraı 30 sm-den 2 metrge deıin barady. Usaq, sarǵysh tústi bolyp keletin gúlderi bir túpke jınalyp ósedi. Bir sabaǵynda atalyqtary da, analyqtary da kezdesedi. Jemisi óte shyryndy, túrine qaraı domalaq, sopaq, maıda, iri bolady. Túsi ashyq kúlginnen, qoıý qyzylǵa deıin bolyp keledi jáne sary tústileri de kezdesedi. Qyzanaqty jemiske de, kókóniske de jatqyza beredi. Óıtkeni, 1893 jyly AQSH Joǵarǵy Soty qyzanaqty kókónis dep qabyldasa, 2001 jyly eýropalyqtar ony jemis dep sheshti. Bizdiń elde qyzanaq kókónis dep sanalady.

Zertteý bólimi

Qyzanaq shyrynyn daıyndaý tehnologıasy.

Qyzanaq shyryny - quramynda krahmal jáne konsentrantty qant bolmasa, eń paıdaly ári qunarly. Qospasy joq sýsyn quramynda magnıı, kálsı, natrıı, mıneraldy zattar, A,V,S,K,RR dárýmenderi jáne shyryn alma, lımon, qymyzdyq qyshqyly bar. Jazda bul sýsyn shól qandyrsa, qys mezgilinde boıdaǵy temperatýrany bir qalypta ustaýǵa yqpal etedi. Shyryn júrek qantamyrlary men boıdaǵy qan aınalym jumysyn jaqsartady. Aǵzadaǵy zıandy qaldyqtardy syrtqa shyǵarady. Teri qabatyn jumsartyp, shash, tyrnaq ósimine tikeleı yqpal etedi. Qyzanaq pen onyń shyrynynyń quramynda lıkopın bar. Ol aǵzany zıandy isik aýrýlarynyń talshyqtarynan qorǵaıdy. Sondaı-aq, qyzanaq shyryny semizdikke jol bermeıdi. Qyzanaq shyryny anemıa, kóz aýrýlary, júıke aýrýlarynyń aldyn alady. Alaıda, qaınatylǵan nemese konservantty qyzanaq shyrynynyń paıdasyna qaraǵanda, zıany kóbirek. Ony kóp mólsherde paıdalaný ót jáne baýyr joldarynda tastardyń jınalýyna jol beredi. Sondyqtan da, jaramdylyq merzimi úsh aıdan asatyn shyny ydystaǵy qyzanaq shyrynyna kóp áýestene bermeńiz. Asqazan aýrýlaryna shaldyqqan jandarǵa qyzanaq shyrynyn kóp mólsherde qoldanýǵa bolmaıdy. Ásirese, asqazan jarasy, gastrıt, pankreatıt aýrýlarymen aýyratyn jandar úshin qyzanaq shyryny qaýipti bolýy múmkin. Qyzanaq shyrynyn úıde jasaýǵa bolady. Ol úshin qyp-qyzyl bolyp pisken, qatty qyzanaqtardy jýyp, ony syrtqy qabatynan ajyratyp alyńyz. Ekige bólip, shyrynsyqqyshtan ótkizińiz. Daıyn shyrynǵa bir sháı qasyq tuz qosyp, ony 10-15 mınýttan keıin paıdalanýǵa bolady. Sondaı-aq, qyzanaqpen birge shyrynsyqqyshqa alma, lımon, asqabaq, sábiz qosýǵa bolady. Aralasqan shyryn da paıdaly keledi. Kúndelikti tańerteń jáne uıyqtar aldynda 1 staqan qyzanaq shyrynyn ishken abzal. Tańerteń shyryn adam boıyna sergektik bitirse, keshkilik janǵa tynyshtyq syılaıdy. Qyzanaq shyrynyn as aldynda da ishýge bolady. Alaıda, ony quramynda kóp mólsherde aqýyz kezdesetin taǵamdarmen aralastyrmaǵan jón. 

Kók qyzanaqtan qystyq salat jasaý tehnologıasy.

