Saqtardyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresi
6 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Saqtardyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresi
Sabaqtyń maqsaty: İ Saqtardyń táýelsizdik jolynda qalaı, kimdermen shaıqasqandyǵyn, nátıjesi jaıly túsinik berý
İİ Saqtardyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresterin keltirilgen úzindilerdi oqýshylarǵa oryndata otyryp, oı - óristi damytýǵa yqpal etý.
İİİ Saqtardyń erlik kúresi jaıly aıta kele, oqýshylardy namysshyldyqqa, erlikke, batyrlyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Karta, Tablısa, Saqtardyń qural - saımandary t. b.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqty júrgizý ádisi: Sahnalyq kórinis, suraq - jaýap, oıyn elementteri.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. «Kim jyldam» oıyny arqyly júrgizý. Sózderge anyqtama berý.
• Taıpa kósemi
• Jaýynger
2. Saqtar jaıly tarıhshylar ne aıtady.
İ. Parsy jazbalarynda - qudiretti erkekter dep atalady.
İİ. Iran jazbalarynda - Júırik atty týrlar.
İİİ. Grek jazbalarynda - azıalyq skıfter dep atalady.
İV. Grek tarıhshylarynyń aıtýynsha - Saqtar batyr, «dushpanǵa qatal, dosqa adal» bolǵan deıdi.
V. Grek tarıhshy Ktesıı «Saq áıelderi erjúrek keledi, soǵys qaýipi tóngende erlerge kómek kórsetip urysqa aralasady»
Vİ. Gerodot. «Olardyń ómirinde aǵashtyń mańyzy óte zor boldy. Qysta aǵashtan jasalǵan úıler qalyń tyǵyz kıizben jabylady, al jazda jabýsyz da qoldanylady»
Vİİ. Rım tarıhshysy: K. K. Rýf saqtardyń kókten túsken syıqyrly salty bar ekendigi jaıly ańyzda áńgimeleıdi «Soqa men qamyt eginshilerge, naıza men sadaq sarbazdarǵa, jaıpaq tostaǵan abyzdarǵa arnalǵan. Bul zattar bizge jáne bizdiń dostarymyzǵa - jaýlarymyzǵa qarsy kúresý úshin kerek»
Jańa sabaqqa daıarlyq
Jańa sabaqty baıandaý jospary:
1. Tomırıs pen parsy patshasy Kırdiń arasyndaǵy shaıqas.
2. Parsy patshasy İ Darııdiń shapqynshylyǵy
3. Aleksandr Makedonskııdiń Saq eline joryǵy
İ B. z. b. Vİİİ - Vİİ - ǵ - da saqtar óz atyrabyndaǵy aldyńǵy qatarly eldermen qarym – qatynas jasap otyrǵan. Tipti parsy elderimen de soǵys odaǵyn qurǵan. Biraq parsy patshasy odaqty mise tutpaı saq - masagettesrdi ózine táýeldi etpekshi bolǵan. Sóıtip birinshi ret joryq jasaǵan. Nátıjesinde jeńilip Kır qaza tabady. Al endi osy oqıǵaǵa toqtalaıyq. Memleket shekarasyn toıymsyzdyqpen keńeıtýdi oılaǵan Kır eń áýeli saq – masagetterdi baǵyndyrýdy oılaıdy. Soǵysqa jedel daıyndala bastaıdy. Soǵyspas buryn saq eline elshi jiberedi. Kúıeýi qaıtys bolǵan saq patshaıymy Tomırıske maǵan kúıeýge shyq dep usynys bildiredi. Tomırıs Kırdiń sálemin qabyl almaıdy. Ózine - ózi senimdi bolady. Kúshpen ala almasyn bilgen Kır altaıǵa kóshedi. Mal satyp mol etip et asyp, sharapty jetkilikti etip qaldyrý. Jaýyngerlerge mas bolyp uıyqtatyp qoıady. İshinde Tomırıstiń balasy Spargapıste bar. Tutqynǵa túsirip qalady. Bul habardy estigen Tomırıs Kırge hat joldaıdy. Tomırıs shyǵyp elshisine hatty beredi. Ony ol Kırge jetkizedi.
Hat
«Qanqumar Kır! Jeńiske jelikpe! Sen meniń ulymdy ashyq aıqasta qarý qudiretimen jeńgen joqsyń. Sharap ishkizip, aldap baryp pende ettiń. Endi meniń myna aqylymdy tyńda! Aıla – amalmen biraz jaýyngerlerimdi tutqyn qylǵanyńdy qanaǵat tutyp meniń ulymdy ózime qaıtaryp ber de esen-saýyńda jónińdi tap. Eger olaı etpeseń táńiri atymen ant etip aıtaıyn, qanǵa qansha toıymsyz bolsańda, adam hanyn sýsynnyń qanǵanyńsha ishkizemin!» - dep jazady. Kır oqyp shyǵady.
