InfoHub Logo

Batys Qazaqstan oblysy,
Terekti aýdany, Prırechnoe aýyly,
Prırechnyı jalpy orta bilim beretin mektebiniń
fızıka-matematıka pánderiniń muǵalimi:
Aldabergenova Torǵaı Pralıevna

Sabaqtyń taqyryby: Reaktıvti qozǵalys.
İİ. Sabaqtyń maqsaty: Reaktıvti qozǵalys týraly jan-jaqty túsinik berý. Ǵylymǵa qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
1. Fızıka pánine degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý. Fızıkadan alǵan bilimderin sabaqtan tys tapsyrmalar berý arqyly tereńdetý, jınaqtaý, júıeleý, qorytyndylaý.
2. Oqýshylardyń oı-órisin keńitip, shyǵarmashylyq qabiletin damytý. Oqýshylardy alǵyrlyqqa, tapqyrlyqqa, batyldyqqa tárbıeleý.
3. Shyǵarmashylyq qabileti damyǵan, elin, jerin súıetin jeke tulǵa tárbıeleý.
İİİ. Sabaqtyń túri: Dástúrli sabaq.
IV. Sabaqtyń tıpi: Tolyqtyrý, jınaqtaý, qorytyndylaý sabaǵy.
V. Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, portretter, kóriniske arnalǵan quraldar (shar, tútikshe, jip), baıandamalar.
Vİ. Sabaq barysy: 1.Uıymdastyrý, úı jumysyn tekserý.
2. Sabaqtyń maqsatymen tanystyrý.
3. Kirispe.

Adamzat erte zamannan-aq aspanǵa ushýdy armandaǵan. Sonyń nátıjesindeı ushatyn kilemder men jalmaýyz kempirdiń ushatyn sypyrǵyshyn oılap tapqan. Keıin kele ushatyn tehnıkalar paıda boldy. Endi adamzattyń aldynda ǵarysh keńistigin meńgerý mindeti turdy. Ol úshin asqan kemeńgerlik, asa yjdaǵatty esep, óte kúrdeli tehnıka jáne asqan erlik qajet. Sonyń báride qazirgi kezde júzege asty.
4. (Osy arada ınteraktıvti taqtada Sıolkovskııdiń portreti kórsetiledi).

Ǵaryshqa alǵashqy qadam jasaý 1857-1935 jyldar aralyǵynda ómir súrgen belgili ǵalym K.E. Sıolkovskııden bastalady desek bolady. Sıolkovskııdiń ıdeıalary onyń 1903 j shyqqan «Álemdik keńistikti reaktıvti quraldarmen zertteý» degen eńbeginde kórinis tapty. Ol zymyrandardyń kómegimen ǵaryshty ıgerý múmkindigin teorıalyq túrde dáleldedi: denede birinshi ǵaryshtyq jyldamdyq týdyra alatyn zymyran qurylysyn, kópsatyly zymyrandardyń sıpattamalaryn, massasy aınymaly denelerdiń qozǵalysy týraly, sondaı-aq ǵaryshqa ushý jónindegi basqa da mańyzdy ıdeıalardy usynady. Oıymen qıaly bolashaqqa umtylǵan Sıolkovskııdiń ıdeıalarynda ǵajaıyp qıal men tehnıkalyq múmkindikter arqyly júzege asyrylatyn máseleler úndestik tapty.
Tek sodan jarty ǵasyr ótkennen soń ǵana, adam balasynyń ǵarysh keńistigine shyǵýy týraly armany oryndaldy.

Sıolkovskııdiń ıdeıalary orys ǵalymy K.P.Korolevtyń basshylyǵymen júzege asyryldy.
Tuńǵysh jasandy Jer serigi bizdiń elimizdegi «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan 1957 j ushyrylǵan bolatyn. 1961 jyly adamzattyń tuńǵysh ǵaryshkeri Iý.A.Gagarın ǵaryshqa qadam basty. Jyl ótken saıyn ǵarysh kemeleri, zertteý baǵdarlamalary jetildirildi. Adamzattyń ǵaryshqa shyǵýy basqa planetalardy, tabıǵat qubylystary men jer qoınaýyndaǵy qorlardy zertteýge múmkindik beredi. Ǵarysh zertteýleri óndiriske de, ǵylymǵa da úlken paıdasyn tıgizýde. «Baıqońyr» sıaqty ǵarysh aılaǵy bar bizdiń Qazaqstan álemdegi sanaýly ǵaryshtyq memleketterdiń birine aınaldy. Ǵaryshqa sapar shegip, ǵylymı – zertteý jumystaryna qatysqan ǵaryshkerlerdiń ishinde bizdiń eki qazaq ǵaryshkerleri - Toqtar Áýbákirov pen Talǵat Musabaev ta bar.

