Shákárim jáne onyń urpaqtary týraly
Ǵulama Shákárim Qudaıberdıev jóne onyń urpaqtarynyń qıly taǵdyry týraly artyndaǵy shópshegine tikeleı jatatyn Tobyqty rýynyń zerdeli qyzy Elmıra Nazarqyzy ekeýimizdiń ǵylymı izdenisimizdiń nátıjesinde Uly tulǵanyń kóp aıtyla bermeıtin ómir keremetterine kóz jetkize otyryp, oqýshy qaýymǵa usynýdy jón sanadyq.
Ǵulama Shákárim jáne onyń urpaqtarynyń qıly taǵdyry.
Geografıalyq relefiniń ornalasýyna qaraı Uly Dala dep atalǵan usaq - shoqyly Saryarqaly keń jazyqtyqta Aq - Orda atanǵan tarıhı memlekettiń tarıhı murageri Qazaq eliniń ózindik tili, ǵurpy, salt - dástúrleri, fólklory men ádebıeti kózge uryp turǵandaı erekshelengenimen - anyqtap zerdelegen janǵa álemdik mádenıetpen sabaqtasyp jatqandyǵyn birden ańǵarý onsha qıynǵa soqpasy anyq.
Ekinshi jaǵynan Qazaq shejiresiniń ereksheligi men maqal mátelderi, fólklory ǵalamdyq dıalektıkalyq fılosofıanyń Azıa bóligine, onyń ishinde tek qazaq ultynyń ózine ǵana tán oı - tolǵaý tabıǵaty birden tanylady.
Uly Dalanyń tarıhı ataýy álemdi titirentken, Rumdy da ýysynda ustaǵan dala tarlandary Múlde, Edil táńirquttary, olardyń dara soqpaǵymen júrgen Shyńǵyshan, ÁmirTemirdeı, qazaqty el etken Jánibek, Kereı, Qasym, Buryndyq, Esim, Abylaıdaı dana tulǵalar Tóle, Qazybek, Áıteke bılerdeı Ulylardyń at tuıaǵynyń izderimen, dana babalarymyzdyń oılaý mártebesiniń asqaqtyǵymen tanylǵandaı. Buǵan tarıh kýá.
Tarıhta Alash - Orda astanasy atanǵan Ertis jaǵalaýyna ornalasqan Semeı qalasynyń álemge tanylý tańy osy jerge kindik qany tamǵan ABAI, SHÁKÁRİM, MUHTAR danalarymyzdyń Uly tulǵalarymen tikeleı baılanysty ekendigi barshaǵa aıan.
Ár tulǵanyń jeke taǵdyry árqıly. Ǵulama Shákárimniń taǵdyryna keler bolsaq, daýylǵa qarsy turǵan báıterekteı, ıilmeı, aqyr sońynda halqynyń namysy jolynda janyn qurban etken, júrekti erlikti ańǵaramyz. Ákeden jastaı jetim qalǵan SHÁKÁRİM QAJY QUDAIBERDIEV - ti (1858 - 1931 j.) jetimdik taýqymetine uryndyrmaı erke nemeresiniń suńǵyla, zerektigin ańǵarǵan atasy QUNANBAI QAJY – uly Abaıdyń tárbıesine beredi. Qazaq danalyǵynda «At tuıaǵyn, taı basar» - degendeı, atasynyń izin basyp, jasy erkin jıyrmaǵa tola qoımaǵan shaǵynda Shákárim el basqarý isin qolyna alyp, bir saılaýda bolys bolyp saılanady.
«Týra bıde týǵan joq» qaǵıdasyn ustanǵan ol qara qyldy qaq jarǵan Áz - Táýke hannyń «Jeti jarǵysyn», Ánet babasynyń ulǵatyn jadyna saqtap ádildik jolynan taımaǵan. Ony bolystyń myna sózderinen:
Men ultshyl emespin,
Jaqynym mynaý demespin.
nemese qyzy Gúllardyń ákesin joqtap aıtqan tómendegi sózderinen anyq ańǵarýǵa bolady:
Alalamaı adamdy,
Teń kórdi alys - jaqyndy.
