Qorqyt ata kitaby
Irjanov Muratbek Mırmaraluly
Tájirıbe stansasy negizgi mektebiniń
qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Synyby: İH synyp
Taqyryby: «Qorqyt ata kitaby»
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Qorqyt ata týraly aıta otyryp, ol týraly ańyzdardan málimet berý;
Damytýshylyq: Oqýshylardy óz oıyn aıta bilýge, saýatty mazmundaýǵa, mánerlep oqýǵa daǵdylandyrý;
Tárbıelik: Elin, jerin súıýge, jamandyq pen jaqsylyq shegin aıyra bilge tárbıeleý.
Sabaq túri: Dástúrli sabaq
Sabaq tıpi: Aralas sabaq
Ádis - tásili: mánerlep oqý, taldaý, salystyrý, izdendirý, analızdeý
Pánaralyq baılanys: mýzyka, tarıh
Sabaqtyń kórnekiligi: slaıd, kespe qaǵazdar, aýdıo dısk, Qorqyt ata portreti.
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
a) Oqýshylarmen sálemdesý
á) Oqýshylardy túgendeý
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý:
Kúltegin jyrlary týraly áńgimeleý.
İİİ. Jańa sabaq.
Oı shaqyrý.
Taqtada Qorqyt portreti kórsetiledi
Oılaryńa eń birinshi qandaı oı keledi?
Jaqsy, osy qobyz degen mýzykalyq aspapty alǵash ret jasaǵan Qorqyt atanyń kitaby týraly áńgimelesemiz.
Olaı bolsa búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby: Qorqyt ata kitaby.
Sabaqtyń maqsat - mindetterimen tanystyrý
Qorqyt ata – VIII ǵasyrda Syrdarıa ózeniniń boıynda burynǵy Jankent qalasy mańynda ómir súrgen danagóı kóripkel, asqan kúıshi, baqsy, jyrshy, el basqarǵan kórnekti qaıratker. Qobyz aspabyn alǵash oılap tapqan, urpaqtarǵa «Jelmaıa», «Ushardyń ulýy», «Áýppaı», «Aqqý», «Elim - aı!», «tarǵyl tana» t. b. kúılerdi qaldyrǵan uly ónerpaz qobyzshy, kúı atasy.
«Qorqyt» sózi ertedegi túrkilerdiń «Hur – kisi» jáne «hyt – qut» sózderinen shyqqan. Ol «Qut ákelýshi kisi» degen maǵynany beredi.
Qorqyt týraly ańyz kóp taraǵan. Bir ańyzda: onyń erekshe týý tarıhy, anasynyń ony úsh jyl kótergeni, uzaq tolǵatqany, sábı dúnıege keler kezde aspandy qara bult basyp, naızaǵaı oınaǵany, nóser jańbyrdyń quıǵany, adamdardyń bul qubylystan qatty qorqyp, balaǵa Qorqyt dep at qoıǵany, bala týǵan kezde aspan shaıdaı ashylyp, álemge kún sáýlesiniń tógilgeni, sábıdiń birden sóılep ketkendigi aıtylady. Taǵy bir ańyzda Qorqyt jelmaıaǵa minip alyp, ólmeıtin jer izdeý úshin dúnıeniń tórt buryshyn túgel aralaıdy. Biraq onyń aldynan shyqqan kók maısa "qýrap soldym" dep, aspanmen tildesken asqar taý "buryn sáýletti edik, myjyraıǵysh bittik" - dep muńaıady. Japyraǵy sarǵaıǵan qara orman qaıǵymen basyn shaıqaıdy. Ol qaıda barsa da kór qazyp jatqandarǵa kezdesedi. Qorqyt ólimge qarsy em izdeýge árekettenedi, biraq ol eńbeginen de eshteńe shyqpaıdy. Sońynda "ólmeıtin nárse joq eken" degen qorytyndy jasap, ómiriniń keıingi kezin qobyzda máńgiliktiń kúıin tartýmen ótkizedi. Ólmeýdi, máńgi ómirdi qobyz úninen izdeıdi. Ol kúılerin tolassyz tartyp, dúnıeden ótedi.
