"Qazaq" ataýy jáne qazaq júzderiniń paıda bolýy
10 synyp. Qazaqstan tarıhy
Sabaqtyń taqyryby: "Qazaq" ataýy jáne qazaq júzderiniń paıda bolýy
Sabaqtyń maqsaty:
• «Qazaq» sóziniń shyǵýy men maǵynasy týraly ǵalymdardyń oı - tujyrymdary men derekteri «Alash» ataýynyń maǵynasy, júzderdiń paıda bolýy týraly aıtý.
• Bilimdi, ultjandy azamat tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas
Ádisi: ınteraktıvti
Sabaqtyń kórnekiligi:
1. karta
2. Tirek - syzba, sýretter, kesteni paıdalaný.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý kezeńi
• Oqý quralyn tekserip túgeldeý
• Ánuran oryndaý, «Habar»
• Oqýshylar zeıinin sabaqqa aýdarý
Kórnekilik: karta, sýretter, syzba, keste paıdalaný.
Úı tapsyrmasyn suraý:
• Monǵol shapqynshylyǵynyń jergilikti halyqqa qandaı zardaptary tıdi?
• Etnosaıası qaýymdastyq degenimiz ne, onyń halyq bolyp qalyptasýǵa qandaı áseri boldy?
• «92 baýly qypshaq shejiresinen» ne bilýge bolady?
• Qazaq halqynyń qalyptasýyndaǵy qypshaq taıpalarynyń atqaratyn róli qandaı?
• Halyq bolyp qalyptasýdyń qandaı belgilerin bilesińder?
• Júzderdiń paıda bolǵandyǵy týraly ańyzda ne aıtylǵan?
• Qazaq halqynyń qalyptasýy qashan, qalaı aıaqtaldy?
Jańa sabaqtyń jospary:
1. «Qazaq» sóziniń shyǵý tegi.
2. «Alash» ataýynyń maǵynasy.
3. Júzderdiń paıda bolýy.
«Qazaq» sóziniń shyǵý tegi týraly derekterdi keste arqyly túsindirý. Óıtkeni «qazaq» sóziniń shyǵýy týraly kóptegen ǵalymdardyń pikiri bar, osy kesteni paıdalanyp, oqýshylarǵa tapsyrma berip, pikirlerin bilý qajet. Sonymen qatar qosymsha derekterden aldyn ala shyǵarmashylyq tapsyrma berýge bolady.
Ǵalymdar. Eńbekteri men pikirleri
«qazaq» sóziniń shyǵý tegin b. z. d. VII - IV ǵasyrlarda ómir súrgen saq taıpalarynyń atymen, «saq», «kaspı», «qas», «qaz», «haz», «az», «qasaq» degen taıpa attarymen baılanystyrady.
Akademık N. Ia. mar men cheh ǵalymy B. Groznyı. Bul pikirdi akademık Á. H. Marǵulan, tarıhshy Sh. Aqynjanov, jazýshy S. Muqanov, t. b. qoldaıdy.
(«qazaq» ataýynyń tórkini «qasaq»» «kósek» sózderi deıdi)
Akademık Á. H. Marǵulan
(Hazarlar arasynda qazar - uǵ, berishlik degen eki iri taıpanyń bolǵanyn aıtady).
A. N. Bernshtam
(«qazaq» sózi kas - pı men saq taıpasynyń birigýinen taıda bolǵan dep tujyrymdaıdy).
Zertteýshi A. Ábdirahmanov
(«qazaq» sóziniń tórkini qaz jáne oǵ (oq) degen eki sózdiń qosylýynan jazylǵan: oǵ - kóne túrki tilinde rý, taıpa degendi bildiredi. Qazoǵ (oq)- qaz taıpalary degen uǵymdy bildiredi).
B. z. d. İİ ǵasyrda qytaı tarıhshysy Ban Gýd
(«Han» kitabynda ortaazıalyq halyqtardyń ishinde «se» nemese «saı» atty halyqtyń bolǵandyǵyn jazǵan)
Shyǵystanýshy ǵalym V. V. Grıgorev
(Qytaı transkrıpsıasy boıynsha «se» men «saı» sózderiniń saqtar ekendigin dáleldegen)
Qytaı derekterinde
(Bul taıpalardyń Monǵolıanyń alys túkpirinen Ámýdarıa men Syrdarıa boıynda ómir súrgenin kórsetedi).
B. z. İİ ǵasyry Jýńǵonyń tarıhı dereginde
(Kaspıı jáne Aral teńizderiniń aımaǵynda ómir súrgen «hasa», «kasa» (qazaq) taıpalary týraly jazylǵan)
A. A. Semenov
(Arba nemese úımeni qypshaqtar paıdalanǵan, keıbir ǵylymı pikirlerde «hazar» men «qazaq» sózderiniń tórkini bir deıdi. Oǵan «qaz», «qas» degen sózderdiń shyǵýyn dálel etedi).
