InfoHub Logo

Búgingi kúni naryqta etke degen suranys qyzyp turǵan ýaqytta qoı ósirýdiń ekonomıkalyq tıimdiligi basqa mal sharýashylyǵyna qara­ǵanda áldeqaıda joǵary. Óıtkeni, eli­miz­diń ońtústik jáne ońtústik-shyǵys óńir­lerinde jyl boıy jaıylymda bolatyn qoı sharýashylyǵyn damytý arzan ónim alýdyń tabys kózi. Qoı sharýashylyǵynyń tıimdiligi qoıdyń ósimtaldyǵy jáne tabıǵattyń qatań jaǵdaılaryna tózimdiligi, qýań jerlerdiń jutań jaıylymynda da ózine qajet korek taba alatyny. Qoı malynyń artyqshylyǵyn tolyq ıgerý úshin zamana talabyna qaraı naryqtaǵy suranysty qanaǵattandyra alatyn sapaly jún jáne et beretin ónimdiligi joǵary qoı tuqymyn ósirý tıimdi.

Búgingi qoı óniminiń ishinde, negizinen, odan alynatyn qozy eti baǵalanyp otyrǵan zamanda, sharýashylyq ıeleri jalpy ósip-jetilýi men ettilik ónimderi joǵary, ortanyń ózgerý jaǵdaılaryna beıimdelgish jáne kónbis, ári jyldam ónim beretin tuqym ósirýge kóp peıil tanytýda. Sharýalar tarapynan týyndaǵan osyndaı suranysty tolyq qamtı alamyz ba degen saýalǵa usynys ta daıyn. Bul 2011 jyly memlekettik seleksıalyq jetistikter reestrinde tirkelgen bıazy júndi qoıdyń etti baǵyttaǵy jańa tuqymy «Etti merınos».

Tarıh qoınaýyna úńilsek, basym kópshiligi shól jáne shóleıt aımaqtarda ornalasqan tabıǵı jaıylymdarda babalarymyz qatań tabıǵı jaǵdaılarǵa beıimdelgen jergilikti quı­­ryqty qoılar ósirgen. Bul qoılar qyl­shyq júndi boldy. En dala tósinde atalarymyz mal­dyń yńǵaıyna qarap, ár jerdiń klı­mattyq erek­sheligine oraı, maýsymdyq aýa-raıynyń yńǵaıyn boljap tabıǵı jaıy­lym­dyqtardy utymdy paıdalana bildi, al, jergilikti quıryqty qoılar óz ortasyna beıim­delgen, sharýada oryn alyp jatatyn qo­laısyz jaǵdaılarǵa kónbis edi. Osyndaı sha­rýaǵa ońtaıly qazaqtyń quıryqty qoıy, edil­baı, saryarqa qoılary jáne basqa da quıryqty qoı tuqymdaryna ortaq jalpy kemshilik – zamanaýı óskeleń talap údesine saı kelmeýi. Birinshiden, eti óte maıly, naryqta oǵan suranys joq. Ekinshiden, olardyń jún ónimdiligi nashar: negizinen qylshyq, tómen sapaly jún talshyqtary, tek kıiz ónimderine jaraıdy.   

Keńes dáýiri kezinde bıazy júndi qoı ósirý jergilikti qylshyq júndi qazaqy qoı saý­lyqtaryn aǵylshynnyń shropshır, prekos tu­qym­dy qoshqarlarymen býdandastyrý arqyly bıazy júndi qoı tuqymdaryn kóbeıý baǵytymen júrdi. Seleksıa barysynda ár býyn býdandaryn uzaq jyldar boıy maqsatty suryptaý men juptaý negizinde «óz tólinen ósirý» ju­mystaryn júrgize otyryp qazaqtyń bıazy jún­di qoı tuqymy shyǵaryldy. Odan keıin otandyq ǵalymdar jıyrmasynshy ǵa­syrdyń 60-70 jyldar kezeńinde ońtústik qa­zaq merınosy, qazaqtyń arqar merınosy, soltústik qazaq merınosy tu­qymdaryn shy­ǵardy.