Qorqyt babamyz asqan kúıshi ǵana emes, qazaq mýzykasynyń, án - kúı óneriniń atasy. Kúıshi qobyzy birde taǵdyrdyń qaıǵy - muńyn shertip, botadaı bozdaıdy, birde máńgilik ómir men sulýlyq jyryn tógip, aqqýdaı syzyla suńqyldaıdy.
Qorqyt týyndylarynyń árqaısysynyń shyǵý tarıhy týraly ańyzdar bar.
"Ushardyń ulýy". Bir jesir kempirdiń jalǵyz balasy bolady. Ol qus salyp, ıt júgirtken saıatshy eken. Qashqan ańdy qutqarmaıtyn "Ushar" degen tazysy, jelmen jarysqan júırik aty bar eken. Kúnderdiń kúninde jigit kenetten qaıtys bolady. Sol kezdegi eldiń ádep - ǵurpy boıynsha, ólikti jerlegennen keıin jurt qonys jańartyp, basqa jerge kóshedi eken. Jańa orynǵa kóship kelgennen keıin kempir balasynan qalǵan kóz – tazyny izdese, ol úshti - kúıli joq bolyp shyǵady. "Eski jurtta qalǵan shyǵar" - dep, ana burynǵy qonystaryna qaıtyp kelse, aıtqandaı - aq, Ushar ıesin qıyp kete almaı, mola basynda saı - súıekti syrqyrata aspanǵa qarap ulyp otyr eken. Muny kórgen anasy da: Jalǵyzymnan aıryldym, Qanatymnan qaıryldym, Ushar, Ushar ká, ká... - dep ańyraıdy. Ien dalada jalǵyzynyń artynda qalǵan ana men ıesiniń aırylǵan tazy – ekeýi qos muńlyq qosylyp kúńirenedi. Qorqyttyń osy oqıǵaǵa baılanysty tebirenip shyǵarǵan kúıi "Ushardyń ulýy" dep atalady.
Sergitý sáti.
Kúı «Ushardyń ulýy»
Ózi ólgenmen artynda kúıleri, ulǵatty sózderi qaldy. Al ádebıet tarıhynda derekti túrde Qorqyt ata kitaby bar.
«Qorqyt ata kitaby» («Kıtab - ı dádám Korkýt ǵalı lısan taıfa oǵýzan») – qaharmandyq epos úlgisi, oǵyz - qypshaq dáýiriniń jazba murasy.
«Qorqyt ata kitabyn» tuńǵysh zertteýshi – nemis ǵalymy N. F. Dıs.
«Qorqyt ata kitabynyń» eki nusqasy saqtalǵan. Drezden nusqasy (12 jyrdan turady) jáne Vatıkan nusqasy (6 jyrdan turady).
HİH ǵasyrda bul jazba eskertkishti zerttep, aýdarý isimen akademık V. V. Bartold aınalysyp, jeke tarmaqtaryn jarıalady. Keıin bul aýdarma «Dede Gorgýd» (Baký, 1950), «Knıga moego deda Korkýta (M. – L., 1962) degen atpen jaryq kórdi. Á. Qońyratbaevtyń aýdarýymen qazaq tilinde 1986 jyly tuńǵysh ret basyldy.
«Qorqyt ata kitabyn» Qazaqstanda M. Áýezov, Á. Marǵulan, Á. Qońyratbaev, Rahmanqul Berdibaev, H. Súıinshálıev, N. Kelimbetov, M. Joldasbekov, Sh. Ybraev t. b. eńbekterinde zertteldi.
Kitaptyń 1300 jyldyǵy 1999jyly IýNESKO tarapynan halyqaralyq deńgeıde atap ótildi, «Qorqyt ata» ensıklopedıalar jınaǵy jaryqqa shyqty.
Kitapta qazaq halqynyń qurylýyna tikeleı qatysy bar, tarıhta belgili oǵyz taıpalarynyń taǵdyryna baılanysty oqıǵalar baıandalady.
