InfoHub Logo

Aty álemge tanymal fransýz qol­basshysy Napoleon Bonapart «4 dıvızıań bolǵansha, 4 gazetiń bolsyn» dep aıtyp ketken bolatyn. Osy rette halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaǵan burynǵy qazaq baspasóziniń XX ǵasyrdyń bas kezindegi jaǵdaıy qandaı boldy degen saýalǵa toqtalyp ótkenimiz jón. Osy oraıda Alash partıasy músheleriniń qazaq baspasózine ákelgen zor úlesin aıryqsha atap ótýge bolady. XXǵasyrdyń bas kezinde qazaq dalasynda «Qazaq» «Aıqap», «Alash», «Saryarqa», «Birlik týy», «Turmys» jáne t.b. baspasózder jaryq kórgen bolatyn. Sonymen qatar, Alash partıasynyń zıalylary qazaq halqynyń quqyǵy úshin kúresti. Qazaq halqynyń eń aldymen jerdi ıelenýge degen quqyǵy, ulttyq deńgeıde til men mádenıetti, dástúrdi saqtap qalý quqyǵy úshin kúresti. Jer demekshi partıa jetekshileri qonys aýdarýshylardyń paıdasyna qaraı qazaqtardan tartyp alynǵan jer bólikterine qarsy boldy. Sol úshinde olar eń aldymen halyqtyń basty baılyǵy jer máselesin sheshýge umtyldy. 

Á.Bókeıhan pen A.Baıtursynuly ustazymyz dep eseptegen Gasprınskıı Fransıada, Shyǵysta oqyp, aǵartýshylyq baǵytta oqýlyqtar jazǵan. «Orys-SHyǵys kelisimi» atty eńbeginde Reseı ımperıasynyń qaramaǵyndaǵy 20 mıllıon túrik-musylmandy nadan qylyp ustap, orystandyrýǵa tyrysqan ımperıa saıasatyn synǵa alady. Osynyń bári aınalyp kelgende Alash qozǵalysynyń bastalýyna túrtki boldy. Alash oıanýy degende biz XX ǵasyrdyń basyndaǵy ult quqynyń aıaqqa taptalýyna qarsy jumylǵan zıalylyq kúshti aıtamyz. 

Jańa ádisti oqý oryndarynda bilim alǵan zıaly top ókilderi de kóp edi. Qansha shaqyrym joldy artqa tastap, jańa ádispen oqyp, bilimin tolyqtyrǵan jastar sany arta berdi. Mine, sol jas qazaqtardyń ishinde «Ǵalıanyń túlekteri» atanǵan Maǵjan Jumabaev, Mirjaqyp Dýlatuly, Beıimbet Maılın sıaqty alashtyń talaı ıgi-jaqsylary bilim alyp shyqty. Olar qoǵamda jańa deńgeıdi qalyptastyrdy. Qazaq tilinde basylymdardyń shyǵýyna, qazaq ádebıetiniń damýyna ózindik úlesterin qosqan zıaly top ókilderi qatarynan kórindi. Qazaq jastarynyń belgili bir bóligi iri ortalyqtarda bilim aldy. Olardyń kóbisi sol tarıhı kezeńdegi saıası oqıǵalardyń tikeleı kýágerleri qatarynda boldy, ózderi de jas bolsa da biraz saıası isterge aralasty. Múmkin osyndaı oqıǵalardy bastan keshirgendikten jastardyń aldaǵy ómirdegi saıası belsendilikterine áseri boldy. Saıası isterge endi ǵana aralasa bastaǵan jastardy eń aldymen ulttyq másele tolǵandyrdy jáne ony qalaı sheshý kerektigi týraly izdene bastady.

Alash tájirbıesi neni kórsetti? Alash ıdeıasy belgili bir toptyń qalaýymen ómirge kelgen jasandy qýyrshaqtar emes. Ol ultpen birge ómir súretin, ultpen birge tereńge tamyr jaıǵan qundylyq, ulttyń ómir súrý konsepsıasy. Durys ulttyq ıdeıaǵa taban tiregen Alash qozǵalysy adaldyǵymen, bıik oılarymen, zıaly qaýymymen tarıhqa qundy dúnıe retinde jazylyp qaldy.