Qoǵamdaǵy aqıqat pen jalǵandyq, qýlyq pen sumdyq qatar oryn alǵandyǵy, halyqtyń aýyr áleýmettik - turmystyq jaǵdaıynyń taıaý ýaqytta ózgere qoımaıtyndyǵyna, onymen jeke kúresip zamandy ózgerte almaıtyndyǵyna kózi jetken qaısar jas bolys kelesi saılaýda daýysqa túsýden bas tartady.
HH - ǵasyrdyń alǵashqy jyldary «Uıada ne kórse, ushqanda sony alady»- degen halyq danalyǵyn ustanǵan ol atasy Qunanbaıdyń izimen táńirge bas uryp Mekkeden Shákárim qajy atanyp qaıtady. Jolaı orys, arab, parsy, túrik tilderin erkin meńgeretin qajy Evropa, Azıa elderiniń birqatar iri kitaphanalarynyń esigin ashyp, dúnıe tanymdyq bilimin shyńdaýmen bolady. Mine «Túrik, qyrǵyz, qazaq hám handar shejiresi», «Úsh - anyq» «Musylmandyq sharty» atty qajynyń tarıhı ǵulama eńbekteri osyndaı tabandylyqtyń arqasynda dúnıege kelgen. Qajynyń jazǵan qazaq shejiresi jazbaǵa túsken eń alǵashqy basylym.
Shákárim ádebı tvorchestvolyq qyrynan Uly Abaıdyń realısik dástúrlerin jalǵastyrýshy, ımplıkasıalyq amaldarynda óleń jazyp epıkalyq janrdy tereń meńgergen ǵulama retinde tanylady. «Qalqaman - Mamyr», «Eńilik - Kebek» poemalary, fılosofıalyq jáne áleýmettik aqyl - oı tanymdyq óleńderi ıdeıalyq - kórkemdik jaǵynan álemdik klasıkterdiń týyndylarynan qalyspaıdy. Shákárim óziniń aǵasy, ári ustazy Uly Abaıdaı – dúnıeni qazaqsha kórip, qazaqsha oı túıindeı bilgen. Orys ádebıetiniń álem tanyǵan alpaýyttary LevTolstoı, A. S. Pýshkınniń ádebı muralaryn tereń zerttep, olardyń birqatar shyǵarmalaryn aýdaryp, qazaq tilinde jaryqqa shyǵarǵan. Evropalyqtardyń «jabaıy nomadtar»- degen kózqarastaryna ABAI, SHÁKÁRİM, MUHTAR eńbekteri revolúsıalyq tóńkeris bolǵandyǵyn moıyndaǵan órkenıetti alpaýyt elderdiń ádebı synshy - zertteýshileri áli kúnge tańdaı qaǵýda. Zertteýshiler Shákárimniń ádebı eńbekterinde negizsiz dogmashyldyq, jattandy sholasıka kezikpeıtindigine tań - tamasha qalýda. Shákárim Qudaıberdiuly ultymyzdyń ǵulamasy, demokratıalyq kózqarasty, jahan tanyǵan, qazaq eliniń kógine shyqqan Súmbile juldyzy, halqynyń qurmetine bólengen ardaqtysy dep zaman tanyǵan. Aýyzdyǵa sóz, aıaqtyǵa jol bermes, alǵan betinen qaıtpaıtyn, bas kespek bolsa da, alǵan betinen taıynbaǵan, el qamyn janynan arttyq qoıǵan, jazyqsyz japa shekken, saıasat qurbandyǵyna ushyraǵan qaısar aqyn. Halqyna sóz qudiretin tanytqan, álemge halqyn tanytqan Uly júrek qaǵysyn jendet qorǵasyny toqtatqansha qazaq ádebıeti kemeńgeriniń aınymas serigi qaǵaz ben qalam bolǵan. «Ulylardyń taǵdyrlarynda da jazylmaǵan zańdylyq baılanysy bolady»- degen shyǵys ǵulamasy aqyn Naýaıdyń kóripkeldik qasıetin orystyń uly aqyndary M. S. Pýshkın, M. Iý. Lermontov, qazaq poezıasy qudiretteriniń biri aqyn Shákárimniń ómir sońy kórsetkendeı. Kónekóz qarıalardyń aıtýynsha, dana qarttyń oqqa ushqanyn der kezinde eli estimeı kóz jasyn tóge almaǵanmen, qart Shyńǵystaý basyna sol kúni qaraly qara bult úıirilip - dúnıeniń opasyzdyǵyna, danyshpannyń jazyqsyz sheıit bolǵanyna kúńirengendeı kúrkirep, tabıǵat jylap, jańbyr sebelep turdy - deıdi.
