InfoHub Logo

Qoı basqa úı maldaryna qaraǵanda qolǵa erte úıretilgen. Shyǵý tegi, ǵalymdardyń kóp jyldardaǵy zertteýleriniń nátıjesinde, qazirgi ýaqytta áli de kezdesetin mýflon, arqar, argalı jáne jaly bar qoılardan bastalady degen tujyrymǵa toqtaǵan. Ásirese, mýflonnyń jetekshi orny bolǵan bolýy kerek, sebebi qazirgi qoılardyń barlyǵynyń da hromosomalarynyń sany mýflonmen birdeı — 54.

Mýflondar — qazirgi kezde Jerorta teńiziniń Sardınıa men Korsıka araldarynda, Kavkaz taýlarynda, Iran men Túrkıa jerlerinde mekendeıdi. Mýflondar taý mýflony jáne dala mýflony bolyp bólinedi. Taý mýflondary jeńil, júrdek, taýlardyń qolaısyz jaǵdaıyna tózimdi jáne berik bitimdi bolyp keledi. Túrtúsi qyzǵylt-taý, qońyr-qoshqyl qylshyq júndi bolady. Qoshqarlarynyń salmaǵy 60-70 kg tartady. Askanıa-Novada (Ýkraına) akademık M.F.Ivanov mýflon qoshqarlarymen bıazy júndi saýlyqtardy shaǵylystyryp, odan bıazy júndi qoı tuqymyn ósirgen. Taý mýflonynan Roman, Shotland, t.b. qysqa quıryqty qoı tuqymdary taraǵan.

Dala mýflony nemese arqar uzyn jińishke quıryqty jáne uzyn-maıly quıryqty qoı tuqymdarynyń arǵy tegi dep eseptelinedi. Aral men Kaspıı teńizderi aralyǵyndaǵy dalaly aımaqta, Qazaqstan men Orta Azıanyń taýly aımaqtarynda kezdesedi. Dala mýflony taý mýflonyna qaraǵanda irileý, múıizdileý bolyp keledi. Denesinde qysqa qylshyń, baýyrynda túbit júnder esedi. Túr-túsi — qyzǵylt-qoshqyl. Argalı — quıryqty qoılardyń arǵy tegi, qazirgi jabaıy qoı túrleriniń eń irisi. Tirideı salmaǵy 180-200 kg, irileri — 240 kg-ǵa deıin barady. Orta Azıa, Sibirdiń ońtústigindegi taýly aımaqtarda, Qazaqstannyń shyǵys, ońtústik-shyǵys taýlarynda, Saryarqa, Ulytaý, Qarataý, Shý, İle ózenderiniń boıynda kezdesedi. Qoshqarynyń múıizi iri, túbi jalpaq, dene túgi sur-býryl, qylshyń júndi. Arqar kebine egiz qozdaıdy.

Qoıdyń qolǵa úırenip, úı maly bolǵanyna 8-10 myń jyldaı bolǵan. Mine, osy ǵasyrlarda jer júzinde, adamnyń ósý tarıhynda, tabıǵat qubylysynda birneshe tarıhı ózgerister bolǵan. Osy ótken ýaqyt ishinde jerdiń ózgesheligine aýa men tabıǵat erekshelikterine baılanysty qoıdy ár túrli qajettilikke paıdalanǵan. Tıbette qoıdy kúsh kólik, júk tasıtyn mal retinde paıdalansa, Egıpette qoıdy jer jyrtýǵa jekken. Mine, qoı adam qolyna úırengennen keıin birneshe bıologıalyq ózgeristerge ushyraǵan, Qoı tuqymdary keıin birte-birte et, sút, jún, teri ónimderin berýge baǵyndyrylyp ósirile bastaǵan.