5. (Osy arada ınteraktıvti taqtada eki qazaq ǵaryshkeriniń portretteri kórsetiledi jáne Marfýǵa Aıtqojaqyzynyń «Qos ǵaryshker» atty óleńin 9 «a» synyp oqýshysy Gaısıeva Sabına oqıdy).
Qos ǵaryshker, Toqtar men Talǵat desem! Úzilgen úmitimdi jalǵap ketem! Aqynǵa da keńistik, ǵarysh kerek, Kóz jumbasań erlikke, samǵap beker! Qos ǵaryshker, Qos batyr, Qos juldyzym, Mereıli etip tursyńdar dostyń júzin. Taǵy da ozyp kelsin Talǵatym dep, Aspannyń báıgesine qostym búgin!

6.(Osy arada mektebimizdiń 2012 jylǵy túlegi Ibraeva Meıramgúldiń tuńǵysh ǵaryshker T.Áýbákirov týraly «Qaharman tulǵa» atty shyǵarmasyn onyń inisi 9 «A» synyp oqýshysy Ibraı Órken oqıdy).

7. Ǵaryshker aǵalarymyzdyń izbasarlary bolashaq ǵaryshkerlerimizde joq emes. Solardyń biri de, biregeıi Muhtar Aımahanov pen Aıdyn Aqanuly Aıymbetov.
(Osy arada ınteraktıvti taqtada bolashaq ǵaryshkerdiń portreti kórsetilip, 9 «A» synyp oqýshysy Raýat Nasıqov bolashaq ǵaryshker týraly baıandama oqıdy).

8. Endi sabaǵymyzdyń basynan beri aıtylyp jatqan máselelerdi qolymyzben jasap, kózimizben kóreıik.
(Osy arada ınteraktıvti taqtada zymyran maketi kórsetilip, muǵalim zymyran, kóp satyly zymyran týraly túsinik beredi ) Qarapaıym zymyran janý kamerasy bar otyn toltyrylǵan qabyqtan turady. Otynnyń janýy kezinde joǵary temperatýraǵa deıin qyzǵan joǵary qysymdaǵy gaz soplo dep atalatyn erekshe pishini bar kameradan úlken jyldamdyqpen (4 km/s-qa deıingi) atqylap shyǵady. Esepteýdi jeńildetý úshin qabyqsha ishindegi otyn túgel janady da, janý ónimderi mῡ1 ımpúls alady dep esepteıik, mundaǵy ῡ1- atqylap shyǵatyn gaz jyldamdyǵy, m-janǵan otynnyń massasy.

Gaz ben zymyrannyń ózara árekettesýi kezindegi kúshter syrtqy kúshtermen salystyrǵanda óte úlken bolǵandyqtan, «zymyran-gaz» júıesin tuıyq júıe dep esepteýge bolady. Bulaı qarastyrý júıege ımpúlstiń saqtalý zańyn qoldanýǵa múmkindik beredi. Máre aldyndaǵy zymyrannyń syrtqy qabyǵymen jáne otynymen qosa eseptegendegi massasy M bolsyn. Onda gaz syrtqa atqylap shyqqannan keıin de deneler júıesiniń qortqy ımpúlsi ózgermeıdi. Onda massasy M-m bolatyn zymyran qabyǵy modýli boıynsha teń, biraq gaz ımpúlsi baǵytyna qarama-qarsy baǵyttalǵan (M-m) ῡ2 ımpúls alady, mundaǵy ῡ2- zymyran qabyǵynyń jyldamdyǵy. Onda mῡ1=- (M-m) ῡ2 bolady. Al budan ῡ2 = - m/(M-m) ῡ1

Osylaı zymyran gazdyń atqylap shyǵý jyldamdyǵy baǵytyna qarama-qarsy baǵyttalǵan jyldamdyq alady.
Qazirgi zamanǵy zymyrandar kóp satyly bolyp jasalady. Onyń ár satysynyń otyn qory, totyqtyrǵyshy jáne reaktıvti qozǵaltqyshy bar bolady.Árbir saty otyny janyp bolǵannan keıin bólinip qalady. Bulaı bolýy keıingi satylardaǵy otyndy únemdeýge jáne zymyrannyń jyldamdyǵyn odan ári arttyrýǵa sebeptesedi. Al egerde zymyran Jerge qaıtyp oralýy kerek bolsa, úshinshi saty ashylarda zymyran 1800-qa burylady.

9. Sabaqty pysyqtaý:(Oqýshylar shardyń kómegimen reaktıvti qozǵalysty kórsetedi)
10.Ǵarysh aılaǵynyń paıdasymen qatar zıany da joq emes. Ol týraly sózdi 9 «A» synyp oqýshysy Zarına Tólegenovaǵa beremiz. (Osy arada «Baıkońyr - maqtanysh pa, qasiret pe?» atty baıandama oqylady. Baıandamashy: Tólegenova Zarına).

11. Sabaqty qorytyndylaý, oqýshy bilimin baǵalaý.
12. Úıge tapsyrma berý: §21 oqyp túsingenin aıtý, 18-jattyǵý(1) shyǵaryp kelý.