XVI ǵasyrda ómir súrgen ıbn Rýzbıhan
(«Buhar qonaǵy» atty shejiresinde qazaqtar arba ústinde adam tańǵalatyn qazaq úılerin tikken, sondyqtan qazaq sóziniń shyǵýy da qasaǵ ataýynyń shyǵý tórkinine jat emes)
Akademık V. V. Radlov
(«Qazaq» sóziniń maǵynasy táýelsiz, erikti adamdar dep jazady)
A. A. Samoılovıch, Sh. Qudaıberdıev
(«qazaq» sóziniń maǵynasy óz aldyna el bolyp, erkin júrgen halyq dep jazady).
Sh. Sh. Ýalıhanov
(«qazaq» óte qadirli sóz, kúshti, myqty, shabytty degendi bildiredi deıdi).
T. Januzaqov
(«qazaq» sóziniń birinshi bóligi -«qaz», «qas»- Oral, Altaı, Kavkaz, t. b. túrki tilder tobynda «erkin», «er», «jigit», «kisi» degen maǵynany bildiretinin dáleldegen).
N. Myńjanuly
(Ataqty «Altyn tas» kitaptaryn «Kúltegin», «Tonykók» túrki jazýlarynda kezdesetin «qazǵaný», «qazǵandúk», «qazǵan tutqyn», «qazǵanmasar» degen etistikter «qajyrly qaırat jumsaý», «kúresý», «talpyný» «erkindikke umtylý», «erlik isteý», «tabysqa qol jetkizý» degen maǵynada dep túsindiredi).
M. H. Dýlatı
(Jánibek pen Kereı ózderiniń erkindikteri úshin kúresip, jeke el bolýǵa talpynǵan kezde qazaq degen at tanylǵan deıdi).
Jospardaǵy úshinshi máseleni qarastyrǵanda, júz degen sózdiń maǵynasy ǵasyrlar boıy qalyptasqan tarıhı áleýmettik - ekonomıkalyq kategorıa ekenin jete túsindirý. Júz týraly birshama pikirler bar. Olardy keste arqyly kórsetý.
«Júz» sózi
Arabtyń bir nárseniń «basty bóligi» nemese bir nárseniń «tarmaǵy» degen uǵymdy bildiredi.
Sóziniń sandyq júzben salystyryp zertteýin uıǵarady.
Adamnyń júzimen baılanystyryp, «bir jaǵy», «júzi» degen uǵymmen salystyrady.
S. A. Amanjolov: «Júzder H - Hİİ ǵasyrlardy paıda boldy»,- deıdi.
Etnolog ǵalym N. A. Arıstov: «Qazaq júzderi jońǵar shapqynshylyǵy kezinde paıda boldy»,- deıdi.
Qazaq júzderiniń paıda bolýyn ańyz negizinde syzba arqyly túsindirýge bolady.
Ańyzdaǵy úsh aımaq Shyńǵystyń úsh balasynyń Joshy, Shaǵataı jáne Úgedeı ulystarynyń - jeri ekenin aıtý. Sabaqty qorytyndylaı kele, XV ǵasyrdyń 50 - jyldary Kereı men Jánibektiń Qazaq handyǵyn qurýy qazaq halqynyń qalyptasýynda negizgi ról atqarǵanyn, Qazaqstanda halyq bolyp qalyptasýdyń ózi eki myń jylǵa jýyq merzimdi alǵanyn aıtý.
Qotanbaıdyń úsh balasy:
• Úlkeni - Úısin
• Ortanshysy - Bolat
• Kishisi - Alshyn
Bul úsheýi Syrdarıanyń boıyn úshke bólisedi. / hrestomatıadan /
Júzder jaz jaılaýy, qys qystaýy tarıhı - geografıalyq jer jaǵdaıyna baılanysty bólingen. Júzderdiń Otan qorǵaý jolyndaǵy memlekettik fýnksıalary týraly aıtyp, úshinshi jospardy qorytyndylaý.
Sabaqty bekitý:
•Ǵalymdar «qazaq» sóziniń shyǵý tegin nemen baılanystyrady?
•«Qazaq» sóziniń shyǵý tegin zerttegen qandaı ǵalymdardy bilesińder?
•«Qazaq» sóziniń maǵynasy neni bildiredi?
•«Alash» sóziniń paıda bolýy týraly qandaı pikirler bar?
•Qazaq júzderi qalaı jáne qashan paıda boldy?
Baǵalaý:
Úıge tapsyrma:
1.§ 12. Suraqtarǵa aýyzsha jaýap daıyndaý.
