Sheshendik sózder. Bıler sózi - naqyldyń kózi
Sabaqtyń taqyryby: Sheshendik sózder. Bıler sózi - naqyldyń kózi.
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: Oqýshylardyń aýyz ádebıeti jáne onyń túrleri týraly ádebı bilimderin keńeıtý, sheshendik sózder týraly málimet berý, bıler men sheshenderdiń sózderin taldaý.
2. Tárbıelik: Oqýshylardy uıymshyldyqqa, tatýlyqqa baýlý, eljandylyqqa tárbıeleý
3. Damytýshylyq: Oqýshylardyń ádebı dúnıetanymdaryn keńeıtý, qosymsha materıaldar arqyly pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa sabaqty túsindirý
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń ádis - tásili: baıandaý, mánerlep oqý, suraq - jaýap
Sabaqtyń kórnekiligi: «Bıler sózi» sheshendik tolǵaý, arnaý
Pánaralyq baılanys: Qazaqstan tarıhy
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: 1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý.
3. Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý:
«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry.
Jyrdan teńeý, epıtetterdi terip jazý.
İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý:
1. Sheshendik sózder týraly málimet berý.
Sheshendik sózder qazaq aýyz ádebıetiniń kúrdeli de kórkem bir salasy bolyp tabylady. Qazaqtyń dástúrli sheshendik sózderin: sheshendik tolǵaý, sheshendik arnaý, sheshendik daý dep shartty túrde úshke bólýge bolady. Shynaıy sheshendik qıaldan týmaıdy, ómirlik oqıǵalardan, tabıǵı qubylystardan týady, kóp jyldyq tájirıbe men san ret qaıtalaý arqyly synnan ótip halyq moıyndaǵan qaǵıdaǵa, daýsyz aqıqatqa aınalady. Onyń ústine ár dáýirdiń ár túrli sóz sheberleriniń talǵamynan, tolǵaýynan ótip sheshendik sóz “tilge jeńil, júrekke jeńil” tıetin súıkimdi ún men yrǵaqqa ıe bolady. Sheshendik sózder úsh túrli bolady: keńesý, bılik jáne saltanatty sóz. Al qurylysy jaǵynan kirispe, baıandaý jáne qorytyndy bolyp bólimnen turady.
“Óner aldy – qyzyl til” dep qazaq beker aıtpaǵan. Qazaq jurty – jaratylysynan sheshendik ónerge beıim halyq. Onyń qıynnan qıystyra, tóteden tóge sóıleıtin tapqyr da aqyldy, beıneli de bederli, ataly da bataly, naqyl, qomaqty oılary jóninde ózimiz de, ózgeler de tańdaı qaǵyp aıtýdamyz. Qazaq sheshendik óneri - atadan mıras bolyp, altyn baýly jelisi úzilmeı kele jatqan ardaqty óner. Teńiz terbep tereńinde shaıqalǵan injý marjandaı ǵasyrlar boıy halyq jadynda saqtalyp, juptalyp kóptiń kókeıine ornaǵan sheshendik sózder sheshenderdiń danalyq sózderinde ashylady, aıqyndalady, al sheshender áldeneshe urpaqtyń sana sezimin aralap, kóptiń kókeıine qonaqtaǵan oıly, syrly sózderdi jattap, jadynda saqtaıdy kerekti, keleńdi jerinde jańartyp kádege jaratady.
Qazaq sheshendik óneriniń pispegi – sheshen bıler de, kúbisi – halyq. El esinde júrgen sheshendik nusqalardyń týyndygeri – sheshen - bı. Halyq zamany ozǵan saıyn álgindeı sóz úlgilerin talqyǵa salyp, qyrlap, óńdep, qulpyrtyp ákelip, keıde tipti san - saqqa júgirtip árkimderdiń (sheshen - bılerdiń) atynan aıtady. Osyndaı ádebı - halyqtyq, fólklorlyq suryptaýlardan keıingi bizdiń zamanymyzǵa kelip jetken sheshendik sózder shymyrqanǵan qymyzdaı jutylǵan, tańdaı tatarlyq dúnıeler bolyp keledi.
Qazaqta sheshen, bı degen uǵymdar derbes turyp ta, qosarlanyp ta aıtyla beredi. Belgili bir sheshenderin ókil dep tanysaq, máselen, Jırenshe sheshen, Zilqara sheshen, Álibek sheshen, Súıinbaı sheshen, Bóltirik sheshen, Sháńki sheshen, Músirep sheshen, Tuıaq sheshen, al endi bir syńaryn bı dep tústeý, máselen, Maıqy bı, Aıaz bı, Móńke bı, Áıteke bı, Bala bı t. b. dep ataý qalyptasqan.