Qazaq zıalylary ár qaısysy ár túrli baǵyttaǵy mamandar boldy. XX ǵasyrdyń basynda zıaly qaýymnyń úlken bóligi gımnazıalar men progımnazıalardyń, medısına salasynyń, muǵalimder daıarlaıtyn semınarıalardyń túlekteri boldy. Olar oqý oryndaryn aıaqtaǵannan keıin birneshe jerlerde jumys istedi. Intellıgensıa ókilderiniń kóbisi merzimdi basylymdar aınalasyna jınaldy. Ulttyq merzimdi baspasózdiń durys jolǵa qoıylmaǵan kezinde, kitaptardyń orny erekshe boldy. Birinshi orys revolúsıasynan keıingi jyldary qazaq zıalylary qoǵamdyq-saıası mindetterin oryndaý da, saıası taqyryptarda kitap jazdy. Alash kósemderi qan tókpeı kúresýdi qalady. Mine, sonyń joly retinde gazet-jýrnaldardy tańdady.

«Alash» partıasynyń kósemderi men belsendi zıaly ókilderi qazaq jýrnalısıkasynyń qalyptasýyna negiz boldy. Olardyń barlyǵy derlik jýrnalısıka salasy týraly bilim almasada, qazaq dalasynda shyǵyp jatqan baspasóz aınalasynda qyzmet etti. Qazaqstandaǵy alǵashqy gazet-jýrnaldardyń jetekshileri, avtorlary, redaktorlary zıaly qaýym ókilderinen turdy. Olardyń mamandyqtary ár túrli boldy, biraq gazet-jýrnal qyzmetine kelgende quddy bir jýrnalıs salasynyń maıtalmanyndaı sezinetin. Reseıdegi tehnıkalyq ýnıversıtetterdi bitirip basylymdarda istep júrdi, zańger, ınjener sekildi túrli maman ıeleri qazaqtyń merzimdi basylym kózderinde qyzmet jasady. XX ǵasyrdyń bas kezindegi qazaq basylymdary 10 jylǵa jeter-jetpes ýaqyt qana ómir súrdi.

Qazaqstandaǵy gazet-jýrnaldar Qazan, Tashkent, Orynbor, Troısk qalalarynda jáne Oral qalasyndaǵy tatar baspagerleri uıymdastyrǵan baspahanalarda shyǵyp júrdi. Búgingi tańda merzimdi basylymdardyń barlyǵy redaksıada kompútermen terilip, standart boıynsha jumys istep, sheteldik baspahana mashınalary arqyly gazetter shyǵyp jatyr. Tek jarıalaýǵa materıal kerek demeseńiz, barlyǵy avtomattandyrylǵan. Al osyndan 100 jyldan astam ýaqyt burynǵy basylym avtorlary osyndaı jaǵdaıdyń bolatynyna sendi ma eken ?!

Qazaq jýrnalısıkasynyń ákesi atanǵan Muhamedjan Seralınniń shyǵarmashylyq jolynda halqymyzdyń jaǵdaıynyń da áseri boldy. Ol jas býyn ókilderin bilim alýǵa, jańasha nárselerdi úırenýge shaqyrdy. 

Seralınniń ómiriniń ár túrli jyldarynda tatar qoǵam qaıratkerleri qoldaý kórsetti. Jýrnalıs, jazýshy, revolúsıoner Ýjgın Semen Semenovıchtiń estelikteri boıynsha Seralındi Troıskiniń tatar demokratıalyq ıntellıgensıasyn basqarǵan kópes M.Iaýshevtiń qyzmetkeri Ganıev jıi qoldady. 1904 jyly ol M.Seralınmen birge orys-qazaq basylymyn shyǵarý týraly usynys tastaıdy. Gazet orys jáne qazaq tilinde shyǵarylatyndyǵy, onda qazaq qoǵamyndaǵy orys qonys aýdarýshylarynyń máselesi aıtylady dep maqsat qoıylady. Basylymdy shyǵarý úshin qarajat kerek boldy, Ganıev lıberaldy kópes M.Lýshevti 500 rúbl kóleminde sýbsıdıa berýge kóndirdi. Alaıda, M. Seralın kópes aqshasyna táýeldi bolǵysy kelmeı, aqshadan bas tartty. Múmkin Ganıevtiń gazet shyǵarý týraly ıdeıasy M.Seralınniń alǵashqy qazaq jýrnalyn shyǵarýyna sebep bolǵan shyǵar. Ol eshkimge qarjylaı táýeldi bolmaı, erkin túrde basylym shyǵarǵysy keldi jáne ýaqyt óte kele jan-jaqtan jınalǵan qaıratkerlerdiń, azamattardyń qoldaýymen shyqty. Qazaq tarıhyndaǵy tuńǵysh qazaq tilindegi jýrnal «Aıqap» dep ataldy.