Jıyrmasynshy ǵasyrdyń toqsanynshy jyl­darynda etti baǵyttaǵy otandyq bıazylaý júndi qoıdyń úsh tuqymy shyǵaryldy. Qa­zaqtyń etti-júndi bıazylaý júndi qoı tuqymy respýblıkamyzdyń ońtústigi men oń­tústik shy­ǵysynda shól jáne shóleıt aı­maqtarynda taraldy. Qazaqtyń bıazylaý kros­sbredti júndi qoı tuqymyn ósirý Almaty jáne Shyǵys Qazaqstan oblystaryna tán bolsa, Aqjaıyqtyń etti-júndi qoıy Batys Qazaqstan oblysynyń dalalyq aımaqtarynda ósirildi.  

Bıazylaý júndi qoı salasynyń jedel damýy onyń qos baǵytty ónimdiligine baılanysty boldy. Qoıdyń bul tuqymy tez jetildigishtigimen, qozy etiniń sapaly qura­mymen jáne bıazylaý jún berýimen erekshe. 

Qoı sharýashylyǵyndaǵy osyndaı maq­satty jumystardyń nátıjesinde respýblıkamyz qoı sany jóninen álemdegi qoı ósiretin on eldiń qataryna endi, keńes odaǵynda Reseıden keıingi ekinshi oryndy ıelendi. Sol kezeńde respýblıkada júz myń tonnadan astam jún, tórt júz myń tonnadan astam qoı eti óndirildi. Qazaqstan Odaqta jún óndirýden ekinshi oryndy, al, álemde jetinshi oryndy ıelendi. Keńes odaǵynyń res­pýblıkasynan tysqary on eki elge jún shyǵaryldy.

Jer sharynda adamzattyń kóbeıýine baılanysty adam tirshiligine óte qajet aqýyz tap­shylyǵyn sheshý úshin et jáne et ónimderin ón­dirý qajettiligi joǵarylady. Adam qalypty ómir súrýi úshin jylyna 80 kg et qajet bolsa, kóptegen elder, onyń ishinde Afrıka, Ońtústik Amerıka, Indonezıa jáne basqa elder jylyna bar bolǵany 20 kg et tutynady. Iaǵnı, adam aǵzasyna óte qajet maldan óndiriletin aqýyzdyń tapshylyǵyn óteý álemdik pro­b­lemaǵa aınaldy.

Osy turǵydan bizdiń elimizdiń tabıǵı jaıylymdyq baılyǵy men halqymyzdyń mal ósirý dástúri et óndirisin tıimdi jolǵa qoıýǵa tolyq múmkindik beretini memleketimizdiń ıge­rilmeı jatqan resýrstarynyń biri. Respýb­lıkamyzdyń sarqylmas baılyǵy tabıǵı jaıy­­lymdar men shabyndyqtar kóbine shól jáne shóleıt jerlerde ornalasqan, ekinshiden, sońǵy jyldardaǵy aýa-raıynyń ózgerýine baı­lanysty shóleıttený úrdisi de keń etek alýda. Sondyqtan da, jaıylymdyq áleýetimizdi tolyq paıdalaný maqsatynda, birinshi kezekte, shól jáne shóleıt jerlerimizdi ıgerý úshin qoı sharýashylyǵyn órkendetý tıimdi ekeni belgili jáıt. Sonymen, et jáne et ónimderi óndirisin damytýdaǵy basym baǵyttardyń biri – qoı etin óndirý desek te bolady.

Dúnıejúzinde 500-den asa qoı tuqymdary bar bolsa, onyń ishindegi bıazy júndi etti tuqymdar birnesheý: Germanıada «deıchemerınofleıshshaf», Ońtústik Afrıka Respýblıkasynda «done» jáne Avstralıada «avstralıalyq etti merınos» tuqymdary. Álemge tanymal osyndaı tuqymdar qataryn tolyqtyrýǵa Qa­zaqstan da óz úlesin qosty, óıtkeni 2011 jy­ly bıazy júndi qoıdyń etti baǵyttaǵy jańa tuqymy «Etti merınos» seleksıalyq jetistik retinde tanyldy.