Tomırıstiń tutqynǵa túsken uly óziniń qandaı kúıge túskenin uǵyp, ózin - ózi óltiredi. Kelesi kúni eki jaqtyń arasynda qulaq estip, kóz kórmegen surapyl soǵys bolady. Parsylardy jaıratyp salady. Kır de óledi.
Tomırıs –«Maǵan Kırdiń basyn taýyp ákelińder»,- deıdi.
Tomırıs: Qan toltyrǵan torsyqqa Kırdiń basyn salyp turyp:
- «Áıteýir tiri qaldym, seni jeńip shyqtym demesem, jan degende jalǵyz ulymdy aıarlyqpen qolǵa túsirip, sen meniń túbime jettiń, jaýyz!
- Endi táńirge bergen sertimdi oryndap, basyndy qanǵa bóktirip, sýsynymdy qandyrǵannan basqa amalym joq» Saqtardyń osylaısha táýelsizdigin saqtap qalady.
İİ. Osy oqıǵadan 11 jyldan soń patsha bolǵan úsh jylda 1 - 2 jeńiske jetkenine mastanǵan
İ Darı saqtarmen soǵyspaqshy bolyp b. z. b 518 jyly saqtarǵa qarsy soǵysqa attandy. Osy soǵys jaıly grek tarıhshysy Polıen Shyraq esimdi saq jaýyngerleriniń erligi jaıly baıandaıdy. Shyraq óz ústinen ózi jaralap parsylarǵa qashyp barady. Olardy saqtarǵa bastap baramyn dep elsiz, sýsyz shólge aparyp qyrady.
Shyraq: - İ Darııge «Meniń túp atam parsy edi. Saqtardyń malyn baǵyp júrem quly bolatynmyn. Sizderdiń kele jatqandaryńyzdy estip qashtym dep qolǵa túsip qalyp, ázer qutyldym. Maǵan kómekteseń saqtarda ketken kegimdi qaıtarýǵa kómektese kórińiz - dedi
Men saqtardyń jeriniń oı - shuńqyryn jaqsy bilemin sizderdi bastap bara alamyn»
Parsylardy qalyń qolyn qum ishine ákelip, adastyrady.
- Darıı: ne maqsatpen sen bizdi aldap, áskerimizdi qyrmaqshysyń? Endi bizge alǵa da, artqa da jol joq.
- Shyraq: Jeńis! Jeńis! Jeńiske jetti degen osy. Otandastarymyzdyń basyna úıirilgen qasirettiń qara bultyn keri serpip, senderdi shólmen ashtyqqa ákep qamadym.
Endi qaıda barsańdarda tabatyndaryń ajal!- Ashýlanǵan Darıı Shyraqtyń basyn shaýyp túsiredi.
İİİ. A. Makedonskııdiń saq eline joryǵy.
Tirek syzba arqyly túsindirý. Grek – makedon áskeri b. z. b İV ǵ - da Orta Azıaǵa basyp kirdi, Samarqandy jaýlap aldy.
«Eskendir poemasynan úzindi:»
A. Makedonskıı: Qaqpańdy ash!
- Qaqpany saǵan ashýǵa ruqsat joq deıdi.
A. Makedonskıı – Men Eskendir patshamyn
Jer júzinde soǵysta bárin jeńgen.
Kóp júrdim kezdeı keldi kórmegen jer
Eń bolmasa halqyma kórseteıin
Syı qylyp, belgi bolar bir nárse bar.
Sonda bir oramal laqtyrady.
Makedonskıı oramaldy ashyp kóredi. Bul syıǵa tań bolǵan Aleksandr Arıstotelden aqyl suraıdy.
Arıstotel: Bul adamnyń kóz súıegi.
Toıa ma adam kózi myń men sanǵa
Jemit kóz jer betinde toımasa da
Ólse toıar kózine qum quıylǵanda
Sabaqty bekitý. Mine, balalar saqtardyń eliniń, jeriniń táýelsizdigin qalaı qorǵaǵandyǵyn óz kózimizben kórgendeı boldyq.
Suraq: 1. Saqtar kimdermen shaıqasqan eken?
2. Parsylar saqtardy aldasa; saqtar parsylardan qalaı qarymta qaıtardy?
3. Makedonskııdi jeńýdiń qandaı maqsaty boldy?
4. Qandaı tarıhı tulǵalarmen kezdestik?
Sabaqty qorytyndylaý. Oqýshylardy baǵalaý.
Úı tapsyrmasy: Shyraqtyń erligi jaıly oqyp kelý.