Qorqyt ata kitaby mynadaı jyrlardan turady:
1. Dersehanuly Buqash týraly jyr;
2. Qazansalar aýylyna jaý qalaı shapqany týraly jyr;
3. Baıys - Baıreke, Baıbóri uly týraly jyr;
4. Qazanbek uly Orazbek qalaı tutqynǵa túskeni týraly jyr;
5. Domrýyl, Doqa Qoja (qajy) uly týraly jyr;
6. Qańly Qojauly Qantóreli týraly jyr;
7. Qazyleke Qojauly Júgenek týraly jyr;
8. Bısat qalaı jalǵyz kózdi dıý Tóbekózdi óltirgeni týraly jyr;
9. Begıla balasy Ámren týraly jyr;
10. Úısin Qojauly balasy Sekrek týraly jyr;
11. Salar Qazan qalaı tutqynǵa tústi jáne ony uly Oraz qalaı bosatqany týraly jyr;
12. Syrtqy oǵyzdar ishki oǵyzdarǵa qarsy soǵysqany týraly jáne Bamsa - Baıraq qalaı mert bolǵany týraly jyr.
Kitap keıipkerlerine Bamsa - Baıraq, Qara - Kóne, Qara Bodaq, Qan Tóráli, Qazan - Salor, Qulbash, Oqshy, Oraz, sondaı - aq Arýz, Ámen, Ámran, Bekuly, Bısat, Dúlek Boran, Dondaz, Qıan Seljúk, Qandy, Qanyq han, Rústemder jatady. Jyrdyń bas keıipkeri – Qorqyt. Ol oǵyz eliniń aqylshysy, danasy, úlken jyraý. Onyń esimi kóptegen túrki taıpalaryna ortaq, tarıhı etnıkalyq ataýy da aıqyn.
Qorqyt týraly birden - bir jazba derek bolyp tabylatyn «Qorqyt ata kitaby» bylaı bastalady: «Baıat rýynda Qorqyt ata deıtin bilikti, sáýegeı adam bolypty. Táńir zerdesine salǵan soń onyń barlyq boljamdary qatesiz bolǵan... oǵyz taıpalarynda Qorqyt ata eń qıyn degen máselelerdi sheshken. Qandaı ǵana qıyn is bolmasyn, Qorqyttyń keńesin almaı, el eshbir jumysqa qol urmaǵan. El onyń barlyq ósıetin (bıligin) buljytpaı oryndaǵan».
Maǵynany ashý.
1. Ejelgi dushpan dos bolmas.
2. Ázelde jazylmasa, qul basyna qaza kelmes,
Ajal ýaqyty jetpeıinshe, eshkim de ólmes.
3. Jat balany qansha saqtasań da, ol ul bolmas, ol iship - jer, kıer de keter, biraq kórdim demes.
4. Mingen atyń qınalmaıynsha jol alynbas,
Er malyn qımaıynsha aty shyqpas.
5. Kúl tóbe bolmas, kúıeý bala ul bolmas.
6. Qyz anadan kórmeıinshe, ónege almas.
Ul atadan kórmeıinshe sapar shekpes.
Oqýlyqpen jumys.
İV. Bilimdi bekitý.
Blıs test:
1. Qorqyt ata kim?
A) Han, ámirshi
V) Batyr, qolbasshy
S) Jyraý, kúıshi
2. Ańyz áńgimelerdiń ertegilerden aıyrmashylyǵyn kórsetińder:
A) Keıipkerleri tarıhta bolǵan adamdar
V) Qıaldan týǵan adamdar
S) Esh aıyrmashylyǵy joq
3. Qorqyt ómir súrgen ǵasyr
A) İH ǵasyr
V) Vİ
S) Vİİİ
4. Qorqyttyń kúıi:
A)«Aqqý»
V)«Adaı»
S)«Saryarqa»
5. «Qorqyt ata kitaby» qansha jyrdan turady?
A) 9
V) 12
S) 14.