Jańa tuqymnyń qalyptasý tarıhy otyz jyldyq ǵylymı-seleksıalyq jumystardyń nátıjesimen tikeleı baılanysty. Bıazy qoı­dyń jańa tuqymy «Etti merınos» ǵy­ly­mı turǵydan alǵanda, jalpy tuqym shy­ǵarý úrdisinde «óz tólinen ósirý» ádisimen shyǵarylǵan alǵashqy tuqym. Bul tuqym shy­ǵarý úrdisindegi tyń jol. Óıtkeni, jańa tuqymdardy qalyptastyrý, kóbine, býdandastyrý negizinde adamzat qajet­tiligine qaraı unamdy maldardy suryptaý jolymen júrgizilip keldi. Ońtústik Afrıka Respýblıkasyndaǵy «done» jáne Avstralıadaǵy «avstralıalyq etti merınos» tuqymdary da nemistiń «deıchemerınofleıshshaf» tuqymymen býdandastyrý arqyly shyǵarylǵan maldar edi.      

Jańa tuqym maldarynyń ettilik qasıetin qalyptastyrý sekseninshi jyldary qazaqtyń bıazy júndi qoıynyń ettilik qasıetin arttyrý baǵytymen júrgizildi. Qazaqtyń bıazy júndi qoıy negizinen Taldyqorǵan jáne Almaty óńirleriniń shól jáne shóleıt jerlerinde ósiriletin. Osy qoılardyń jergilikti jerge beıimdiligin paıdalana otyryp, olardyń etti­ligin arttyrý maqsatynda etti maldar tań­dalyp, tuqymishilik seleksıa ádisimen et­ti baǵyttaǵy otarlar sany kóbeıtildi. Mal asyl­dandyrý ju­mystary jan-jaqty jáne keń aýqymdy ustanymmen júrgizildi, keı­bir otarlarǵa tán ózindik erekshelikterdi saqtap qalý maqsatynda atalyq tásili boıynsha qoılardyń jańa tıpteri men tuqym ishindik tıpterin qalyptastyrý qol­ǵa alyndy. Toqsanynshy jyldary osyndaı syn­darly suryptaý negizinde «Sarybulaq» tuqymishindik tıpi shyǵaryldy. Bul tıptiń qoılary iri, eti mol jáne jún sapasy da jaqsy boldy. Seleksıalyq úrdistiń sońǵy kezeńderinde ettilik qasıetti kúsheıtý maqsatynda etti baǵyttaǵy álemdik qoı tuqymdarynyń tek­tilik áleýettiligi paıdalanyldy. Nemistiń «deıchemerınofleıshshaf» qoshqarlarynyń ge­­ne­­­tı­kalyq áleýettiligi jergilikti qoılardyń et­tilik baǵyttaǵy keıbir olqylyqtaryn jedel tolyqtyrý úshin qoldanyldy. Osyndaı býdandastyrýdan alynǵan tuqymdardy da óz tólinen ósirý jolymen kóbeıtip, kóbinese tuqymishindik suryptaýǵa basymdylyq beril­di. Zamana aǵy­myna oraı, seleksıa baǵytyn boıyndaǵy qýa­tyn quıryqqa emes, bóksesine, arqasyna, qabyrǵasyna jınaıtyn qoılardyń otarlaryn qalyptastyrýǵa qaraı baǵyttadyq. Birinshiden, ettiligi joǵary, ıaǵnı, bóksesi tolyq, keýdesi men arqasy keń, qabyrǵasyna et jınalatyn maldardy tańdap alsaq, ekinshiden, osy maldardyń tez jetilýine jáne salmaǵyna mán berdik. Jún sapasy nazardan tys qalǵan joq. Sóıtip erte jetilgen qozylardy sol jyly atalyq retinde paıdalaný ádisterin qoldandyq. Suryptaý kezinde 6-7 aılyǵynda 50 kg asatyn qoshqar toqtylar, ettiligi jaǵynan jáne jún sapasy boıynsha qatań suryptaýdan ótkizilip, kóbine, qoldan uryqtandyrý jolymen qar­qyndy paıdalanyldy. Osy ádis óndiristik synaqtan ótip, ǵylymı jumysymyzǵa jańalyq retinde endi. Ǵalymdardyń qoldanǵan osy batyl sheshimi óte jaqsy nátıjesin kórsetti. Birinshiden, maldyń ettiligi artty, ekinshiden, qozylardyń erte jetilýi tektik qasıet retinde qalyptasty.

Uzaq jylǵy seleksıa jergilikti maldyń ettiligin arttyryp, onyń bıazy júndi sapasyn saqtap qaldy. Jańa tuqym qoılarynyń ettilik qasıetiniń artýy jáne maldardyń shól jáne shóleıt jerlerge beıimdiligi ıgerilmeı jatqan shalǵaıdaǵy jaıylymdardy oryndy paıdalanýǵa muryndyq bola alady. Osyndaı sharýaǵa ońtaıly, ári paıdaly jaǵyn eskersek, jańadan shyqqan «Etti merınos» qoı tuqymy halyq sharýashylyǵy úshin taptyrmas olja.   