110 jyl buryn 1911 jyly Troısk qalasynda «Áı, qap!» dep qapıada qalyp ketken ókinish isterinen týyndaǵan Aıqap jýrnaly dúnıege keldi. Qazaq tarıhyndaǵy alǵashqy merzimdi basylym jáne buqaralyq aqparat quraly retinde Aıqap jýrnaly 1911-1915 jyldar aralyǵynda qoǵamǵa qyzmet etti. Lıberaldyq-demokratıalyq baǵytta bastalǵan jýrnal ár túrli taqyryptaǵy máselelerdi kóterdi. Bilim, salt-dástúr, qazaq áıelderiniń máselesi, jańa ádisti mektepter jaǵdaıy jaıly Aıqap jýrnalynda jazylmaı qalǵan joq. 

Jýrnaldyń jetekshisi retinde Muhamedjan Seralınnen basqa da avtorlar qyzmet etti. Olar: Baqytjan Qarataev, Jansha Seıdalın, Barlybek Syrtanov, Seralı Lapın. "Aıqaptyń" mańyna qazaq demokratıalyq ıntellıgensıasynyń ókilderi, talantty stýdent jastar jınaldy, tipti birneshe qazaq áıelderiniń de úlesi tıdi. Moldaǵalı Joldybaev maqalalar men feletondar jazdy. Qoshmuhamed Kemeńgerov "Aıqap" jýrnalynda óz óleńderimen qosa orys aqyndarynyń aýdarmalaryn jınaqtap jarıalap júrdi. Jýrnalda Akram Galımov, Moldaǵalı Joldybaev, Taıyr Jomartbaev, Qoshmuhambet Kemeńgerov, Máshhúr Júsip Kópeıuly, Ǵabdolǵazız Musaǵalıev, Nuǵman Manaev jáne taǵy basqa belsendi qaıratkerler osy jýrnal mańynda qyzmet atqardy .

Jýrnal dinı bilim berý men zaıyrly bilim arasyna shekara qoıǵan joq. Muhamedjan Seralınniń aǵartýshylyqtyń jaqtaýshysy retinde mynadaı sózderdi úndeý retinde aıtyp júrdi: "mektep pen medrese sal, balalardy oqyt...". Aıqaptyń barlyq 88 sany shyqsa, sonyń 66 sanynda 163 maqala mádenıet pen aǵartý salalaryna arnaldy.

Aıqapta jarıalanǵan óleńder úgit-nasıhat retinde júrip otyrdy. Jýrnal avtorlary Ismaıl Gasprınskııdiń ıdeıasynan alys emes edi. Osyǵan baılanysty, "Aıqapta" jarıalanǵan Jarmuhamet Makınevtiń shaǵyn óleńinde saılaý tájirıbesin synǵa alady. Daladaǵy saılaý demokratıany emes, kerisinshe sybaılas jemqorlyqty, dushpandyq pen básekelestikti týdyrdy dep ashynady. Sonymen qatar, baılar saılaý naýqanyna jınalǵan barlyq baılyqtaryn, maldaryn jumsaıdy, al bundaı jaǵdaı tek baılarǵa ǵana paıda alyp keletini anyq.Jarmuhamet Makınev dál osy jaǵdaıdy ysyrapshyldyqqa teńeıdi, onyń kúná ekendigin jetkizgisi keledi.