Qazirgi qoı tuqymdarynyń alǵashqy jabaıy kezindegi tegimen salystyrǵanda kóptegen bıologıalyq-morfologıalyq aıyrmashylyqtary bar. Eń aldymen, ózgergeni — minezi, ıaǵnı olardyń adam shǵaıyna qaraı aýysyp jýası bastaýy. Seıtip, adam qoıdy tobymen júrýge kóndirdi. Olardyń bulaı jýasýy sezim aǵzalarynyń, estý, kórý qabiletteriniń álsireı bastaýynan dep dáleldeýge bolady. Árıne, bul erekshelikteri qoı tuqymynyń árqaısysynda ár túrli. Tuqymdas qoılardyń ishinde keıbiri asaý, qashaǵan bolyp keletin jabaıy teginen qalǵan minez deýge bolady. Qoıdyń jalpy uryqtaný, tóldeý merzimderi ózgerip, sozylyńqy (5-6 aıǵa deıin) bolyp, adamnyń qolaıly degen ýaqytyna ıkemdelgeni, tólshildiginiń artýy da bıologıalyq ózgeristeriniń kerinisteri.

Jabaıy qoılar men úı qoılarynyń taǵy bir bıologıalyq aıyrmashylyǵy — júniniń túri men sapasynda. Jabaıy qoılardyń júniniń túri qorǵanys qasıetine qaraı, júrgen tabıǵat ortasynyń túsine jaqyn qyzǵylt, qońyr, t.b. túrlerde bolsa, úı qoılarynyń jún tústeri aq, aqsary, qara, aqsur bolyp keledi. Júniniń morfologıalyq quramy da ózgergen. Jabaıy qoılardyń júni iri qylshyqty, túbiti óte jińishke jáne qysqa bolsa, úı qoılarynyń júnderi túbitti, aralyq talshyq-ty, qylshyǵynyń ózi jińishke. Júnniń ósýinde de birshama ózgerister bolǵan. Jabaıy qoılar men úı qoılarynyń múıizderinde ózgerister kóp. Úı qoılarynyń múıizderi jińishke, qysqa, kóbinese qoı tuqymdary toqal. Jabaıy qoılardyń quıryqtary qysqa, kishi bolsa, úı qoılarynyń quıryǵy úlken, uzyn bolyp keledi. Sol sıaqty, úı qoılarynyń ishek-qarny, júrek, ókpe-baýyry da ózgergen. Úı qoılarynyń júregi bosań, eti maıly kelse, jabaıy qoılardyń júregi tyǵyz, úsh buryshty bolyp keledi. Jabaıy qoıdyń qoshqarlary men saýlyqtarynyń salt kórinisindegi aıyrmalary erekshe kózge túsedi. Qoshqarlary iri, múıizdi, bıik bolady, al úı qoılarynda qoshqar men saýlyqtary olaı erekshelenbeıdi.

Qoıdyń jalpy basqa malǵa qaraǵanda bıologıalyq erek-shelikteriniń biri — bas súıekteriniń beınesi. Qoıdyń basy súıir, jaq súıekteri uzyn, tumsyǵy úshkir, erinderi ıkemdi, tez qımyldaǵysh, tisteri ótkir, usaq bolady. Bul qasıet qoıdyń jaıylym maly ekenin anyqtap, tapshylyqty udaıy kóretinin ańǵartady. Qoı basynyń mundaı túrge ózgerýi, zertteýshi ǵalymdardyń pikirine qaraǵanda, óziniń ósý evolúsıasynda myńdaǵan jyldar boıy tabıǵattyń shópsiz, qıyn, aýyr jaǵdaılaryna beıimdelýinen bolǵan. Qoı basqa úı maldaryna qaraǵanda tabıǵatta ósetin shópterdiń (80-85%) basym kópshiligin jeıdi, munyń ishinde aramshópter, ashshy shópter, basqa mal jemeıtin shópter kóptep kezdesedi. Qoıdyń jegen shóbin qorytý qabileti de basqa maldardan joǵary. Óıtkeni, qoıdyń asqazany kóp kameraly, ishegi uzyn, óz denesinen 30 ese uzyn bolady. Al sıyrda 20 ese, basqa malda odan da az. Sondyqtan, qoı jegen shóbiniń 75% -yn túgeldeı sińiredi.