Etti bıazy júndi «Etti merınos» qoıy­nyń tuqym mal otarlary Almaty obly­synyń «Almaty» tuqym mal zaýyty sharýa­shylyǵynda, «Sarybulaq asyl tuqym» sha­rýa­shylyǵynda jáne Eskeldi atyndaǵy óndiristik kooperatıvinde shoǵyrlanǵan. Osy mal­dar­dyń negizinde «Etti merınos» atty jańa qoı tuqymynyń sapasyn anyqtap qabyldaý 2010 jyly memlekettik komısıada qaralyp, 2011 jyly Zıatkerlik komıtet tarapynan selek­sıalyq jetistik retinde maquldanyp, patent berilgeni otandyq ǵalymdar úshin maqtanysh.

Bul negizgi ósirý aımaǵy shól jáne shóleıtti qumdar bolyp tabylatyn álemdik tájirıbedegi alǵashqy bıazy júndi etti qoı tuqymy. Bul da ǵylymı turǵydan jańashyldyq.

Jańa «Etti merınos» qoı tuqymyn shy­ǵarý barysynda qoldanylǵan seleksıalyq tásilderdiń kópshiligi álemdik seleksıa úrdi­sine qosylǵan jańalyq desek te bolady. My­saly, jańa tuqymdy óz tólinen ósirý jolymen shyǵarý, shól jáne shóleıtti jerlerge beıimdelgen, tabıǵattyń qatań synyna kónbis, júni bıazy qoı ósirý álemdik qoı salasyndaǵy jańa, ári tyń tásilder. Jańa tuqymdy shyǵarý barysynda qalyptastyrylǵan basqa da selek­sıalyq tásilder jańashyldyǵymen óte qun­dy. Aıtalyq, atalyq qoshqarlar sanatyna jatqyzylǵan toqty qoshqarlardy 6-7 aı­lyǵynda shaǵylystyrýǵa qosý jáne atalyq retinde erte jetilgen qozylardy iriktep alý ádisi. Keńsiriktiń damý deńgeıi, tuıaǵynyń myqtylyǵy, keýdesiniń keńdigi, jaýyrynnyń jalpaqtyǵy, bóksesiniń tolyqtyǵy sıaqty seleksıalyq belgilerdiń ónimdilikpen qosar­ly (bıserıaldy) baılanysyn paıdalana otyryp irikteý jáne juptaý ádisterin qoldaný da qoı seleksıasyna engizilgen tyń ádister. Atalyq boıynsha ósirýde erekshe jaratylǵan atalyq maldyń ózindik belgilerin barynsha damýyna qaraı irikteý men juptaý jumystaryn turaqty júrgizý de tosynnan qabyldanǵan seleksıalyq sheshim. Sonymen qatar, egiz nemese úsh qozy tapqan saýlyqtardyń tólderin qarqyndy paıdalaný, ásirese olardyn týǵan erkek toqtylardy tuqymdyq maqsatta ba­ryn­sha qoldaný óz nátıjesin berdi. Jańa qoı tuqymynyń saýlyqtarynyń tóldegishi óte jaqsy, seleksıalyq otarlarda ár júz bas saýlyqtan júz jetpis basqa deıin qozy alynady. Kóptóldiligi boıynsha suryptaý, saý­lyqtyń súttiligin anyqtaı alatyn kórset­kish, sondyqtan osy belginiń tektilik deńgeıde qalyptasýy qozylardyń erte jetilýine mu­ryndyq bolǵany da ǵylymı turǵydan túsinikti.      

Jalpy sharýashylyqta jańa tuqym qoıla­rynyń óz tólinen kóbeıý qasıetteri jáne tól­de­riniń aman saqtalýy jergilikti mal tu­qymdarynyń deńgeıinde. Olar jyl boıy shól jáne shóleıt beldeýlerdegi jaıylymdarda jaıylýǵa beıimdi jáne tabıǵattyń qatań jaǵdaıyna (aptap ystyq, qalyń qar, borandy aıaz) tózimdi. Genetıkalyq turǵydan, óz tólinen kóbeıý qasıetiniń joǵary bolýy, sonymen birge ettilik qasıetiniń tóline turaqty berilýi jańa tuqymnyń tektilik áleýetiniń qalyptasqanyn dáleldeıdi.       

