InfoHub Logo

Qyzylorda oblysy, Aral aýdany
№2 mektep-ınternatynyń
tárbıeshisi Balmanova Ǵazıza

Taqyryby: Salt-dástúr-asyl qazyna
Maqsaty: Oqýshylarǵa qazaq halqynyń salt-dástúri men ádet-ǵurpynyń tárbıelik mánin uǵyndyrý, oqýshylardyń boıyna adamgershilik, ımandylyq qasıetterin qalyptastyrý, halyq ónegesin úıretý.
Ádisi: Syn turǵysynan oılaý tehnologıasy. Bes joldy óleń, RAFT.
Kórnekiligi: sýretter, ulaǵatty sózder jazylǵan plakattar, kórmeler.
Barysy. Ár ulttyń ózindik erekshelikteri bolatyny belgili. Bizdiń tárbıemiz ananyń aq sútinen, ana áldıinen, atanyń qasıetti sózderinen bastaý alady. Bizdiń halqymyzdyń tárbıe tásilderi men tájirıbeleri óte kóp. Halqymyzdyń ádet-ǵurpyn, dástúrin, tarıhyn bilý, ony qasterleý- árqaısysymyzdyń boryshymyz. Salamatsyzdarma, qurmetti ustazdar men oqýshylar!

«Sálem -sózdiń anasy, sóz- sarasy» . Qazaq halqynyń uǵymy boıynsha sálem berý- tárbıelik pen adamgershilik belgisi.«Aýyldan alty jasar bala kelse, alpystaǵy shal kelip sálem beredi» degendeı sálem berý qalyptasqan ulttyq dástúrimiz. Oı-shaqyrý: Balalar, atadan balaǵa mura bolyp qalatyn úıdi ne dep ataıdy?
Qarashańyraq (dástúr, uǵym) atadan balaǵa mura bolyp qalǵan úı «kıeli úı» dep sanalady. Ony el, aǵaıyn - týystary « qarashańyraq» dep qurmet tutady Altyn orda,bilim mekeni bizdiń qasıetti qasıetti qarashańyraǵymyzda ulttyq salt-dástúrge baılanysty ótetin «Salt – dástúr - asyl qazyna » atty tárbıe saǵatymyzǵa qosh keldińizder!

Kıiz úı týraly ne bilesizder? «Jumbaq syry» tanymdyq oıyn Jańa shańyraqqa kirerde bosaǵa maılar degen yrym bar. Dástúrimizdiń taǵy qandaı salt, yrymdaryn bilesizder? Alastaý(salt,yrym) «Alas,alas,pále-jaladan alas». Alastaý ǵurpy ot tutatyp onymen besikti, bosaǵany, taǵy basqa jerlerdi aralata duǵalap,»alas, aýrý-syrqaýdan alas», degen sıaqty tilek sózdermen jasalady. Alastaý sonymen birge tazalyq pen amandyqtyń da kepili retinde qoldanylady.

Kórinis. Halyqtyń atadan balaǵa kóship, jalǵasyp jáne damyp otyratyn tarıhı áleýmettik, mádenı-turmystyq, kásiptik, salt-sana, ádet-ǵuryp, minez-qulyq, tálim-tárbıe jáne rýhanı is-áreketiniń kórinisi salt-dástúr arqyly tanylady.
1-oqýshy: Salt - halyqtyń dini men senimine, turmys-tirshiligine sáıkes ǵasyrlar boıy jınaqtalyp, ómirdiń ózi týǵyzǵan ǵuryptar tuǵyrynyń negizi. Mysaly, naýryz kóje, qyz uzatý, qonaqasy, shashý, erýlik ata saltymyz bolyp sanalady. Qazaqtyń ómir salty, óner salty - tarıhı mádenı mura. 2- oqýshy: Dástúr - mádenıettilik belgisi. Mysaly, ata-anany, úlkendi qurmetteý, baıǵazy, kórimdik, súıinshi, káde suraý, qurdastyq qaljyń, sálem berý, at tergeý t.b dástúrge jatady. Bir tańqalarlyq jaı qazaq halqy salt pen dástúrge óte baı. ádet, ǵuryp, ıshara, yrym, tıym, daǵdy, ym bári de osy salt-dástúr muhıtynyń salalary men tarmaq tamshylary bolyp sanalady.