V. Qorytyndy
Án «Qorqyt»
Vİ. Baǵalaý:
Vİİ. Úıge beriletin tapsyrma:
1. Qorqyt ata týraly ańyzdar tabý (referat daıarlaý).
2. Qobyz týraly, qobyzda tartylatyn kúıler týraly qosymsha derekter jınaý.
Tájirıbe stansasy negizgi mektebiniń
qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Synyby: İH synyp
Taqyryby: «Qorqyt ata kitaby»
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Qorqyt ata týraly aıta otyryp, ol týraly ańyzdardan málimet berý;
Damytýshylyq: Oqýshylardy óz oıyn aıta bilýge, saýatty mazmundaýǵa, mánerlep oqýǵa daǵdylandyrý;
Tárbıelik: Elin, jerin súıýge, jamandyq pen jaqsylyq shegin aıyra bilge tárbıeleý.
Sabaq túri: Dástúrli sabaq
Sabaq tıpi: Aralas sabaq
Ádis - tásili: mánerlep oqý, taldaý, salystyrý, izdendirý, analızdeý
Pánaralyq baılanys: mýzyka, tarıh
Sabaqtyń kórnekiligi: slaıd, kespe qaǵazdar, aýdıo dısk, Qorqyt ata portreti.
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
a) Oqýshylarmen sálemdesý
á) Oqýshylardy túgendeý
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý:
Kúltegin jyrlary týraly áńgimeleý.
İİİ. Jańa sabaq.
Oı shaqyrý.
Taqtada Qorqyt portreti kórsetiledi
Oılaryńa eń birinshi qandaı oı keledi?
Jaqsy, osy qobyz degen mýzykalyq aspapty alǵash ret jasaǵan Qorqyt atanyń kitaby týraly áńgimelesemiz.
Olaı bolsa búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby: Qorqyt ata kitaby.
Sabaqtyń maqsat - mindetterimen tanystyrý
Qorqyt ata – VIII ǵasyrda Syrdarıa ózeniniń boıynda burynǵy Jankent qalasy mańynda ómir súrgen danagóı kóripkel, asqan kúıshi, baqsy, jyrshy, el basqarǵan kórnekti qaıratker. Qobyz aspabyn alǵash oılap tapqan, urpaqtarǵa «Jelmaıa», «Ushardyń ulýy», «Áýppaı», «Aqqý», «Elim - aı!», «tarǵyl tana» t. b. kúılerdi qaldyrǵan uly ónerpaz qobyzshy, kúı atasy.
«Qorqyt» sózi ertedegi túrkilerdiń «Hur – kisi» jáne «hyt – qut» sózderinen shyqqan. Ol «Qut ákelýshi kisi» degen maǵynany beredi.
Qorqyt týraly ańyz kóp taraǵan. Bir ańyzda: onyń erekshe týý tarıhy, anasynyń ony úsh jyl kótergeni, uzaq tolǵatqany, sábı dúnıege keler kezde aspandy qara bult basyp, naızaǵaı oınaǵany, nóser jańbyrdyń quıǵany, adamdardyń bul qubylystan qatty qorqyp, balaǵa Qorqyt dep at qoıǵany, bala týǵan kezde aspan shaıdaı ashylyp, álemge kún sáýlesiniń tógilgeni, sábıdiń birden sóılep ketkendigi aıtylady. Taǵy bir ańyzda Qorqyt jelmaıaǵa minip alyp, ólmeıtin jer izdeý úshin dúnıeniń tórt buryshyn túgel aralaıdy. Biraq onyń aldynan shyqqan kók maısa "qýrap soldym" dep, aspanmen tildesken asqar taý "buryn sáýletti edik, myjyraıǵysh bittik" - dep muńaıady. Japyraǵy sarǵaıǵan qara orman qaıǵymen basyn shaıqaıdy. Ol qaıda barsa da kór qazyp jatqandarǵa kezdesedi. Qorqyt ólimge qarsy em izdeýge árekettenedi, biraq ol eńbeginen de eshteńe shyqpaıdy. Sońynda "ólmeıtin nárse joq eken" degen qorytyndy jasap, ómiriniń keıingi kezin qobyzda máńgiliktiń kúıin tartýmen ótkizedi. Ólmeýdi, máńgi ómirdi qobyz úninen izdeıdi. Ol kúılerin tolassyz tartyp, dúnıeden ótedi.