Et ónimdiligi boıynsha bul qoılar done, avstralıalyq etti merınos, sondaı-aq deıche merınofleıshshaf sıaqty aldyńǵy qatarly etti bıazy júndi qoı tuqymdarynan kem emes. Bazalyq sharýashylyqtardaǵy úzdik otar­lardaǵy saýlyqtardyń tirileı salmaǵy 70-72 kg-ǵa, jún ónimdiligi 7 kg-ǵa deıin jetedi. Bul kórsetkishter álemdik bıazy júndi qoı sharýashylyǵynyń úzdik jetistikterine saı keledi.  

Jańa tuqymnyń ettilik qasıetteriniń biri tez jetilgishtigi. Erkek toqtylardyń tý­ylǵan jyly tirileı salmaǵynyń ortasha táýliktik ósimi 300-320 gram quraıdy. Bordaqylaýǵa qoıylǵan erkek toqtylardyń eń joǵary kórsetkishi 570 gramnan asady, bul jetistik jańa tuqym tólderiniń gene­tıkalyq áleýettiligine kýá, ári aldaǵy seleksıalyq jumystarǵa zor múmkindik tý­ǵyzady. Qozylardyń erte jetilýi tektik qasıet retinde qalyptasqan, óıtkeni ǵylymı-óndiristik tájirıbe derekteri boıynsha 4-4,5 aılyq erkek toqtylardyń tirileı salmaǵy 35-38 kg. Bul otardaǵy qozylardyń orta salmaǵy, tuqymdyq malǵa enesinen bólgen kezde 50 kılogrammnan artyq salmaq tartatyn qozylar ǵana tańdalady. Sharýashylyqtaǵy qozylardyń ortasha usha salmaǵy 18-20 kg, et shyǵymy 50,0-52,0% jáne soıys shyǵymy 51,7-53,6%. Maldyń jasy ulǵaıǵan saıyn usha shyǵymy 53,7%-ǵa, al soıys shyǵymy 57,6%-ǵa deıin jetedi.      

Etti merınos tuqymynyń jún ónimi de jaqsy: ár qoıdan 3,5-4,0 kg jýylǵan jún alynady, júnniń uzyndyǵy 10-12 sm, júnniń negizgi jińishkeligi 64-60 sapa. Jańa tuqym qoılarynyń erekshelikteri – dene bitimi dóńgelengen pishinde bolady. Keýdesi keń, jaýyryny jalpaq (jaýyryn arasy keń), bóksesi etti, denesiniń artqy bóligi jalpaq, ásirese, jambasynyń eti tolyq bolyp keledi, ıaǵnı ettilik pishini aıqyn.
Seleksıa barysynda tumsyǵy dóńes, keńsirigi keń qoılarǵa basymdylyq berildi, óıtkeni, olardyń jaıylymda qozǵalýy shıraq, ásirese, shalǵaı jaıylymdarǵa aıdaǵanda shaldyqpaıtyn tózimdiligi joǵary boldy. Ǵylymı tájirıbeler negizinde, osyndaı qoı­lardyń salmaǵy da joǵary, jún berýi de artyq ekeni dáleldendi. Sonymen qatar, eksperıment nátıjesinde tumsyǵy dóńes, keńsirigi keń qoılardyń tynys alý organdary, júregi, búıregi jáne kókbaýyrynyń jaqsy damıtyny baıqaldy. Bul jańalyqqa (avtorlary: T.Qasenov, Q. Seıtpan) zıatkerlik patent alynǵan.

Et sapasyna toqtalsaq, enesinen bólingen 4-4,5 aılyq qozylardy dereý etke soıǵanda alynatyn qozy etinde enesiniń súti men jazǵy kók shóptiń dámderi jaqsy úılesip, onyń dámdik sapasy óte joǵary bolady. Basqa mal túlikterimen salystyrǵanda, osy belgileri boıynsha qozy eti eresek maldarǵa qaraǵanda qatty erekshelenedi. Qozy etine tán osyndaı sapalyq artyqshylyqtar jańa tuqym toqtylarynda jaqsy jetilgen.    