Qyzanaq qyzǵan kúnniń arqasynda qyzaratyndyqtan, kún sýı kele birshama bóligi kók kúıinde qalyp ketedi. Kók qyzanaqtan jasalynǵan salatty daıyndaý úshin bizge kerek ónimder: 5 kg kók qyzanaq, 1,5 kg sábiz, 1 kg tátti bolgar buryshy, 300 gr sarymsaq, tuz, sheker, dóńgelek qara burysh, 3-4 dana lavr japyraǵy, sirke sýy, 200 gr ósimdik maıy, ask ók; Eń aldymen qyzanaqtardy tazalap jýyp, maıdalap týraımyz. 

Sosyn sarymsaqty arshyp, týraımyz. Bolgar buryshyn tazalap, týraımyz. Sosyn kólemdi sharaǵa sirke sýynan basqasynyń bárin aralastyramyz. 
Odan soń otqa qoıamyz. Qystyq salat bolǵandyqtan kóp qaınatýdyń qajeti joq, shamamen 5-10 mınýttaı ǵana qaınatyp,ottantúsirimiz.
Bankalardy zalalsyzdandyryp, ystyqtaı salatty salamyz. Salyp bolǵannan soń eń ústine 1 as qasyq kóleminde sirke sýyn quııamyz. Sirke sýy jabylǵan bankanyń atylyp, ıaǵnı salattyń ashyp ketpeýine jaǵdaı jasaımyz. 

Qýyrylǵan qyzanaq

Pisken qyzanaqty jýǵan soń, ony kóldeneń eki bólikke bólip, tuz jáne burysh sebý qajet. Kesilgen qyzanaqtardy kesilgen jaǵyn betine qaratyp tabaǵa  salyp qýyrady. Qyzanaqtar qyzara bastaǵan kezde ekinshi betin aýdyryp qýyrady. Daıyn qyzanaqty jeke taǵam retinde nemese et jáne balyq taǵamdaryna garnır retinde de paıdalanýǵa bolady.

Qyzanaq tuzdaý

Qyzanaqtardyń barlyq túrlerin (kók, shala pisken, pisken) de tuzdaýǵa bolady, tek qyzanaqtyń ár sortyn bólek tuzdaý kerek. Ol úshin qyzanaqtardy iriktep, zaqymdanǵandaryn bólek alady. İriktelip alynǵan qyzanaqtardy tazalap jýyp, aldyn-ala daıyndalǵan aǵash kespekke salady. Árbir qataryna ýkrop, shıe, nemese qaraqat, sarymsaq japyraqtaryn jaýyp otyrǵan durys. Qyzanaqty aǵash kespekke salǵan kezde oqtyn oqtyn tyǵyzdap otyrý qajet, sosyn betine erterek daıyndalǵan tuzdyq (10 l muzdatylǵan qaınaǵan sýǵa 700-900 g tuz) uqıylady. Qyzanaq pisip ketken nemese iri bolsa, soǵurlym tuzdyq ashshylaý bolǵany durys. 40-50 kún ótkennen keıin ol paıdalanýǵa keledi. 10 kg qyzanaqqa: 150 g ýkrop, 15-20 g burysh, 100- 120 g qaraqat nemese shıe japyraǵy jáne 50-70 g jelkek japyraǵy qajet.

Qyzanaqtan ıkra jasaý tehnologıasy.

Kerekti ónimder: Qyzanaq- 3 kg, Sábiz- 2 kg, Pıaz - 1 kg, Ósimdik maıy- 400-500 g, Sirke sýy 9% - 2-3 as qasyq, tuz  - 3 as qasyq, qara burysh - 1as qasyq, Lavrovyı lıst - 5 sht.
Eń aldymen kerekti azyq-túlikti daıyndaımyz. Bankilerdi zararsyzdandyryp, tazalaımyz. Sosyn kókenisterdi tazalap alamyz. Pıazdy tazalap, usaqtap týraımyz. Sábizdi tazalap, jaqsylap jýyp, týraımyz. Endi qyzanaqty jýyp, et týraǵyshtan ótkizip aralastyramyz. Ósimdik maıyn, tuzdy, qara burysh jáne lavr japraǵyn qosyp aralastyramyz.
Qaınatamyz. Baıaý otta  1,5-2 saǵat jabyq kúıinde aralastyryramyz. Sodan keıin sirke sýyn qosyp aralastyramyz. Birden atylyp ketpes úshin zarasyzdandyrylǵan bankilerge jabamyz.