Ǵulama Shákárim jáne onyń urpaqtarynyń qıly taǵdyry.
Geografıalyq relefiniń ornalasýyna qaraı Uly Dala dep atalǵan usaq - shoqyly Saryarqaly keń jazyqtyqta Aq - Orda atanǵan tarıhı memlekettiń tarıhı murageri Qazaq eliniń ózindik tili, ǵurpy, salt - dástúrleri, fólklory men ádebıeti kózge uryp turǵandaı erekshelengenimen - anyqtap zerdelegen janǵa álemdik mádenıetpen sabaqtasyp jatqandyǵyn birden ańǵarý onsha qıynǵa soqpasy anyq.
Ekinshi jaǵynan Qazaq shejiresiniń ereksheligi men maqal mátelderi, fólklory ǵalamdyq dıalektıkalyq fılosofıanyń Azıa bóligine, onyń ishinde tek qazaq ultynyń ózine ǵana tán oı - tolǵaý tabıǵaty birden tanylady.
Uly Dalanyń tarıhı ataýy álemdi titirentken, Rumdy da ýysynda ustaǵan dala tarlandary Múlde, Edil táńirquttary, olardyń dara soqpaǵymen júrgen Shyńǵyshan, ÁmirTemirdeı, qazaqty el etken Jánibek, Kereı, Qasym, Buryndyq, Esim, Abylaıdaı dana tulǵalar Tóle, Qazybek, Áıteke bılerdeı Ulylardyń at tuıaǵynyń izderimen, dana babalarymyzdyń oılaý mártebesiniń asqaqtyǵymen tanylǵandaı. Buǵan tarıh kýá.
Tarıhta Alash - Orda astanasy atanǵan Ertis jaǵalaýyna ornalasqan Semeı qalasynyń álemge tanylý tańy osy jerge kindik qany tamǵan ABAI, SHÁKÁRİM, MUHTAR danalarymyzdyń Uly tulǵalarymen tikeleı baılanysty ekendigi barshaǵa aıan.
Ár tulǵanyń jeke taǵdyry árqıly. Ǵulama Shákárimniń taǵdyryna keler bolsaq, daýylǵa qarsy turǵan báıterekteı, ıilmeı, aqyr sońynda halqynyń namysy jolynda janyn qurban etken, júrekti erlikti ańǵaramyz. Ákeden jastaı jetim qalǵan SHÁKÁRİM QAJY QUDAIBERDIEV - ti (1858 - 1931 j.) jetimdik taýqymetine uryndyrmaı erke nemeresiniń suńǵyla, zerektigin ańǵarǵan atasy QUNANBAI QAJY – uly Abaıdyń tárbıesine beredi. Qazaq danalyǵynda «At tuıaǵyn, taı basar» - degendeı, atasynyń izin basyp, jasy erkin jıyrmaǵa tola qoımaǵan shaǵynda Shákárim el basqarý isin qolyna alyp, bir saılaýda bolys bolyp saılanady.
«Týra bıde týǵan joq» qaǵıdasyn ustanǵan ol qara qyldy qaq jarǵan Áz - Táýke hannyń «Jeti jarǵysyn», Ánet babasynyń ulǵatyn jadyna saqtap ádildik jolynan taımaǵan. Ony bolystyń myna sózderinen:
Men ultshyl emespin,
Jaqynym mynaý demespin.
nemese qyzy Gúllardyń ákesin joqtap aıtqan tómendegi sózderinen anyq ańǵarýǵa bolady:
Alalamaı adamdy,
Teń kórdi alys - jaqyndy.
Qoǵamdaǵy aqıqat pen jalǵandyq, qýlyq pen sumdyq qatar oryn alǵandyǵy, halyqtyń aýyr áleýmettik - turmystyq jaǵdaıynyń taıaý ýaqytta ózgere qoımaıtyndyǵyna, onymen jeke kúresip zamandy ózgerte almaıtyndyǵyna kózi jetken qaısar jas bolys kelesi saılaýda daýysqa túsýden bas tartady.