3-oqýshy: Ádep (dástúr, tárbıe) « Ádepti degenshe, ádemi deseıshi» (mátel) úlken-kishi bolsyn ádep saqtaý halyqtyń tálim-tárbıeniń asa úlgili, tárbıe isindegi qalyptasqan zańy, joly bar erekshe qasıetti tálimdik dástúri. Mysaly úlkenniń jolyn kespeý, buryn sóılemeý, ata aldyndaǵy ıba, halyq ortasyndaǵy ınabat, meshit ishindegi ádeptilik, sálem berý, sálem alý joly taǵy sol sıaqty adamgershilik,, syılaý, syılasý, halqymyzdyń erteden kele jatqan ádet ári ǵurpy.

Qazaq halqynyń áleýmettik turmystyq jaǵdaıyna baılanysty qalyptasqan qasterli dástúrdiń bir túri - qonaqjaılylyq. Qonaq dese,qoń etin kesip beretin qazaqpyz. Kórinis.

4-oqýshy: Qazan shegeleý (salt) ózderi jaqsy tanıtyn, ázil-qaljyńy jarasqan adamdar bir-biriniń úıine bas qosyp baryp, « osy úıdiń qazanyn shegeleı keldik» -deıdi. Úı ıesi ázilmen jaýap qaıyryp»jaqsy boldy ǵoı, qazan shegelegish sheber izdep otyr edik» dep qonaqjaılyq tanytyp, olarǵa qonaqasy beredi. Demek «qazan shegeleý» qonaq bola keldik degen uǵymdy bildiredi

oqýshy: Qonaqasy (dástúr) qazaqtyń tarıhı ańyz-áńgimelerinde Alash atamyz óziniń Aqarys,, Bekarys, Janarys atty úsh ulyna enshi bólip bergende ózine tıisti enshisin «bul búkil ıisi qazaqtyń bólinbegen enshisi bolsyn muny da senderge bólip bereıin. Bul úrim-butaqtaryńa jalǵassyn. Bir - birińe qaıyrymdy bolyńdar. Alystan sharshap-shaldyǵyp kelgen qonaqtyń enshisi - qonaqasy bolsyn» dep árýaqty atamyz batasyn bergen eken..
oqýshy: Aýyz tıý(dástúr,yrym). Aq dastarhan ústine kelgen dámnen aýyz tıýge tıis. Al tańerteńgi astan mindetti túrde, aýyz tıedi.
án:«Qazaqy dastarhanym». Balalar, qazaq halqynyń ulttyq oıyndary bar. Qandaı oıyndaryn bilesizder, jáne ol oıyn qalaı oınalady?

5-oqýishy: Atoınaq-erli-ersiz at ústinde qamshy, soıyl, shoqpar, naıza, súńgi, sere, qaıtypkel, qylysh, sıaqtylarmen urý, soǵý, ilý, súńgý, shanshý, túıreý, shabý, serte kezeý, silteý, sermeý, laqtyrý kezinde dáldik pen sheberlikti de at ústinde kórsetý.
6-oqýshy:Taǵan oıyny-at ústinde oınalatyn fýtbolǵa kelińkireıtin sport túri. Dopty atpen qýalap júrip oınaıdy. Bul oıyn qazir Ázirbaıjan jaqta jaqsy damyǵan. Bizde toqtap qaldy.
Oıý-órnek-ulttyq muraǵa qosylǵan asyl qazynalardyń biri. Qazaqta órnek naqyshtary kezdespeıtin birde-bir buıym joq. Zaman alǵa jyljyǵan saıyn jańasha sıpat alyp, halqymen birge jasap keledi.. Al endi qonaqtarǵa halqymyzdyń san alýan óneriniń ishindegi oıý óneri jaıly bilgenderimizdi kórseteıik.
-Balalar, oıý degenimiz ne? Oıýdy turmysta qandaı zattardy bezendirýge qoldanylady?