Bı ataýy - álgindeı emes, belgili bir maqsatqa, memlekettik múddege qyzmet etetin, jalpy sheshendikten salystyrmaly túrde tar arnaǵa yńǵaılanǵan sheshenderdiń tobyn kórsetetin ataý.
Budan bılerdiń róli tek qoǵamdyq máselelerdi sheshý ústinde ǵana aıryqsha da, odan bylaıǵy tusta sheshendik sıpaty joıylady degen oı týyndamaýy kerek. Bı degenimiz - el - jurttyń ádet - ǵurpyn, salt - dástúrin, ótken - ketken kóne shejiresin, tarıhyn, qoǵamdyq damý barysyn, aınala qorshaǵan tabıǵattyń, jan - janýarlardyń san alýan qasıetterin, qupıalaryn jetik biletin, búgingige baǵa beretin, bolashaqqa boljam jasap, adamdardyń kókirek kómbelerine oı kózimen qarap kóre alatyn, qyrly - qyrly minez - qulyqtardy aıtqyzbaı – aq dop basatyn, ǵylym - bilimnen habardar, kemel pikirlerin sheshen tilmen jetkizip berýde dara qasıeti bar birtýma jandar.
Ǵalym – pedagog Y. Altynsarın naqyl sózderdi jınady jáne olardy jarıalady. Ol óziniń hrestomatıasyna “İzbasty”, “Baıuly”, “Jánibek batyr”, “Jırenshe sheshen” taǵy basqalardyń kórgendikke, tapqyrlyqqa qurylǵan “danalyq álippelerin” engizip, kezinde olardy oqýǵa usynǵan. Alǵashqy ustaz ataly sózdiń qundylyǵyn sol kezde – aq bilgen.
Sheshendik sózderdi tuńǵysh zertteýshilerdiń biri - M. Áýezov bolsa, 30 - jyldary olardy iriktep, jınap, halyqtyń keregine jaratýǵa úles qosyp, qamqor bolǵan, asyl sózderdi oqyrman qaýymǵa usynýshy jáne balalardy izgilikke tárbıeleýde taptyrmas qural ekenin oqytýshy S. Seıfýllın boldy. Sáken Seıfýllın óziniń “Qazaq ádebıeti” deıtin kitabynda sheshen bılerdiń áleýmettik qyzmetterin, sheshendik sózderdiń aýyz ádebıetinde alatyn ornyn anyqtap, birsypyra nusqaýlaryn jarıalady.
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: Oqýshylardyń aýyz ádebıeti jáne onyń túrleri týraly ádebı bilimderin keńeıtý, sheshendik sózder týraly málimet berý, bıler men sheshenderdiń sózderin taldaý.
2. Tárbıelik: Oqýshylardy uıymshyldyqqa, tatýlyqqa baýlý, eljandylyqqa tárbıeleý
3. Damytýshylyq: Oqýshylardyń ádebı dúnıetanymdaryn keńeıtý, qosymsha materıaldar arqyly pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa sabaqty túsindirý
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń ádis - tásili: baıandaý, mánerlep oqý, suraq - jaýap
Sabaqtyń kórnekiligi: «Bıler sózi» sheshendik tolǵaý, arnaý
Pánaralyq baılanys: Qazaqstan tarıhy
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: 1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý.
3. Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý:
«Qozy Kórpesh - Baıan sulý» jyry.
Jyrdan teńeý, epıtetterdi terip jazý.
İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý:
1. Sheshendik sózder týraly málimet berý.
Sheshendik sózder qazaq aýyz ádebıetiniń kúrdeli de kórkem bir salasy bolyp tabylady. Qazaqtyń dástúrli sheshendik sózderin: sheshendik tolǵaý, sheshendik arnaý, sheshendik daý dep shartty túrde úshke bólýge bolady. Shynaıy sheshendik qıaldan týmaıdy, ómirlik oqıǵalardan, tabıǵı qubylystardan týady, kóp jyldyq tájirıbe men san ret qaıtalaý arqyly synnan ótip halyq moıyndaǵan qaǵıdaǵa, daýsyz aqıqatqa aınalady. Onyń ústine ár dáýirdiń ár túrli sóz sheberleriniń talǵamynan, tolǵaýynan ótip sheshendik sóz “tilge jeńil, júrekke jeńil” tıetin súıkimdi ún men yrǵaqqa ıe bolady. Sheshendik sózder úsh túrli bolady: keńesý, bılik jáne saltanatty sóz. Al qurylysy jaǵynan kirispe, baıandaý jáne qorytyndy bolyp bólimnen turady.