Aǵartýshylyqqa baılanysty Maǵjan Jumabaevtiń jýrnal betterinde birneshe óleńderi jaryq kórdi. Solardyń biri 18 jastaǵy Maǵjannyń «Ǵalıa» medresesinde oqyp júrgen kezdegi «Jatyr» atty óleńi 1911 jyly jýrnaldyń №2 sanynda jarıalandy. Óleńniń bastapqy shýmaqtary mynadaı:

Basqa jurt aspan kókke asyp jatyr,

Kiltiń óner-bilim ashyp jatyr.

Biri aı, biri juldyz, biri kún bop

Jaltyrap kókten nuryn shashyp jatyr.

Kúnbe-kún alǵa qaraı baryp jatyr.

Ot jegip, kókte ushyp, sýda júzip,

Táńiriniń rahmetine qanyp jatyr.

Oılamaı bizdiń qazaq tekke jatyr,

Bir iske janasa almaı, shette jatyr...

Jas aqyn bul óleńinde halqynyń aıanyshty jaǵdaıyn sıpattap, ashshy bolsa da shyndyǵyn súırep qazaq eliniń basqa elderden artta qalǵanyn aıtady. Onda avtor: «Bul kúnderde bizden basqa halyqtar bári de oıanyp, ne nárse ózine paıdaly, ne nárse zıandy, sonyń sebebine kirisip, paıdaly jaǵyn ustap, zıandy jaǵynan bezip jatyr. Óz qyzyǵynda júrgen qazaqty oıatqysy keledi. Kánekı, bizdiń qazaq jer-sýdan aıyrylyp qalsa, ne kún kórmekshi? Bylaıda baılyǵy talan-tarajǵa salynyp, tonalyp jatqanda, ony qaıtaratyn qural kerek. Ol qural – ǵylym, bilimde. Qazaq zıalylarynyń qalamynan órbigen kez-kelgen shyǵarmanyń basym kópshiligi aǵartýshylyqqa baǵyttalǵan. Bodandyqtan qutylý úshin, otarlaý saıasatynan arylý úshin, eýropalyq deńgeıge jetý úshin bilim kiltin qajet etti. Bilimdi halyq qaı kezde bolsyn quqyǵyn qorǵaı alady, jerin saqtaı otyryp táýelsizdikte ómir súredi. Mine sondyqtanda zıaly qaýym ókilderi aıtyp ketken úndeýler halyqty oıatýǵa tikeleı baǵyttaldy.

Jýrnalda jarıalanǵan maqala avtorlary arasynda musylmansha jáne oryssha bilim alý týraly pikirtalastar paıda boldy. Bolashaq oqyǵandardyń qolynda ekendigin dáleldeıtin maqalalar sany artty. Mektep-medreselerdi bitirgen keıbir shákirtterdiń el mádenıetin órkendetýge, bilimdi kóterýge esh qulyq tanytpaı otyrǵandyǵyn da synǵa ala jazǵan. Shákirtterdiń jyldap oqyp jatsa da alyp jatqan bilimderiniń sapasyz ekendigi sóz etildi. Bundaı jaǵdaıda qazaq mektep, medreselerinde qundy bilim berý, nátıje shyǵarý úshin emtıhandar uıymdastyrý, qyz balalar men muqtaj oqýshylarǵa kómektesý sıaqty úlken isterdiń basy jýrnal betterinde jarıalanyp turdy.

Jýrnalda keı avtorlardyń alǵashqy ǵylymı jumystary jarıalanyp júrdi. Aıqap jas jazýshylarǵa, ustazdarǵa, qoǵam qaıratkerlerine, aqyndarǵa, jalpy qoǵamdaǵy belgili bir maman ıesine óz jumystaryn jarıalaýǵa, oılaryn usynýǵa, úndeý jasaýǵa jaqsy bir múmkindik syılady. 

Aıqaptyń alǵashqy nomerinen-aq M.Seralınniń jýrnalısıkaǵa degen ystyq yqylasy bilinedi. «Gazet hám jýrnal, halyqtyń qaı jerde alǵa ketkendigi halyq arasynda taralǵan basylymdar arqyly bilinedi» - dedi. Jýrnaldy tek óz paıdasyna qaraı ataq úshin emes, halyqtyń kózin ashý úshin, halyqqa paıda keltirý úshin shyǵaryp otyrǵandyǵyn jetkizgisi keldi.