7- oqýshy: Oıý-órnektiń bir túri. Latynsha «ornament» degen uǵymdy bildiredi. Maǵynasy sándeý, ásemdeý degen sóz. Oıýdyń árbir elementinde, kórkem órisi men qurylymynda tereń maǵyna, úlken mán bar. Olardy qalaı bolsa solaı qıýlastyra salǵannan tamasha oıý shyqpaıdy. ár oıý kompozısıasy belgili bir maqsatqa, maǵyna, mazmunǵa qurylady. Qyzdardyń kıimine salynatyn oıý bir basqa da, jigitter shapanynyń jıegin kórkemdeıtin oıý odan ózgeshe. Uzatylatyn qyzǵa arnalyp basylǵan tekemet pen syrylǵan syrmaq, tigilgen kórpe túrleri, olardyń boıaýlary da ózgeshe bolyp keledi. Mysaly, qoshqarmúıiz elementinen quralǵan tórtqulaq oıýy tekemet, syrmaq ortasyn, kebeje, sandyq, júkaıaq betterin , batyrlar saýytynyń jotasyn, qalqandarynyń syrtyn, keıde shalbardyń tize tusyn ásemdeýge qoldanylady.

8- oqýshy: «Qoshqar múıiz» órneginiń maǵynasy týǵan jer tósin toltyrǵan otar-otar qoı degen halyqtyń arman tilegin, molshylyqty bildiredi. «Qos múıiz» oıýy ómirde juby jazylmasyn degendi uqtyrady. «Suńqar múıiz» oıýy qonaqjaılylyqty bildiredi.

9- oqýshy: Túıe oıýy. Kısek kıimimiz, savtsaq aqsha, jesek taǵamymyz, eń aqyry baspana iskerlik eńbeginde (tekemet,syrmaq,kıiz, kilem betinde óner týyndysyna aınaldyra bilgen. Tuıyq oıýy qazaq halqynyń belgisi. Aq naızasy bolmasa, Erdi qaıdan tanyrsyń, En tańbasy bolmasa, Maldy qaıdan tanyrsyń. Degendeı elimizdiń kók baıraǵynda, el qorǵaǵan batyrdyń ıyǵy men qalqanyna, dýaly aýyz bılerdiń jaýyryn tusyna salynǵan. «Tuıyq oıýy» baqyttyń, dostyqtyń, máńgiliktiń aıǵaǵy.
«Dombyra-qazaqtyń qasıetti dúnıesi, óziń tarta almasań da, qadirleı bil! Sebebi, balanyń boıynda halyqtyń rýhanı baılyǵyn sińirý dombyradan bastalady. Dombyranyń syrly sazyna aýyzdanbaǵan bala ýyzyna jarymaǵan kóterem qozydaı bolady. Ony qasterlemegen qazaqtyń balasy týǵan halqynyń janyn túsinbeıtin , tamyry shabylǵan aǵashpen teń. Ondaı aǵash japyraq jaıyp saıa da bolmaıdy, jemis te bermeıdi. Endeshe, izgilikke barar jol bastaýy- halyq mýzykasy», degen eken B. Momyshuly. Qazaq mýzykasyn áýendetip júrgen ulttyq aspaptarymyzǵa toqtala keteıik.

10- oqýshy: Qazaqta birneshe ulttyq aspap bar. Olardyń eń kónesi - qara quraıdan jasalǵan sybyzǵy. Odan ári dombyra, qylqobyz, shańqobyz bolyp jalǵasa beredi. Keńes ókimeti tusynda ulttyq aspaptar shetke qaǵyldy. Qylqobyzdyń ózi múlde sahnaǵa shyǵarylmady. Onyń ornyna tórt temirli shekti qobyzdar ákelindi. Dombyranyń ishegi maldyń isheginen jasalýshy edi. Buryn oıma shanaqty dombyra bolýshy edi, onyń ornyn qıma shanaqty dombyra basty.
-Balalar, sizderdiń jastaryńyz neshede? Demek sizder alǵashqy múshel 13- jastasyzdar. Qazaqtyń ulttyq uǵymynda jas sany múshelmen esepteledi. 1-múshel-balalyq, 2-múshel-jigittik shaq, dep ár múshel saıyn 12 jyl qosyp otyrady eken. Endi sandar syryna toqtala keteıik.