Qorqyt babamyz asqan kúıshi ǵana emes, qazaq mýzykasynyń, án - kúı óneriniń atasy. Kúıshi qobyzy birde taǵdyrdyń qaıǵy - muńyn shertip, botadaı bozdaıdy, birde máńgilik ómir men sulýlyq jyryn tógip, aqqýdaı syzyla suńqyldaıdy.
Qorqyt týyndylarynyń árqaısysynyń shyǵý tarıhy týraly ańyzdar bar.
"Ushardyń ulýy". Bir jesir kempirdiń jalǵyz balasy bolady. Ol qus salyp, ıt júgirtken saıatshy eken. Qashqan ańdy qutqarmaıtyn "Ushar" degen tazysy, jelmen jarysqan júırik aty bar eken. Kúnderdiń kúninde jigit kenetten qaıtys bolady. Sol kezdegi eldiń ádep - ǵurpy boıynsha, ólikti jerlegennen keıin jurt qonys jańartyp, basqa jerge kóshedi eken. Jańa orynǵa kóship kelgennen keıin kempir balasynan qalǵan kóz – tazyny izdese, ol úshti - kúıli joq bolyp shyǵady. "Eski jurtta qalǵan shyǵar" - dep, ana burynǵy qonystaryna qaıtyp kelse, aıtqandaı - aq, Ushar ıesin qıyp kete almaı, mola basynda saı - súıekti syrqyrata aspanǵa qarap ulyp otyr eken. Muny kórgen anasy da: Jalǵyzymnan aıryldym, Qanatymnan qaıryldym, Ushar, Ushar ká, ká... - dep ańyraıdy. Ien dalada jalǵyzynyń artynda qalǵan ana men ıesiniń aırylǵan tazy – ekeýi qos muńlyq qosylyp kúńirenedi. Qorqyttyń osy oqıǵaǵa baılanysty tebirenip shyǵarǵan kúıi "Ushardyń ulýy" dep atalady.
Sergitý sáti.
Kúı «Ushardyń ulýy»
Ózi ólgenmen artynda kúıleri, ulǵatty sózderi qaldy. Al ádebıet tarıhynda derekti túrde Qorqyt ata kitaby bar.
«Qorqyt ata kitaby» («Kıtab - ı dádám Korkýt ǵalı lısan taıfa oǵýzan») – qaharmandyq epos úlgisi, oǵyz - qypshaq dáýiriniń jazba murasy.
«Qorqyt ata kitabyn» tuńǵysh zertteýshi – nemis ǵalymy N. F. Dıs.
«Qorqyt ata kitabynyń» eki nusqasy saqtalǵan. Drezden nusqasy (12 jyrdan turady) jáne Vatıkan nusqasy (6 jyrdan turady).
HİH ǵasyrda bul jazba eskertkishti zerttep, aýdarý isimen akademık V. V. Bartold aınalysyp, jeke tarmaqtaryn jarıalady. Keıin bul aýdarma «Dede Gorgýd» (Baký, 1950), «Knıga moego deda Korkýta (M. – L., 1962) degen atpen jaryq kórdi. Á. Qońyratbaevtyń aýdarýymen qazaq tilinde 1986 jyly tuńǵysh ret basyldy.
«Qorqyt ata kitabyn» Qazaqstanda M. Áýezov, Á. Marǵulan, Á. Qońyratbaev, Rahmanqul Berdibaev, H. Súıinshálıev, N. Kelimbetov, M. Joldasbekov, Sh. Ybraev t. b. eńbekterinde zertteldi.
Kitaptyń 1300 jyldyǵy 1999jyly IýNESKO tarapynan halyqaralyq deńgeıde atap ótildi, «Qorqyt ata» ensıklopedıalar jınaǵy jaryqqa shyqty.
Kitapta qazaq halqynyń qurylýyna tikeleı qatysy bar, tarıhta belgili oǵyz taıpalarynyń taǵdyryna baılanysty oqıǵalar baıandalady.