Aıqaptyń taǵdyry uzaqqa sozylmady, 4 jyldyń ishinde 83, keı derekterde 89 nomeri shyǵyp úlgergen. Qyzmetiniń birinshi kúninen bastap patsha úkimetiniń baqylaýynda, qyspaǵynda júrdi, qarjylyq jaǵynan tapshylyq oryn aldy, osyndaı jaǵdaılardyń saldary jýrnaldyń jabylyp qalýyna áser etti. Qaı jurttyń bolsa da eń úlken qorǵaýshysy – baspasóz. Halyqtyń ókpe-renishi, narazylyǵy, jańalyǵy, qýanyshy sol gazet-jýrnaldar arqyly jarıalanyp otyrdy. Aıqaptyń jetistigi ol aınalasyna qazaqtyń ıgi-jaqsylaryn jınaı bildi, myńdaǵan oqyrman jınap úlgerdi, qazirgi tarıhymyzǵa derek retinde arqaý boldy. Bálkim qazirgi baspasóz qyzmetteri ol kezdegideı saıası olqylyqtarǵa qarsy shyǵatyn qural retinde qyzmet atqarmasada, áli kúnge deıin qoǵamda mádenı turǵydan mańyzyn joǵaltqan joq. 

Qazaq zıalylarynyń eńbekteriniń nátıjesi basylym kózderimen jumys isteý arqyly kórindi. Qoǵamnyń jaıyn, ulttyń jaǵdaıyn jetkizý, patsha úkimetiniń saıasatyn túsindirý, ıgi isterge shaqyrý sıaqty aýqymdy istermen aınalysý úshin gazet shyǵarýǵa kirise bastady. Qazaq tilinde gazet shyǵarý úshin Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtusynuly, Mirjaqyp Dýlatuly jáne qazaq zıalylarynyń aldyńǵy qatary gazetti shyǵarý jolymen aınalysa bastady. Sonymen alashtyqtardyń talpynysy «Qazaq» gazetiniń shyǵýyna alyp keldi.

Osydan 108 jyl buryn qurylǵan «Qazaq» gazeti XX ǵasyr basyndaǵy Alash ıdeıasyn ýaǵyzdaýshy birden-bir aqparat quralyna aınaldy. Alash orda kósemderi Á.Bókeıhan men A.Baıtursynuly qazaq jurtyna Alash únin jetkizetin gazetti shyǵarý isin uıymdastyryp, bir ǵasyrdan astam ýaqyt buryn 1913 jyly 2 aqpanda Orynbor qalasynda «Qazaq» atty qoǵamdyq-saıası jáne ádebı-mádenı gazetti dúnıege ákeldi. Gazettiń alǵashqy redaktory A.Baıtursynuly, al ókiletti ókili retinde M.Dýlatuly qyzmette boldy. Gazette qyryqtan asa avtorlar qyzmet etti. Olardyń qatarynda belgili qoǵam qaıratkerleri, ádebıet ókilderi, áıel adamdar da jumyla jumys istedi.

«Qazaqtyń» Orynbor qalasynda shyǵýy kezdeısoq emes. Orynbor óz zamanynda Qazan qalasynan keıingi iri saıası, mádenı ortalyq boldy, halyq kóp shoǵyrlanǵan aımaq retinde tanyldy. XX ǵasyrdyń alǵashqy on jyldyǵynda qalada úsh tatar baspasy jumys istedi. Baspahanalardy tatar jáne bashqurt halqynyń kórnekti qaıratkerleri basshylyǵyna aldy.

Bul basylym qazaq dalasyndaǵy alǵashqy gazetterdiń biri emes. «Qazaqqa» deıin atyda, zatyda bólek, óz aldyna bir tóbe basylymdar boldy. Mysaly, «Túrkistan ýalaıatynyń gazeti», «Dala ýalaıatynyń gazeti», «Serke», «Qazaqstan», «Saryarqa» sıaqty taǵy da basqa gazet-jýrnaldar boldy. Biraq osy qazaq basylymdarynyń ishinde tanylmaly, bedeldisi «Qazaq» gazeti boldy. Gazet baǵasy bylaısha bekitildi: bir jylǵa jazylý - 3 rúbl, jarty jylǵa – 1 rúbl 75 tıyn, 3 aıǵa - 1 rúbl, jekelegen nómir baǵasy - 5 tıyn.