11-oqýshy – Úsh sanyna baılanysty: Úsh júz - uly júz, orta júz, kishi júz. Úsh arsyz -kúlki, uıqy, tamaq. Úsh toqtam - oı, aqyl, sheshim, Úsh iz-bala, baılyq, baqyt. Úsh qasıet - ólide arýaq, malda kıe, asta kepıet. Úsh qadirsiz - jastyq, densaýlyq, jaqsy jar. Úsh qadirli - yrys, baq, dáýlet. Úsh tátti - jan, mal, jar. Úsh qýat - aqyl, júrek, til.

12-oqýshy: Tórt sanyna baılanysty: Tórt túlik-túıe, jylqy, qaramal, qoı-eshki. álemniń tórt negizi- ot, sý, aýa, topyraq. Tórt qubyla- batys, shyǵys, ońtústik, soltústik. Tórt muhmt- Úndi, Atlant; tynyq, Muzdy. Tórt toqsan- kóktem, jaz, kúz, qys.

13-oqýshy: Alty sanyna qatysty; Alty alash, alty aılyq, alty arys, alty qulash, alty qanat, alty batpan, azýy alty qarys,

14-oqýshy: Jeti sanyna baılanysty birneshe ataýlar bar.ú Jeti jurt- Úrim, Qyrym, Qytaı, turan, sham, Mysyr, Shyn - Mashyn, . jeti qazyna - er jigit, sulý áıel, ilim -bilim, júırik at. Qumaı tazy, qyran búrkit, túzý myltyq. Jeti jetim- tyńdalmaǵan sóz, ıesiz jer, kıýsiz kıim, basshysyz el, jerinen aırylǵan er, zamandasy joq adam, aqqý-qazsyz kól. Jeti ata - áke, bala, nemere shóbere, shópshek, nemene, týajat. Jeti qat jer - tuńǵıyq, jylan, sý, qos balyq, qara tas, kók ógiz, jer. Jeti qat kók - Aı, Kún, Merkýrıı, Sholpan, Satýrn. Jeti jut - qurǵaqshylyq, mal qyrylýy, órt, oba aýrýy, soǵys, topan sý., zilzála. Jeti joq - jerde ólshýish, aspanda túıreýish, tasbaqada talaq, Allada baýyr, jylqyda ót, tasta tamyr, qusta sút joq. Jeti jasta balanyń tisiniń túsýi,, bala jetige kelgenshe jerden taıaq jeıdi. Tabıǵattaǵy jeti qazyna: kók aspan, Kún, Ot, Sý, It, Jer., Aı.

15-oqýshy: Bes sanyna qatysty: bes qarý- sadaq, naıza, qylysh, aıbalta, shoqpar. Bes saýsaq- basbarmaq, suq saýsaq, ortan saýsaq, aty joq saýsaq, shynashaq.

16-oqýshy: Toǵyz sanyna qatysty. Úılený saltyndaǵy toǵyz berý salty, toǵyz – bas báıgege tigiledi, toǵyz - aıypqa tólenedi

17-oqýshy: 40-sanyna baılanys ty náreste ómirge kelgende qyrqynan shyǵarý, adam ómirden ketkennen keıin qyrqyn berý degen dástúrler bar.Qazaq halqy turmys-tirshiligine baılanysty ádet-ǵuryp, salt-dástúrlerde de ıslamnyń róli erekshe. Qazaq halqy ot pen úı oshaǵyn qurmet tutady. Jańa jyldyq dástúrli ánder «jarapazan» sekildi musylmandyq jańa áýen shyǵaryldy. Qazaq halqy Allaǵa syıynady, tabynady. Solardyń biri - tabyný. Adamdar osy tabyný arqyly dinı uǵymnyń tanym-túsinigin, onyń qudiretti kúshin dáripteıdi. Tabynýdyń tasattyq berý, qurbandyq shalý, qaıyr-sadaqa berý taǵy basqa jón-josyqtary men yrym - tyıymdary, ózgeshe kórinisteri de bar.