“Óner aldy – qyzyl til” dep qazaq beker aıtpaǵan. Qazaq jurty – jaratylysynan sheshendik ónerge beıim halyq. Onyń qıynnan qıystyra, tóteden tóge sóıleıtin tapqyr da aqyldy, beıneli de bederli, ataly da bataly, naqyl, qomaqty oılary jóninde ózimiz de, ózgeler de tańdaı qaǵyp aıtýdamyz. Qazaq sheshendik óneri - atadan mıras bolyp, altyn baýly jelisi úzilmeı kele jatqan ardaqty óner. Teńiz terbep tereńinde shaıqalǵan injý marjandaı ǵasyrlar boıy halyq jadynda saqtalyp, juptalyp kóptiń kókeıine ornaǵan sheshendik sózder sheshenderdiń danalyq sózderinde ashylady, aıqyndalady, al sheshender áldeneshe urpaqtyń sana sezimin aralap, kóptiń kókeıine qonaqtaǵan oıly, syrly sózderdi jattap, jadynda saqtaıdy kerekti, keleńdi jerinde jańartyp kádege jaratady.
Qazaq sheshendik óneriniń pispegi – sheshen bıler de, kúbisi – halyq. El esinde júrgen sheshendik nusqalardyń týyndygeri – sheshen - bı. Halyq zamany ozǵan saıyn álgindeı sóz úlgilerin talqyǵa salyp, qyrlap, óńdep, qulpyrtyp ákelip, keıde tipti san - saqqa júgirtip árkimderdiń (sheshen - bılerdiń) atynan aıtady. Osyndaı ádebı - halyqtyq, fólklorlyq suryptaýlardan keıingi bizdiń zamanymyzǵa kelip jetken sheshendik sózder shymyrqanǵan qymyzdaı jutylǵan, tańdaı tatarlyq dúnıeler bolyp keledi.
Qazaqta sheshen, bı degen uǵymdar derbes turyp ta, qosarlanyp ta aıtyla beredi. Belgili bir sheshenderin ókil dep tanysaq, máselen, Jırenshe sheshen, Zilqara sheshen, Álibek sheshen, Súıinbaı sheshen, Bóltirik sheshen, Sháńki sheshen, Músirep sheshen, Tuıaq sheshen, al endi bir syńaryn bı dep tústeý, máselen, Maıqy bı, Aıaz bı, Móńke bı, Áıteke bı, Bala bı t. b. dep ataý qalyptasqan.
Bı ataýy - álgindeı emes, belgili bir maqsatqa, memlekettik múddege qyzmet etetin, jalpy sheshendikten salystyrmaly túrde tar arnaǵa yńǵaılanǵan sheshenderdiń tobyn kórsetetin ataý.
Budan bılerdiń róli tek qoǵamdyq máselelerdi sheshý ústinde ǵana aıryqsha da, odan bylaıǵy tusta sheshendik sıpaty joıylady degen oı týyndamaýy kerek. Bı degenimiz - el - jurttyń ádet - ǵurpyn, salt - dástúrin, ótken - ketken kóne shejiresin, tarıhyn, qoǵamdyq damý barysyn, aınala qorshaǵan tabıǵattyń, jan - janýarlardyń san alýan qasıetterin, qupıalaryn jetik biletin, búgingige baǵa beretin, bolashaqqa boljam jasap, adamdardyń kókirek kómbelerine oı kózimen qarap kóre alatyn, qyrly - qyrly minez - qulyqtardy aıtqyzbaı – aq dop basatyn, ǵylym - bilimnen habardar, kemel pikirlerin sheshen tilmen jetkizip berýde dara qasıeti bar birtýma jandar.
Ǵalym – pedagog Y. Altynsarın naqyl sózderdi jınady jáne olardy jarıalady. Ol óziniń hrestomatıasyna “İzbasty”, “Baıuly”, “Jánibek batyr”, “Jırenshe sheshen” taǵy basqalardyń kórgendikke, tapqyrlyqqa qurylǵan “danalyq álippelerin” engizip, kezinde olardy oqýǵa usynǵan. Alǵashqy ustaz ataly sózdiń qundylyǵyn sol kezde – aq bilgen.
Sheshendik sózderdi tuńǵysh zertteýshilerdiń biri - M. Áýezov bolsa, 30 - jyldary olardy iriktep, jınap, halyqtyń keregine jaratýǵa úles qosyp, qamqor bolǵan, asyl sózderdi oqyrman qaýymǵa usynýshy jáne balalardy izgilikke tárbıeleýde taptyrmas qural ekenin oqytýshy S. Seıfýllın boldy. Sáken Seıfýllın óziniń “Qazaq ádebıeti” deıtin kitabynda sheshen bılerdiń áleýmettik qyzmetterin, sheshendik sózderdiń aýyz ádebıetinde alatyn ornyn anyqtap, birsypyra nusqaýlaryn jarıalady.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Qazaq tili páninen taqyryptyq-kúntizbelik jospar 8-synyp