Sabaqtyń taqyryby: Saqtardyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresi
Sabaqtyń maqsaty: İ Saqtardyń táýelsizdik jolynda qalaı, kimdermen shaıqasqandyǵyn, nátıjesi jaıly túsinik berý
İİ Saqtardyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresterin keltirilgen úzindilerdi oqýshylarǵa oryndata otyryp, oı - óristi damytýǵa yqpal etý.
İİİ Saqtardyń erlik kúresi jaıly aıta kele, oqýshylardy namysshyldyqqa, erlikke, batyrlyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Karta, Tablısa, Saqtardyń qural - saımandary t. b.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqty júrgizý ádisi: Sahnalyq kórinis, suraq - jaýap, oıyn elementteri.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. «Kim jyldam» oıyny arqyly júrgizý. Sózderge anyqtama berý.
• Taıpa kósemi
• Jaýynger
2. Saqtar jaıly tarıhshylar ne aıtady.
İ. Parsy jazbalarynda - qudiretti erkekter dep atalady.
İİ. Iran jazbalarynda - Júırik atty týrlar.
İİİ. Grek jazbalarynda - azıalyq skıfter dep atalady.
İV. Grek tarıhshylarynyń aıtýynsha - Saqtar batyr, «dushpanǵa qatal, dosqa adal» bolǵan deıdi.
V. Grek tarıhshy Ktesıı «Saq áıelderi erjúrek keledi, soǵys qaýipi tóngende erlerge kómek kórsetip urysqa aralasady»
Vİ. Gerodot. «Olardyń ómirinde aǵashtyń mańyzy óte zor boldy. Qysta aǵashtan jasalǵan úıler qalyń tyǵyz kıizben jabylady, al jazda jabýsyz da qoldanylady»
Vİİ. Rım tarıhshysy: K. K. Rýf saqtardyń kókten túsken syıqyrly salty bar ekendigi jaıly ańyzda áńgimeleıdi «Soqa men qamyt eginshilerge, naıza men sadaq sarbazdarǵa, jaıpaq tostaǵan abyzdarǵa arnalǵan. Bul zattar bizge jáne bizdiń dostarymyzǵa - jaýlarymyzǵa qarsy kúresý úshin kerek»
Jańa sabaqqa daıarlyq
Jańa sabaqty baıandaý jospary:
1. Tomırıs pen parsy patshasy Kırdiń arasyndaǵy shaıqas.
2. Parsy patshasy İ Darııdiń shapqynshylyǵy
3. Aleksandr Makedonskııdiń Saq eline joryǵy
İ B. z. b. Vİİİ - Vİİ - ǵ - da saqtar óz atyrabyndaǵy aldyńǵy qatarly eldermen qarym – qatynas jasap otyrǵan. Tipti parsy elderimen de soǵys odaǵyn qurǵan. Biraq parsy patshasy odaqty mise tutpaı saq - masagettesrdi ózine táýeldi etpekshi bolǵan. Sóıtip birinshi ret joryq jasaǵan. Nátıjesinde jeńilip Kır qaza tabady. Al endi osy oqıǵaǵa toqtalaıyq. Memleket shekarasyn toıymsyzdyqpen keńeıtýdi oılaǵan Kır eń áýeli saq – masagetterdi baǵyndyrýdy oılaıdy. Soǵysqa jedel daıyndala bastaıdy. Soǵyspas buryn saq eline elshi jiberedi. Kúıeýi qaıtys bolǵan saq patshaıymy Tomırıske maǵan kúıeýge shyq dep usynys bildiredi. Tomırıs Kırdiń sálemin qabyl almaıdy. Ózine - ózi senimdi bolady. Kúshpen ala almasyn bilgen Kır altaıǵa kóshedi. Mal satyp mol etip et asyp, sharapty jetkilikti etip qaldyrý. Jaýyngerlerge mas bolyp uıyqtatyp qoıady. İshinde Tomırıstiń balasy Spargapıste bar. Tutqynǵa túsirip qalady. Bul habardy estigen Tomırıs Kırge hat joldaıdy. Tomırıs shyǵyp elshisine hatty beredi. Ony ol Kırge jetkizedi.
Hat
«Qanqumar Kır! Jeńiske jelikpe! Sen meniń ulymdy ashyq aıqasta qarý qudiretimen jeńgen joqsyń. Sharap ishkizip, aldap baryp pende ettiń. Endi meniń myna aqylymdy tyńda! Aıla – amalmen biraz jaýyngerlerimdi tutqyn qylǵanyńdy qanaǵat tutyp meniń ulymdy ózime qaıtaryp ber de esen-saýyńda jónińdi tap. Eger olaı etpeseń táńiri atymen ant etip aıtaıyn, qanǵa qansha toıymsyz bolsańda, adam hanyn sýsynnyń qanǵanyńsha ishkizemin!» - dep jazady. Kır oqyp shyǵady.