Belgili reseılik ǵalymdar S.V.Býılov, V.M.Kýrganskııdiń derekteri boıynsha, qoı etindegi aqýyz mólsheri sıyr jáne shoshqa etimen birdeı. Maı mólsheri jáne qunarlyǵy jaǵynan qoı eti sıyr etinen asyp túsedi, biraq shoshqa etinen kem. Biraq, qoı etinde 29 mg, sıyrdyń maıly etinde – 75 mg, al shoshqa etinde – 74,5-126 mg holesterın bolady. Sondyqtan profesor N.Petrovskıı «kim qoı etin jese, sol aterosklerozben az aýyrady» degen pikir aıtqan.

Fransıanyń ulttyq zootehnıkalyq zertteýler ortalyǵy naryqtaǵy salmaǵy 15-20 kg ushalarǵa (ártúrli qoı tuqymdarynan alynǵan) degen eń úlken suranysty zerttep, tómendegi jaǵdaıdy anyqtady: quramyndaǵy sý mólsheri 60-65%, proteın – 15-20%, proteınniń maı­ǵa qatynasy 1,0-2,0 birlik quraıtyn joǵarǵy qońdylyqtaǵy qozy ushalary eń úlken suranysqa ıe. Bul turǵydan alǵanda, Qazaqstandyq ǵalym­dar júrgizgen tájirıbede, ońtaıly salmaq (18-20 kg) pen ushadaǵy proteın men maıdyń jaǵym­dy araqatynasy (1,0-1,3) 4 aılyq gempshır jáne etti merınos qozylaryna tán ekeni anyqtaldy. Bul derekter jańa «Etti merınos» qoı tuqymynyń et sapasy jáne tez jetilgishtigi jaǵynan artyqshylyqtaryn kórsetedi.

Sharýashylyq derekteri boıynsha jańa tuqym qoılarynyń et ónimdiligi bastapqy jergilikti tuqymnyń kórsetkishterinen 15-20%-ǵa artyq. Usha jáne jumsaq et shyǵymy 5-7%-ǵa kóp.      

Jańa tuqymnyń taralý aımaǵy keń: jańa tuqymnyń asyl tuqymdy maldary Almaty obly­synyń 4 aýdanynda ósiriledi: Talǵar, Ker­bulaq, Eskeldi jáne Kóksý aýdandary. Kór­setilgen 4 aýdandaǵy qolda bar 500 myń­nan astam qoıdyń 400 myńnan astam basy «Etti merınos» qoı tuqymy. Olar qysta jaıylymda jaıýǵa jáne jergilikti tabıǵı-klımattyq jaǵdaılarǵa óte jaqsy beıimdelgen. Almaty oblysynyń basqa on eki aýdanynda osy maldardyń tuqymdyq maldary ósirilip, jergilikti qoılardyń ettiligin art­tyrý maqsatynda jaqsartýshy qoshqarlar keńinen paıdalanylýda. Almaty oblysynan tysqary Ońtústik Qazaqstan jáne Jambyl oblysynyń negizgi qoı sharýashylyqtarynda osy tuqym beleń alýda. Sonymen qatar, osy jańa tuqymnyń tańdaýly qoshqarlarynan alynǵan uryqtar Reseı Federasıasynyń asyl tuqymdy qoı sharýashylyqtarynda qoldanylýda. Taralym aımaǵynyń keńeıýi jáne negizgi shoǵyrlanǵan aýmaǵyndaǵy mal basynyń jetkilikti bolýy etti bıazy júndi qoılardyń ózindik tuqym mal bazasynyń qalyptasqanyna dálel.      

Tájirıbeler nátıjeleri boıynsha jekelegen toqtylar 500-571 gramnan qosymsha salmaq qosady. Bul bolashaqtaǵy jumystyń úlken kepili jáne rekordty kórsetkish bıazy júndi qoılardyń jún ónimdiligin tómendetpeı, olardyń et ónimdiligin ári qaraı arttyrýdyń qory bolyp tabylady. Sharýashylyq derekterine súıensek, 4-4,5 aılyq qozylardy etke ótkizgendegi tabys, sharýa ekonomıkasyn rentabeldi júrgizýge qol jetkizgen. Mysaly, Almaty oblysynyń «Araı» sharýa qojalyǵynda 1 saýlyqqa shaqqandaǵy paı­­da 7184-7650 teńgeni quraıdy.