2. Qosymsha derekterdi paıdalanyp, «qazaq», «alash», «júz» sózderiniń shyǵýy jóninde málimet daıarlaýdy tapsyrý.
Sabaqtyń taqyryby: "Qazaq" ataýy jáne qazaq júzderiniń paıda bolýy
Sabaqtyń maqsaty:
• «Qazaq» sóziniń shyǵýy men maǵynasy týraly ǵalymdardyń oı - tujyrymdary men derekteri «Alash» ataýynyń maǵynasy, júzderdiń paıda bolýy týraly aıtý.
• Bilimdi, ultjandy azamat tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas
Ádisi: ınteraktıvti
Sabaqtyń kórnekiligi:
1. karta
2. Tirek - syzba, sýretter, kesteni paıdalaný.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý kezeńi
• Oqý quralyn tekserip túgeldeý
• Ánuran oryndaý, «Habar»
• Oqýshylar zeıinin sabaqqa aýdarý
Kórnekilik: karta, sýretter, syzba, keste paıdalaný.
Úı tapsyrmasyn suraý:
• Monǵol shapqynshylyǵynyń jergilikti halyqqa qandaı zardaptary tıdi?
• Etnosaıası qaýymdastyq degenimiz ne, onyń halyq bolyp qalyptasýǵa qandaı áseri boldy?
• «92 baýly qypshaq shejiresinen» ne bilýge bolady?
• Qazaq halqynyń qalyptasýyndaǵy qypshaq taıpalarynyń atqaratyn róli qandaı?
• Halyq bolyp qalyptasýdyń qandaı belgilerin bilesińder?
• Júzderdiń paıda bolǵandyǵy týraly ańyzda ne aıtylǵan?
• Qazaq halqynyń qalyptasýy qashan, qalaı aıaqtaldy?
Jańa sabaqtyń jospary:
1. «Qazaq» sóziniń shyǵý tegi.
2. «Alash» ataýynyń maǵynasy.
3. Júzderdiń paıda bolýy.
«Qazaq» sóziniń shyǵý tegi týraly derekterdi keste arqyly túsindirý. Óıtkeni «qazaq» sóziniń shyǵýy týraly kóptegen ǵalymdardyń pikiri bar, osy kesteni paıdalanyp, oqýshylarǵa tapsyrma berip, pikirlerin bilý qajet. Sonymen qatar qosymsha derekterden aldyn ala shyǵarmashylyq tapsyrma berýge bolady.
Ǵalymdar. Eńbekteri men pikirleri
«qazaq» sóziniń shyǵý tegin b. z. d. VII - IV ǵasyrlarda ómir súrgen saq taıpalarynyń atymen, «saq», «kaspı», «qas», «qaz», «haz», «az», «qasaq» degen taıpa attarymen baılanystyrady.
Akademık N. Ia. mar men cheh ǵalymy B. Groznyı. Bul pikirdi akademık Á. H. Marǵulan, tarıhshy Sh. Aqynjanov, jazýshy S. Muqanov, t. b. qoldaıdy.
(«qazaq» ataýynyń tórkini «qasaq»» «kósek» sózderi deıdi)
Akademık Á. H. Marǵulan
(Hazarlar arasynda qazar - uǵ, berishlik degen eki iri taıpanyń bolǵanyn aıtady).
A. N. Bernshtam
(«qazaq» sózi kas - pı men saq taıpasynyń birigýinen taıda bolǵan dep tujyrymdaıdy).
Zertteýshi A. Ábdirahmanov
(«qazaq» sóziniń tórkini qaz jáne oǵ (oq) degen eki sózdiń qosylýynan jazylǵan: oǵ - kóne túrki tilinde rý, taıpa degendi bildiredi. Qazoǵ (oq)- qaz taıpalary degen uǵymdy bildiredi).
B. z. d. İİ ǵasyrda qytaı tarıhshysy Ban Gýd
(«Han» kitabynda ortaazıalyq halyqtardyń ishinde «se» nemese «saı» atty halyqtyń bolǵandyǵyn jazǵan)
Shyǵystanýshy ǵalym V. V. Grıgorev
(Qytaı transkrıpsıasy boıynsha «se» men «saı» sózderiniń saqtar ekendigin dáleldegen)
Qytaı derekterinde
(Bul taıpalardyń Monǵolıanyń alys túkpirinen Ámýdarıa men Syrdarıa boıynda ómir súrgenin kórsetedi).
B. z. İİ ǵasyry Jýńǵonyń tarıhı dereginde
(Kaspıı jáne Aral teńizderiniń aımaǵynda ómir súrgen «hasa», «kasa» (qazaq) taıpalary týraly jazylǵan)
A. A. Semenov
(Arba nemese úımeni qypshaqtar paıdalanǵan, keıbir ǵylymı pikirlerde «hazar» men «qazaq» sózderiniń tórkini bir deıdi. Oǵan «qaz», «qas» degen sózderdiń shyǵýyn dálel etedi).