Qoıdyń endigi bir bıologıalyq ereksheligi — ósimtaldyǵy. Ár 100 saýlyqqa orta eseppen jylyna 130-150 qozy ósirýge ábden bolady. Mundaı qasıet tórt túliktiń basqalarynda (jylqy, túıe, sıyr) áldeqaıda tómen. Qoıdyń jynys aǵzalary men júıesi tez, 5 aıda jetiledi. Biraq bul ýaqytta olardy shaǵylysqa jiberýge bolmaıdy, sebebi, basqa aǵzalary, onimdilik qasıetteri áli damyp jetispeıdi. Qozy alǵanmen, ondaı maldan joǵary ónim óndirýge bolmaıdy. Sondyqtan, urǵashy qoıdy birneshe ret 18 aılyǵynda shaǵylysqa jiberý jan-jaqty negizdelgen bolady. Osynyń ózinde de qoıdan jaqsy ónim alyp, mal basyn jedeldetip ósirýge bolady. Qoı qozyny 5 aı kóteredi, 150 kúnnen keıin qozdatyp, qozylaryn ýyzǵa toıdyryp, sodan soń qoldan jasaǵan sútpen asyrap, saýlyqtardy qaıta shaǵylysqa ózirleýge bolady. Saýlyqtardy jylyna eki nemese eki jylda úsh ret qozdatýdyń tehnologıalary jasalǵan. Jaǵdaı bar, mamandary jaqsy fermalarda bul tehnologıalardy qoldanyp, qoıdy tabysty salaǵa aınaldyrýǵa ábden bolady. Ol úshin mal azyǵynyń jaqsy qory, qorajaılar, eń bastysy, jaýapty da bilgir mamandar qajet.

Qoıdyń bıologıalyq erekshelikteriniń biri — onyń adamǵa qajet túrli ónim beretini. Qoı adam ómirine eń qajetti et, sút, jún, teri, eltiri óndiredi. Basqa maldar bul ónimderdiń keıbir túrin ǵana beredi. Árıne, qoıdan adam ómirine, halyq sharýashylyǵyna kerekti ónimderdiń ár túrlerin birdeı mólsherde talap etýdiń ozi durys bolmas edi. Bul oraıda J.Kúveniń korreksıa zańyn eske alý durys bolady. Ǵalym: «…árbir ózinshe quralǵan nárse bir jeke tuıyq júıeden turady jáne ony ńuraýshy zattar bir-birimen tyǵyz baılanysty bolady da, barlyǵy birigip ózinshe bir qajetke jaraıdy. Al sol bir-birimen tyǵyz baılanysty zattyń bir bóligin ózgertý mindetti túrde, ekinshi bir bólektiń belgili bir molsherde ózgerýine ákelip soǵady» dep kórsetedi. Bul korreksıa zańynyń barlyq jerde úlken teorıalyq mańyzy bar. Al osyny tiri aǵzaǵa aýdarsaq bylaı bolyp shyǵady: «árbir tiri aǵza — bir-birimen tyǵyz baılanysqan hımıalyq zattardan turatyn kúrdeli de tutas dene, onyń eń joǵary maqsaty ómir súrý, ósý bolyp esepteledi». Jalpy bıologıa ǵylymynyń negizin qalaýshy iri ǵalym Ch.Darvın aǵzanyń ósip-jetilýin, tuqym qýalaý qasıetteriniń jeke belgileriniń bıologıalyq ózgerýin aǵzalardyń, deneniń úılesimdilik zańy (korreksıa) dep ataǵan. Onyń ózin tabıǵı iriktelý dep dáleldegen. Osyndaı ǵylymı negizge súıene otyryp, árbir evolúsıalyq ózgeristi, bolmasa bir kúrdeli seleksıalyq jumystyń nátıjesin, mysaly, jańa tuqym shyǵardy kóp jylǵy eńbektiń arqasynda bolǵan korreksıalyq júıeniń oryn aýystyrý nátıjesi dep uǵyný kerek. «Esh zat esh jaqtan kelmeıdi — biri-biriniń ornyn aýystyrady».