Tomırıstiń tutqynǵa túsken uly óziniń qandaı kúıge túskenin uǵyp, ózin - ózi óltiredi. Kelesi kúni eki jaqtyń arasynda qulaq estip, kóz kórmegen surapyl soǵys bolady. Parsylardy jaıratyp salady. Kır de óledi.
Tomırıs –«Maǵan Kırdiń basyn taýyp ákelińder»,- deıdi.
Tomırıs: Qan toltyrǵan torsyqqa Kırdiń basyn salyp turyp:
- «Áıteýir tiri qaldym, seni jeńip shyqtym demesem, jan degende jalǵyz ulymdy aıarlyqpen qolǵa túsirip, sen meniń túbime jettiń, jaýyz!
- Endi táńirge bergen sertimdi oryndap, basyndy qanǵa bóktirip, sýsynymdy qandyrǵannan basqa amalym joq» Saqtardyń osylaısha táýelsizdigin saqtap qalady.
İİ. Osy oqıǵadan 11 jyldan soń patsha bolǵan úsh jylda 1 - 2 jeńiske jetkenine mastanǵan
İ Darı saqtarmen soǵyspaqshy bolyp b. z. b 518 jyly saqtarǵa qarsy soǵysqa attandy. Osy soǵys jaıly grek tarıhshysy Polıen Shyraq esimdi saq jaýyngerleriniń erligi jaıly baıandaıdy. Shyraq óz ústinen ózi jaralap parsylarǵa qashyp barady. Olardy saqtarǵa bastap baramyn dep elsiz, sýsyz shólge aparyp qyrady.
Shyraq: - İ Darııge «Meniń túp atam parsy edi. Saqtardyń malyn baǵyp júrem quly bolatynmyn. Sizderdiń kele jatqandaryńyzdy estip qashtym dep qolǵa túsip qalyp, ázer qutyldym. Maǵan kómekteseń saqtarda ketken kegimdi qaıtarýǵa kómektese kórińiz - dedi
Men saqtardyń jeriniń oı - shuńqyryn jaqsy bilemin sizderdi bastap bara alamyn»
Parsylardy qalyń qolyn qum ishine ákelip, adastyrady.
- Darıı: ne maqsatpen sen bizdi aldap, áskerimizdi qyrmaqshysyń? Endi bizge alǵa da, artqa da jol joq.
- Shyraq: Jeńis! Jeńis! Jeńiske jetti degen osy. Otandastarymyzdyń basyna úıirilgen qasirettiń qara bultyn keri serpip, senderdi shólmen ashtyqqa ákep qamadym.
Endi qaıda barsańdarda tabatyndaryń ajal!- Ashýlanǵan Darıı Shyraqtyń basyn shaýyp túsiredi.
İİİ. A. Makedonskııdiń saq eline joryǵy.
Tirek syzba arqyly túsindirý. Grek – makedon áskeri b. z. b İV ǵ - da Orta Azıaǵa basyp kirdi, Samarqandy jaýlap aldy.
«Eskendir poemasynan úzindi:»
A. Makedonskıı: Qaqpańdy ash!
- Qaqpany saǵan ashýǵa ruqsat joq deıdi.
A. Makedonskıı – Men Eskendir patshamyn
Jer júzinde soǵysta bárin jeńgen.
Kóp júrdim kezdeı keldi kórmegen jer
Eń bolmasa halqyma kórseteıin
Syı qylyp, belgi bolar bir nárse bar.
Sonda bir oramal laqtyrady.
Makedonskıı oramaldy ashyp kóredi. Bul syıǵa tań bolǵan Aleksandr Arıstotelden aqyl suraıdy.
Arıstotel: Bul adamnyń kóz súıegi.
Toıa ma adam kózi myń men sanǵa
Jemit kóz jer betinde toımasa da
Ólse toıar kózine qum quıylǵanda
Sabaqty bekitý. Mine, balalar saqtardyń eliniń, jeriniń táýelsizdigin qalaı qorǵaǵandyǵyn óz kózimizben kórgendeı boldyq.
Suraq: 1. Saqtar kimdermen shaıqasqan eken?
2. Parsylar saqtardy aldasa; saqtar parsylardan qalaı qarymta qaıtardy?
3. Makedonskııdi jeńýdiń qandaı maqsaty boldy?
4. Qandaı tarıhı tulǵalarmen kezdestik?
Sabaqty qorytyndylaý. Oqýshylardy baǵalaý.
Úı tapsyrmasy: Shyraqtyń erligi jaıly oqyp kelý.
You Might Also Like