Muhtar Áýezov A.Baıtusynovtyń 50 jyldyǵyna arnalǵan maqalasynda bylaı dep «Qazaq» gazeti týraly estelikterimen bólisedi. Maqalada bylaı delinedi: «Sol ýaqyttarda «Qazaq» gazetiniń betinen anda-sanda oqyp otyrǵan áserli anyq sózder mekteptegi jas balalardyń sezimin túzý jolǵa bettegendeı bolýshy edi. Jas býynnyń jańa týyp kele jatqan álsiz oıyn jol mundalap, jetegine alyp bara jatqandaı baıqalýshy edi. Mekteptegi sabaǵyn oqymaıtyn bala «Qazaq» gazetin kórgende jerde qadalyp turyp qalatyn. Bóten qalada qyr esine túsip, elin oılap júrgen balaǵa «Qazaq» gazeti aýylynan kelgen sálemdemedeı bolatyn». Basylymnyń halyq ishine sondaı tanymal jáne qadirli bolǵanyn osyndaı estelikter dáleldeıdi. Gazet arqyly halyq solǵyn denesine qan júgirgenin sezgen de bolýy kerek.

Gazet 5 jyl ýaqyt ishinde jastyń da, káriniń de kóńilinen shyǵyp úlgerdi. Gazettiń árbir sany qoldan qolǵa, aýyldan aýylǵa kóship júrip, jyrtylyp tozǵansha oqylatyn boldy. Qazaqstan ishinde, odan tysqary aýmaqtarda Varshava, Sankt-Peterbýrg, Máskeý, Qazan qalalarynda oqıtyn jas qazaq stýdentter aldyryp oqyp júrdi. Gazettiń suranysqa ıe bolýy ol úlken jetistik. Eger adamdar oqyp jatsa qoǵam sanasyna áser etti degen sóz emes pe?! Búgingi kúni jastar áleýmettik jelilerdiń turaqty oqyrmany ǵoı, búgin qandaı jańa vıdeo shyǵady eken dep sabyla kútse, ol kezdiń jastary gazettiń jańa nomeri qashan shyǵady eken dep saryla kútken bolar.

«Qazaq» gazetiniń shyǵyp, aıaqqa turýyna qazaqtyń erte oıanǵan zıaly toby kómekshi boldy. Kómekshiler qatarynda «Ǵalıa» shákirtteri qosymsha jazýshy bolyp jumys istedi jáne Orynbordaǵy orys mektebindegi qazaq balalary qara jumysshylar bolyp kómektesti. Osylaısha gazettiń alǵashqy basylymdary shyǵa bastady. Basylymnyń taǵdyry ońaı bolǵan joq, qosymsha qyzmetkerlerge qarajattyń jetispeýinen Ahmet Baıtursynulynyń jary men qyzy tehnıkalyq jumystardy atqaryp júrdi. Gazet qazaq ómirin jan-jaqty ár qyrynan alyp, úkimettiń aram pıǵylyn joǵarydan bastap ýrádnıkterge deıin synap-minep otyrdy, sol úshin de gazetke birneshe ret aıyppul salynyp, redaktory túrmege jabyldy.

Qazaq gazetiniń keı basylymdarynyń bizge jetpegen sandary shetel muraǵattarynda jatýy múmkin degen boljam bar. Sebebi, Stambýl, Nú-Iork, Múnhen sıaqty qalalarda oqyrmandary bolǵan. Gazetti jazdyryp alyp oqyǵan eken. Basylymnyń naqty qansha sany ketti, kimder aldyryp oqydy ol áli belgisiz.

Aıqaptaǵy sıaqty Qazaqtada áıelderdiń avtorlyq qyzmeti aıqyn boldy. Qazaq gazetinde qyzmet atqarǵan avtorlar qatarynda alash qaıratkeri M.Dýlatulynyń jary Ǵanıjamal Dýlatova, musylman halqynyń teńdikke umtylýyna baılanysty bas qosýlarda erlermen qatar sóz sóılegen Aqqaz Dosjanova, qazaq áıelderinen shyqqan alǵashqy jýrnalıseriniń biri Názıpa Quljanova, Gúlaıym Baıgýrına, Sara Esqyzy sıaqty qazaq qyzdary belsendilik kórsetti.