HH - ǵasyrdyń alǵashqy jyldary «Uıada ne kórse, ushqanda sony alady»- degen halyq danalyǵyn ustanǵan ol atasy Qunanbaıdyń izimen táńirge bas uryp Mekkeden Shákárim qajy atanyp qaıtady. Jolaı orys, arab, parsy, túrik tilderin erkin meńgeretin qajy Evropa, Azıa elderiniń birqatar iri kitaphanalarynyń esigin ashyp, dúnıe tanymdyq bilimin shyńdaýmen bolady. Mine «Túrik, qyrǵyz, qazaq hám handar shejiresi», «Úsh - anyq» «Musylmandyq sharty» atty qajynyń tarıhı ǵulama eńbekteri osyndaı tabandylyqtyń arqasynda dúnıege kelgen. Qajynyń jazǵan qazaq shejiresi jazbaǵa túsken eń alǵashqy basylym.
Shákárim ádebı tvorchestvolyq qyrynan Uly Abaıdyń realısik dástúrlerin jalǵastyrýshy, ımplıkasıalyq amaldarynda óleń jazyp epıkalyq janrdy tereń meńgergen ǵulama retinde tanylady. «Qalqaman - Mamyr», «Eńilik - Kebek» poemalary, fılosofıalyq jáne áleýmettik aqyl - oı tanymdyq óleńderi ıdeıalyq - kórkemdik jaǵynan álemdik klasıkterdiń týyndylarynan qalyspaıdy. Shákárim óziniń aǵasy, ári ustazy Uly Abaıdaı – dúnıeni qazaqsha kórip, qazaqsha oı túıindeı bilgen. Orys ádebıetiniń álem tanyǵan alpaýyttary LevTolstoı, A. S. Pýshkınniń ádebı muralaryn tereń zerttep, olardyń birqatar shyǵarmalaryn aýdaryp, qazaq tilinde jaryqqa shyǵarǵan. Evropalyqtardyń «jabaıy nomadtar»- degen kózqarastaryna ABAI, SHÁKÁRİM, MUHTAR eńbekteri revolúsıalyq tóńkeris bolǵandyǵyn moıyndaǵan órkenıetti alpaýyt elderdiń ádebı synshy - zertteýshileri áli kúnge tańdaı qaǵýda. Zertteýshiler Shákárimniń ádebı eńbekterinde negizsiz dogmashyldyq, jattandy sholasıka kezikpeıtindigine tań - tamasha qalýda. Shákárim Qudaıberdiuly ultymyzdyń ǵulamasy, demokratıalyq kózqarasty, jahan tanyǵan, qazaq eliniń kógine shyqqan Súmbile juldyzy, halqynyń qurmetine bólengen ardaqtysy dep zaman tanyǵan. Aýyzdyǵa sóz, aıaqtyǵa jol bermes, alǵan betinen qaıtpaıtyn, bas kespek bolsa da, alǵan betinen taıynbaǵan, el qamyn janynan arttyq qoıǵan, jazyqsyz japa shekken, saıasat qurbandyǵyna ushyraǵan qaısar aqyn. Halqyna sóz qudiretin tanytqan, álemge halqyn tanytqan Uly júrek qaǵysyn jendet qorǵasyny toqtatqansha qazaq ádebıeti kemeńgeriniń aınymas serigi qaǵaz ben qalam bolǵan. «Ulylardyń taǵdyrlarynda da jazylmaǵan zańdylyq baılanysy bolady»- degen shyǵys ǵulamasy aqyn Naýaıdyń kóripkeldik qasıetin orystyń uly aqyndary M. S. Pýshkın, M. Iý. Lermontov, qazaq poezıasy qudiretteriniń biri aqyn Shákárimniń ómir sońy kórsetkendeı. Kónekóz qarıalardyń aıtýynsha, dana qarttyń oqqa ushqanyn der kezinde eli estimeı kóz jasyn tóge almaǵanmen, qart Shyńǵystaý basyna sol kúni qaraly qara bult úıirilip - dúnıeniń opasyzdyǵyna, danyshpannyń jazyqsyz sheıit bolǵanyna kúńirengendeı kúrkirep, tabıǵat jylap, jańbyr sebelep turdy - deıdi.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: «UBT esepterin shyǵarýdyń tıimdi joldary»