Qyzanaq pen qyzanaq ónimderiniń emdik qasıeti men adamǵa paıdaly jaqtary.

Qazaqstan jeri ár túrli tabıǵı jaǵdaıda ormandy, dalaly, taýly aımaqtan turady. Mine, osyndaı ulanǵaıyr ólkemizde alýan túrli ósimdikter ósedi. Qaı zamanda bolmasyn, adamzat balasy ósimdik ónimderiniń taǵamdyq jaǵyn ǵana emes, emdik, shıpalyq jaǵyna da kóńil bólgen. Sonyń biri - qyzanaq.

Qyzanaqtyń quramy V1, V2, V5, V6 jáne A, E, S sıaqty dárýmenderge baı. Qyzanaqty únemi paıdalana otyryp, ımýndyq júıeni nyǵaıtyp, júrek qyzmetin jaqsartyp, as qorytýdy rettep, holesterındi azaıtýǵa bolady.
Psorıaz, ekzema sıaqty túrli teri aýrýlary kezinde kúnine qyzanaqtyń, kem degende bireýin jeý kerek. Sodan keıin teride oń ózgeris bolady. 
Qyshqyldylyǵy tómen gastrıt jáne asqazan jarasy kezinde kúnde jańa pisken qyzanaq shyrynyn tuz qospaı ishýge bolady. Ony kúnine úsh ret, jarty staqannan tamaqtan keıin qoldaný qajet. Emdeý kýrsy eki aptaǵa sozylady.
Jańa pisken qyzanaq rasıonyńyzǵa engizilgen bolsa, kúızelis jáne nashar kóńil kúıdi ońaı eńserýge bolady. Qyzanaqtyń quramynda serotonın, ıaǵnı, baqyt gormony bar. Osy gormon jetkilikti mólsherde bólinbegen jaǵdaıda adam kúızelistik kúıge tez túsedi. Sondyqtan, qyzanaq júkti áıelder úshin óte paıdaly.
Qyzanaq kataraktanyń aldyn alady. Eger qyzanaqty súıip jeseńiz, kózińiz jas ulǵaıǵanda paıda bolatyn kataraktadan qorǵaıdy. Óıtkeni, qyzanaqtyń quramynda V2, rıboflavın dárýmenderi bar. Al arnaıy zertteý júrgizgen mamandar bul dárýmenderdi qoldanatyn adamdar kóz aýrýynyń osy túrinen zardap shekpeıtinderine kóz jetkizgen.
Qyzanaqtyń quramynda beta-karotınniń kóp bolýyna baılanysty qyzanaqty taǵamdardy jıi qoldanatyndar kózderiniń ótkirligimen maqtana alady.