Jańa tuqymdaǵy ettilik ónimdilik tektilik (genetıkalyq) turǵydan turaqtanǵan belgi: qoshqarlardyń tirileı salmaǵy 110-120 kg (140 kg-ǵa deıin), saýlyqtar – 65-75 kg (103 kg-ǵa deıin). Maldyń taza salmaǵynan usha shyǵymy 60-63% quraıdy, bul kórsetkishtiń tuqymdy ári qaraı jetildirýde mańyzy zor.   

Etti merınostardy shyǵarý tájirıbesi shól jáne shóleıtti aımaqtarda bıazy júndi, joǵary et ónimdiligine ıe qoılardy ósirý múmkindigin kórsetti.

Jańa «Etti merınos» qoı tuqymy – respýblıkada ekologıalyq taza qoı jáne qozy etin beretin etti baǵyttaǵy qoı sharýashylyǵyn qurý maqsatyndaǵy qundy seleksıalyq materıal. 

İri ujymsharlar men keńsharlardyń ornyna usaq sharýa qojalyqtaryn qurý tuqym asyldandyrý jumystaryn qıyndatqany bel­­gili. Osyndaı jaǵdaılarda seleksıalyq ju­mystardy júrgizýdiń úlgisi retinde Almaty oblysynyń «Jetisý» aımaqtyq qoı ósirýshiler odaǵyn ataýǵa bolady. Munda eń úzdik tuqymmal sharýashylyqtarynan satyp alynǵan jáne bir jerge shoǵyrlandyrylǵan atalyq qoshqarlar sharýa qojalyqtaryndaǵy saýlyqtardy uryq­tandyrýǵa paıdalanylyp júr. Osylaısha, jyl saıyn 140 myńnan astam bıazy júndi saýlyqtar jańa tuqym qoshqarlarymen uryqtandyrylyp, aımaqtaǵy qoılardyń sapalyq jaǵynan jaqsaryp kele jatqany baıqalady. Aımaqtyq qoı ósirýshiler odaǵynyń jańa tuqym etti merınos qoıynyń negizgi asyl tuqymdy maldary shoǵyrlanǵan óńirde belsendi mal asyldandyrý jumystaryn júrgizýi jańa tuqymnyń tektik qasıetin ushtaı túsýge yqpalyn tıgizip, óńirdegi jańa baǵyttaǵy qoı tuqymdarynyń tektik áleýettiligin arttyrýǵa muryndyq bolýda.    

Jańadan shyqqan qoıdyń etti tuqymy elimiz­diń ekonomıkasynyń órkendeýine eleý­li úles qosatyn áleýmettik mańyzy zor, sharýashy­lyqtarǵa keńinen taralǵan, qoı ósirýdiń tıimdi­ligin arttyratyn praktıkalyq máni orasan zor ǵylymı jetistik.

Qoldanylǵan ádebıetter tizimi:

Negizgi:

1. Seıtembetov T.S., Tóleýov B.I., Seıtembetova A.J. Bıologıalyq hımıa.-Qaraǵandy, 2007j;
2. Seıtov Z.S. Bıologıalyq hımıa. - 2007j;
3. Seıtembetova A.J., Lıhodıı S.S. Bıologıalyq hımıa, 1994j;
4. Berezov T.T., Korovkın B.F. Bıologıcheskaıa hımıa.-M., 2005, 2007j;
5. Bıohımıa pod. red.. chl..-korr. RAN, prof.. E.S. Severına.-M., 2005, 2007j;
6. Ýsenova M.Sh. “Vıtamınder”, 2007j;
7. Menshıkov V:V.,Volkov N.I. “Bıohımıa “– M.:Fızkýltýra ı sport, 2007g.

Qosymsha:

1. Bıohımıa suraqtary men jaýaptary. QR UǴA korr., prof. S.M. Adekenovtiń red.basshylyǵymen.-Astana, 2003j;
2. Lenıdjer A. Bıohımıa. –Moskva: Mır, 1974;
3. Marrı R., Grenner D., Meıes P., Rodýell V. Bıohımıa cheloveka. 2003j

OQO, Maqtaaral aýdany, Atakent qalashyǵy
Maqtaral agrarlyq koleji
«Veterınarıa» mamandyǵynyń arnaıy pán oqytýshysy
Qalmenov Tórebek Nyshanovıch

---