"Qazaq" gazetiniń betterinde qazaq buqarasynyń jan-jaqty málimet alýyna arnalǵan túrli aqparattardy jıi kezdestirýge boldy. Halyqtyń saıası quqyqtyq sanasyn qalyptastyrýǵa arnalǵan qoǵamdyq-saıası materıaldardy da kóre alamyz. Redaksıa qyzmetkerleri qoǵamdyq-saıası jumys pen shyǵarmashylyqty qatar alyp júrip, ulttyqsananyń oıanýyna qadamdar jasady, bostandyq pen erkindik ıdeıalaryn qabyldaýǵa shaqyrdy. 

Shynymen sol kezeńdegi qazaq qoǵamyna jýrnalda, gazette artyq etpedi. Merzimdi baspasóz qyzmetiniń uzaq ýaqyt boıy jumys isteı almaıtyndyǵyn bile tura, táýekelge barý tikeleı batyldyqty talap etti. Mirjaqyp Dýlatuly jýrnalǵa 3 jyl, gazetke 1 jyl tolǵanda: «Bul jýrnal qazaqqa baspasózdiń eń kerekti kezinde shyqqanǵa, jurttyń bári tilektes hám kómektes bolyp jyly shyraımen qarsy alyp edi. Qazaqqa bir jaqsy gazet, bir jaqsy jýrnal kerek emes pe» - dep oıyn bildirgen bolatyn. Jýrnal men gazettiń saıası arenadaǵy qyzmetin bólip nemese salystyryp qaramaı, olardyń jetken jetistikterin kóbirek taldaý kerek. Sebebi, ekeýiniń de maqsaty halyqqa jan-jaqty málimet usynýǵa baǵyttaldy. Ekeýide XX ǵasyrdyń bas kezeńindegi qazaq tarıhynan mol derekter usynady.

«Qazaq» gazeti belsendi degen qaıratkerlerdiń ortaq jemisi, onyń jaryqqa shyǵýyna barlyǵy birdeı atsalysty. M.Dýlatov 1917 jyly: «Gazet shyǵarý, baspahana alý sıaqty ister kóldeneń adamǵa saýda-sattyq is sekildi kórinse ǵajap emes: aqsha boldy - aldyń, qalamyń boldy - jazdyń. Biraq bizge olaı emes. Bes jyldan beri gazetti shyǵaryp kele jatqan, jas balasyn tárbıelegen anadaı, ystyq-sýyǵyn kórgen bizge zor is, zor qýanysh» - dep esteligimen bólisedi. Bundaı bedeldi merzimdi basylymnyń jabylyp qalý aýyrlyǵyn biz seze almaspyz, biraq sol zıalylar úshin bul úlken aýyrtpalyq boldy. 5 jyl boıy gazettiń aınalasynda toptasyp júrip, bir-birine degen qoldaýlarynyń arqasynda gazet búgingi kúni tarıh bolyp qalýda. Patshalyqtyń qatań senzýra jaǵdaıynda kez-kelgen basylym uzaqqa barmas edi. Sebebi ol kez úshin qalypty kórinis osyndaı boldy.

Ótkenimiz ben búginimizdi alsaq ta merzimdi basylymy joq eldi kórmeımiz. İrili usaqty jańalyqtardy usynatyn gazet, jýrnaldardyń bolýy mindetti bolyp qalyptasqan. Qazaq tarıhynda basylymdar týraly másele qaralǵanda «Aıqap» pen «Qazaqtyń» orny bólek. Bulardan bólek kóptegen óńirlik basylymdar shyǵyp júrdi, gazetterdiń túrleri kóp boldy. Biraq, olardyń arasynan ozyǵy, tanymaly, halyqty jan-jaqty jańalyqtarmen qamtasyz etken osy eki basylymdy aıryqsha atap ótkendi jón sanadym.

Aıym Kenes

---