Sonymen, korreksıa zańynyń dáleldeýimen aǵzadaǵy barlyq zattar bir qalypty ósip, birdeı mólsherde damymaıtynynyń anyqtalǵany shyndyq. Ch.Darvın óziniń iri qaraǵa jan-jaqty júrgizgen zertteýleriniń nátıjesinde bylaı dep jazǵan: «Sıyrdan… kóp sút saýyp, onyń ústine, onyń jyldam semire qoıýyn talap etý óte qıynǵa túsken bolar edi». Sol sıaqty, P.N.Kýleshov ta R.Bekveldiń: «Ár qoıdyń júnin 2 ne 3 fýntqa kóbeıtý úshin onyń 10-12 fýnt etin joǵaltý kerek» degen oıyn maquldaı kelip, bylaı dep jazǵan: «osy ýaqytqa deıin bir qoıdan ári joǵary sapaly et, onymen qosa sondaı sapada jún alynǵan emes». Mine, osy sıaqty zootehnıkalyq, bıologıalyq kózqaraspen qaraǵanda óte tujyrymdy júrgizilgen tájirıbelerdiń nátıjesi osy kezdegi seleksıonerlerdiń jumys júrgizýine úlken jeńildik jáne úlgi retinde paıdalanýǵa jol kórsetedi. Qoı sharýashylyǵynda árbir seleksıoner qoıdyń qaı tuqymyn ósirý kerektigin anyqtaý úshin, eń aldymen sol jerdiń tabıǵı erekshelikterin, aýa raıynyń qubylysyn, azyq qoryn, geografıalyq aıyrmashylyqtaryn zerttep, endi osy jerge qandaı tuqymdy qoıdyń bıologıalyq ereksheligi saı keletinin, qandaı tuqymdy qoı sapaly ónim beretinin anyqtaý kerek.

Óıtkeni, qoıdyń bıologıalyq erekshelikteri olardyń tuqymdaryna tikeleı baılanysty. Keıbir qoı tuqymdary keń, jazyq, qurǵaq aýaly aımaqta ózin jaqsy sezinip, mol ónim beredi. Bulardyń qataryna qazaqtyń quıryqty qoılary, edilbaı qoıy jatady. Qaısybir qoı tuqymdary jeri shalǵyn, jazy, aýasy ylǵaldy jerdi jaqsy kóredi. Bul topqa Brıtanıanyń etti-júndi bıazylaý qoılary jatady. Keıbir tuqymdar taýly jerlerde jaqsy damıdy. Ondaı qoılarǵa qazaqtyń arqar-merınosy, gıssar qoıy, alaı qoılary jatady. Osy keltirilgen bıologıalyq qasıetteriniń arqasynda qoı túligi basqa mal túrlerine qaraǵanda dúnıe júzinde eń keń taraǵan, eń kóp maldar qataryna jatady. Jer júzinde qazirgi kezde 600-den astam qoı tuqymdary ósiriledi. Solardyń ishinde ystyqqa da aıazdy sýyqqa da, taýly jerge de, qumdy-shóleıtti jerge de jersinip óse beretin qoı tuqymdary bar. Másele sonyń ishinen naqty jerge, jaǵdaıǵa qajetti tuqymdy tańdap alyp ósirýde. Qoı — adam eńbegin aqtaıtyn mal. Qazaq «mal ósirseń — qoı ósir, tabysy onyń kól-kósir» dep tegin aıtpaǵan. Qoıdyń osy sıaqty joǵaryda aıtylǵan erekshelikterin basqa dene bitimi (konstıtýsıa), syrtqy pishini (eksterer), ishki qurylysy (ınterer) da ár qoı tuqymynda ózine tón erekshe bolady. Sol erekshelikterin seleksıoner-zootehnık tereń zerttep, onymen jumys júrgizgen kezde bul materıaldaryn ózderine negizdeýshi qural retinde paıdalanýǵa tıis.

---