XVI ǵasyrda ómir súrgen ıbn Rýzbıhan
(«Buhar qonaǵy» atty shejiresinde qazaqtar arba ústinde adam tańǵalatyn qazaq úılerin tikken, sondyqtan qazaq sóziniń shyǵýy da qasaǵ ataýynyń shyǵý tórkinine jat emes)
Akademık V. V. Radlov
(«Qazaq» sóziniń maǵynasy táýelsiz, erikti adamdar dep jazady)
A. A. Samoılovıch, Sh. Qudaıberdıev
(«qazaq» sóziniń maǵynasy óz aldyna el bolyp, erkin júrgen halyq dep jazady).
Sh. Sh. Ýalıhanov
(«qazaq» óte qadirli sóz, kúshti, myqty, shabytty degendi bildiredi deıdi).
T. Januzaqov
(«qazaq» sóziniń birinshi bóligi -«qaz», «qas»- Oral, Altaı, Kavkaz, t. b. túrki tilder tobynda «erkin», «er», «jigit», «kisi» degen maǵynany bildiretinin dáleldegen).
N. Myńjanuly
(Ataqty «Altyn tas» kitaptaryn «Kúltegin», «Tonykók» túrki jazýlarynda kezdesetin «qazǵaný», «qazǵandúk», «qazǵan tutqyn», «qazǵanmasar» degen etistikter «qajyrly qaırat jumsaý», «kúresý», «talpyný» «erkindikke umtylý», «erlik isteý», «tabysqa qol jetkizý» degen maǵynada dep túsindiredi).
M. H. Dýlatı
(Jánibek pen Kereı ózderiniń erkindikteri úshin kúresip, jeke el bolýǵa talpynǵan kezde qazaq degen at tanylǵan deıdi).
Jospardaǵy úshinshi máseleni qarastyrǵanda, júz degen sózdiń maǵynasy ǵasyrlar boıy qalyptasqan tarıhı áleýmettik - ekonomıkalyq kategorıa ekenin jete túsindirý. Júz týraly birshama pikirler bar. Olardy keste arqyly kórsetý.
«Júz» sózi
Arabtyń bir nárseniń «basty bóligi» nemese bir nárseniń «tarmaǵy» degen uǵymdy bildiredi.
Sóziniń sandyq júzben salystyryp zertteýin uıǵarady.
Adamnyń júzimen baılanystyryp, «bir jaǵy», «júzi» degen uǵymmen salystyrady.
S. A. Amanjolov: «Júzder H - Hİİ ǵasyrlardy paıda boldy»,- deıdi.
Etnolog ǵalym N. A. Arıstov: «Qazaq júzderi jońǵar shapqynshylyǵy kezinde paıda boldy»,- deıdi.
Qazaq júzderiniń paıda bolýyn ańyz negizinde syzba arqyly túsindirýge bolady.
Ańyzdaǵy úsh aımaq Shyńǵystyń úsh balasynyń Joshy, Shaǵataı jáne Úgedeı ulystarynyń - jeri ekenin aıtý. Sabaqty qorytyndylaı kele, XV ǵasyrdyń 50 - jyldary Kereı men Jánibektiń Qazaq handyǵyn qurýy qazaq halqynyń qalyptasýynda negizgi ról atqarǵanyn, Qazaqstanda halyq bolyp qalyptasýdyń ózi eki myń jylǵa jýyq merzimdi alǵanyn aıtý.
Qotanbaıdyń úsh balasy:
• Úlkeni - Úısin
• Ortanshysy - Bolat
• Kishisi - Alshyn
Bul úsheýi Syrdarıanyń boıyn úshke bólisedi. / hrestomatıadan /
Júzder jaz jaılaýy, qys qystaýy tarıhı - geografıalyq jer jaǵdaıyna baılanysty bólingen. Júzderdiń Otan qorǵaý jolyndaǵy memlekettik fýnksıalary týraly aıtyp, úshinshi jospardy qorytyndylaý.
Sabaqty bekitý:
•Ǵalymdar «qazaq» sóziniń shyǵý tegin nemen baılanystyrady?
•«Qazaq» sóziniń shyǵý tegin zerttegen qandaı ǵalymdardy bilesińder?
•«Qazaq» sóziniń maǵynasy neni bildiredi?
•«Alash» sóziniń paıda bolýy týraly qandaı pikirler bar?
•Qazaq júzderi qalaı jáne qashan paıda boldy?
Baǵalaý:
Úıge tapsyrma:
1.§ 12. Suraqtarǵa aýyzsha jaýap daıyndaý.
2. Qosymsha derekterdi paıdalanyp, «qazaq», «alash», «júz» sózderiniń shyǵýy jóninde málimet daıarlaýdy tapsyrý.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