18-oqýshy: Qazaqtar arasynda jańbyr shaqyrý úshin tasattyq jasaý dástúri bar. Bul dástúr qurǵaqshylyq ádette mamyr aıynda ótkiziledi. Bul shara da adamdar qurbandyqqa mal shalyp, 10-12 jastaǵy kúnásiz balalar Alla taǵaladan «Jaýyn jaý, Jaýyn jaý» degen tilekter tileıdi. Qurbandyqqa shalynatyn maldyń beti qubylaǵa qaratylyp, qany sýǵa aǵyzylady.. qurbandyq shalý kezinde: júgirgen júı»rik, ushqan qus, qurt-qumyrsqa tilegen, Alla nuryńdy ber! Dep tilek bildirgen. Súıinshi qaı kezde suralady?

19-oqýshy Balalarǵa qatysty salt-joralary: Náreste ómirge kelgen kúni qalja úshin soıylǵan qoıdyń moıyn omyrtqalary qaınatylyp pisiriledi. Sonan soń, jınalǵan áıelder omyrtqa etterin tisterimen emes, saýsaqtarymen julyp jegennen keıin omyrtqa súıegin kire beristegi esiktiń, mańdaıshasyna ilip, «Balanyń moıny qatsyn», deıdi. Osy omyrtqa náreste moıny qatqanǵa deıin turady.

20-oqýshy: jańa týǵan sábıge at qoıý-erekshe saltanatty ǵuryptardyń biri. At qoıýǵa qazaq halqy erekshe kóńil bólgen. Sonymen birge bala esimin jaqsy, bedeldi kisilerge qoıǵyzyp batasyn alýdy da umytpaǵan.

21- oqýshy: Shildehana (salt)-ómirge adam kelgeniniń jáne oǵan qýanýdyń bir belgisi..Bala týǵannan keıin jan-jaqtaǵy jaqyndarǵa súıinshige at shaptyrylady. Súıinshi suraýshylar ul týsa-«atustar», qyz týsa-kóılek tiger» dep habarlaıdy. Besikke salý.

22-oqýshy: Tusaýkeser. Sábıdi qaz turǵannan keıin tez júrip ketsin degen tilekpen jasalatyn ǵuryp, yrym. Ol úshin arnaıy ala jip daıyndavlady. Sol jippen balanyń aıaǵyn kádimgideı jyldam basatyn áıelge qıdyrady.

23- oqýshy: Káde (dástúr) aıtta, oıyn-toıda taǵy sol sıaqty ajarly, bazarly meıramdarda beriletin syıdy nemese alymdy «káde» dep ataıdy. Kádege toqtaý joq,dálel júrmeıdi, káde berý-mindet. «at ólse de, káde ólmeıdi» degen atamyzdan qalǵan ataly sóz bar. Toı kádeleri: toıbastar, aıttyq, múshe suraý, kórimdik,tábárik, jyrtys, sarqyt.

24- oqýshy: Baıǵazy(dástúr) balalardyń ,jastardyń jańa kıimi úshin beriletin aqshalaı, zattaı syı. Tábárik (dástúr,ǵuryp) bireý oıyn, toıda báıge, júlde alsa nemese qudalyq salt-dástúrde káde bolsa,odan janyndaǵylarǵa úles berýi kerek. «Sıqyrly qalam» ádisi. án :« Qazaqtyń dástúrleri» Uly halqym eseptesken tekpenen, Ata saltyn eshkim attap ketpegen. Myń báleden qutqarady bir bata, Adam bolmas bata estip óspegen, degendeı búgingi sabaqty aq bata qorytyndylaǵanymyz jón bolar. Bata beriledi.