Qyzanaq shyryny - quramynda krahmal jáne konsentrantty qant bolmasa, eń paıdaly ári qunarly. Qospasy joq sýsyn quramynda magnıı, kálsı, natrıı, mıneraldy zattar, A,V,S,K,RR dárýmenderi jáne shyryn alma, lımon, qymyzdyq qyshqyly bar. Jazda bul sýsyn shól qandyrsa, qys mezgilinde boıdaǵy temperatýrany bir qalypta ustaýǵa yqpal etedi. Shyryn júrek qantamyrlary men boıdaǵy qan aınalym jumysyn jaqsartady. Aǵzadaǵy zıandy qaldyqtardy syrtqa shyǵarady. Teri qabatyn jumsartyp, shash, tyrnaq ósimine tikeleı yqpal etedi. Qyzanaq pen onyń shyrynynyń quramynda lıkopın bar. Ol aǵzany zıandy isik aýrýlarynyń talshyqtarynan qorǵaıdy. Sondaı-aq, qyzanaq shyryny semizdikke jol bermeıdi. Qyzanaq shyryny anemıa, kóz aýrýlary, júıke aýrýlarynyń aldyn alady. Alaıda, qaınatylǵan nemese konservantty qyzanaq shyrynynyń paıdasyna qaraǵanda, zıany kóbirek. Ony kóp mólsherde paıdalaný ót jáne baýyr joldarynda tastardyń jınalýyna jol beredi. Sondyqtan da, jaramdylyq merzimi úsh aıdan asatyn shyny ydystaǵy qyzanaq shyrynyna kóp áýestene bermeńiz. Asqazan aýrýlaryna shaldyqqan jandarǵa qyzanaq shyrynyn kóp mólsherde qoldanýǵa bolmaıdy. Ásirese, asqazan jarasy, gastrıt, pankreatıt aýrýlarymen aýyratyn jandar úshin qyzanaq shyryny qaýipti bolýy múmkin. Qyzanaq shyrynyn úıde jasaýǵa bolady. Ol úshin qyp-qyzyl bolyp pisken, qatty qyzanaqtardy jýyp, ony syrtqy qabatynan ajyratyp alyńyz. Ekige bólip, shyrynsyqqyshtan ótkizińiz. Daıyn shyrynǵa bir sháı qasyq tuz qosyp, ony 10-15 mınýttan keıin paıdalanýǵa bolady. Sondaı-aq, qyzanaqpen birge shyrynsyqqyshqa alma, lımon, asqabaq, sábiz qosýǵa bolady. Aralasqan shyryn da paıdaly keledi. Kúndelikti tańerteń jáne uıyqtar aldynda 1 staqan qyzanaq shyrynyn ishken abzal. Tańerteń shyryn adam boıyna sergektik bitirse, keshkilik janǵa tynyshtyq syılaıdy. Qyzanaq shyrynyn as aldynda da ishýge bolady. Alaıda, ony quramynda kóp mólsherde aqýyz kezdesetin taǵamdarmen aralastyrmaǵan jón. 

Qorytyndy

Adam balasy aqyly men eńbeginiń arqasynda jabaıy ósimdikterden tuqym alyp 20 myńnan astam mádenı ósimdikterdi qoldan ósirip shyǵardy. Sóıtip qazirgi kezde olar adamnyń ıgiligine aınaldy.
Erte zamannan-aq ata-babalarymyz dárilik ósimdikterdi tanı bilip, onyń emdik qasıetterin jáne tıimdi paıdalaný joldaryn óz tájirıbelerinen ótkizgen.

Osyndaı ǵasyrlar boıy tájirıbeden ótip suryptala kelip, adam balasyna orasan zor paıdasyn tıgizetin qarapaıym óz aýlamyzda nemese aýyl mańynda, úıde ósetin dárilik ósimdikterdi nege paıdalanbasqa? Sonyń biri - qyzanaq. Qyznaqty óz aýlamyzda egip ony kútip nege onyń jemisin jemeske! Qaınatsań - Tomatyń, Týrasań - Salatyń. Jeseń - Tamaǵyń! bolatyn qyzanaqty nege  paıdalanbasqa. Qazirgi kezde qyzanaqtan neshe túrli ónimder alýǵa bolady. Qysqa neshe túrli azyq daıyndaýǵa bolady. Sondyqtan ata - babamyz "Qolda bardyń qadirin-bil" dep beker aıtpaǵan.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Q 74 Quljabaeva G.Á.;«Ósimdikter álemi» oqý-ádistemelik kesheni, Kókónister: Dıdaktıkalyq materıal.- Almaty, 2011. - 16 b
2. www. kk.wikipedia. kz
3. www. massaget.kz
4. Shańyraq: Úı-turmystyq ensıklopedıasy. Almaty: Qaz.Sov.ensıkl.

---