Qorqyt ata kitaby mynadaı jyrlardan turady:
1. Dersehanuly Buqash týraly jyr;
2. Qazansalar aýylyna jaý qalaı shapqany týraly jyr;
3. Baıys - Baıreke, Baıbóri uly týraly jyr;
4. Qazanbek uly Orazbek qalaı tutqynǵa túskeni týraly jyr;
5. Domrýyl, Doqa Qoja (qajy) uly týraly jyr;
6. Qańly Qojauly Qantóreli týraly jyr;
7. Qazyleke Qojauly Júgenek týraly jyr;
8. Bısat qalaı jalǵyz kózdi dıý Tóbekózdi óltirgeni týraly jyr;
9. Begıla balasy Ámren týraly jyr;
10. Úısin Qojauly balasy Sekrek týraly jyr;
11. Salar Qazan qalaı tutqynǵa tústi jáne ony uly Oraz qalaı bosatqany týraly jyr;
12. Syrtqy oǵyzdar ishki oǵyzdarǵa qarsy soǵysqany týraly jáne Bamsa - Baıraq qalaı mert bolǵany týraly jyr.
Kitap keıipkerlerine Bamsa - Baıraq, Qara - Kóne, Qara Bodaq, Qan Tóráli, Qazan - Salor, Qulbash, Oqshy, Oraz, sondaı - aq Arýz, Ámen, Ámran, Bekuly, Bısat, Dúlek Boran, Dondaz, Qıan Seljúk, Qandy, Qanyq han, Rústemder jatady. Jyrdyń bas keıipkeri – Qorqyt. Ol oǵyz eliniń aqylshysy, danasy, úlken jyraý. Onyń esimi kóptegen túrki taıpalaryna ortaq, tarıhı etnıkalyq ataýy da aıqyn.
Qorqyt týraly birden - bir jazba derek bolyp tabylatyn «Qorqyt ata kitaby» bylaı bastalady: «Baıat rýynda Qorqyt ata deıtin bilikti, sáýegeı adam bolypty. Táńir zerdesine salǵan soń onyń barlyq boljamdary qatesiz bolǵan... oǵyz taıpalarynda Qorqyt ata eń qıyn degen máselelerdi sheshken. Qandaı ǵana qıyn is bolmasyn, Qorqyttyń keńesin almaı, el eshbir jumysqa qol urmaǵan. El onyń barlyq ósıetin (bıligin) buljytpaı oryndaǵan».
Maǵynany ashý.
1. Ejelgi dushpan dos bolmas.
2. Ázelde jazylmasa, qul basyna qaza kelmes,
Ajal ýaqyty jetpeıinshe, eshkim de ólmes.
3. Jat balany qansha saqtasań da, ol ul bolmas, ol iship - jer, kıer de keter, biraq kórdim demes.
4. Mingen atyń qınalmaıynsha jol alynbas,
Er malyn qımaıynsha aty shyqpas.
5. Kúl tóbe bolmas, kúıeý bala ul bolmas.
6. Qyz anadan kórmeıinshe, ónege almas.
Ul atadan kórmeıinshe sapar shekpes.
Oqýlyqpen jumys.
İV. Bilimdi bekitý.
Blıs test:
1. Qorqyt ata kim?
A) Han, ámirshi
V) Batyr, qolbasshy
S) Jyraý, kúıshi
2. Ańyz áńgimelerdiń ertegilerden aıyrmashylyǵyn kórsetińder:
A) Keıipkerleri tarıhta bolǵan adamdar
V) Qıaldan týǵan adamdar
S) Esh aıyrmashylyǵy joq
3. Qorqyt ómir súrgen ǵasyr
A) İH ǵasyr
V) Vİ
S) Vİİİ
4. Qorqyttyń kúıi:
A)«Aqqý»
V)«Adaı»
S)«Saryarqa»
5. «Qorqyt ata kitaby» qansha jyrdan turady?
A) 9
V) 12
S) 14.
V. Qorytyndy
Án «Qorqyt»
Vİ. Baǵalaý:
Vİİ. Úıge beriletin tapsyrma:
1. Qorqyt ata týraly ańyzdar tabý (referat daıarlaý).
2. Qobyz týraly, qobyzda tartylatyn kúıler týraly qosymsha derekter jınaý.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
