InfoHub Logo

Shoqan Ýálıhanov (1835-1865 jj.)

Shoqan Ýálıhanov (shyn aty - Muhamedhanafıa) Shyńǵysuly (qarasha, 1835, Qusmuryn bekinisi, qazirgi Qostanaı oblysy, sáýir, 1865, Altynemel, qazirgi Almaty oblysy) – qazaqtyń uly ǵalymy, orıentalıst, tarıhshy, etnograf, geograf, fólklorıst, aǵartýshy, demokrat. Ombynyń kadet korpýsyn bitirgen (1853), Peterbýrg ýnıversıtetiniń tarıh-fılologıa fakýltetinde leksıa tyńdaǵan (1861-1862). Arǵy atasy – Abylaı. Onyń úlken uly Ýálı (1741-1821) – Shoqannyń týǵan atasy. Ýálı ólip, ákeniń bas murageri – rnyń úlken uly Ǵubaıdolla (Abaıdilda) Sibirge aıdalyp ketkendikten, han shańyraǵy handyq, bılik Ýálıdiń kishi áıeli Aıǵanymda qaldy. «Ýálıdiń báıbisheden týǵan balalary ákesiniń Reseı qol asytyna qaraǵandyǵyn moıyndaǵysy kelmeı jatqanda, Aıǵanym men onyń balalary Reseıge adal nıetin saqtap qaldy. Ýálıhannyń osy jesirine Aleksandr İ asa bir yqylas bildirdi. Sóıtip, qazaq dalasynda oǵan sáýletti úı salyp berýge ámir etti, sol úıde Shoqan Ýálıhanov týyp dei», dep jazdy P.P.Semenov-Tán-SHanskıı. Balalyq shaǵy áýeli Qusmurynda (ákesi aǵa sultan bolǵanda), keıin Kókshetaýdaǵy ata mekeni Syrymbette halyqtyń qaınaǵan ortasynda ótken. Ýálıhanov jas kúninde tarıhı óleń, jyr, ańyz, áńgimelerdi qyzyqtap, solarǵa qulaq túrip ósken. Tipti Qusmuryndaǵy shaǵynyń ózinde «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» jyryn jazyp alǵany bar. Syrymbette ańyz, jyrlar, sújetine sýret salatyn bolǵan. Sóıtip, tabıǵatynan alǵyr, zerek balanyń rýhanı baǵyt-baǵdary erte qalyptasa bastaıdy.

Sh. Ýálıhanov áýeli Qusmurynda qazaq mektebinde oqyp, arbsha hat tanıdy. Dástúr boıynsha «jeti jurttyń tilin bilýge» tıisti han balasy Shyǵys tilderinen arab, shaǵataı tilin jasynan jaqsy úırengen, keıinirek Orta Azıanyń túrki tilderin meńgergen.

1847 jyly kúzde 12 jasar Shoqandy ákesi Ombyǵa ákelip, orys dostarynyń ómegimen Omby kadet korpýsyna oqýǵa ornalastyrady. Sibirdegi eń tańdaýly oqý orny bolyp esepteletin bul korpýs, dekabrıst A.Zavalıshınniń sózimen aıtqanda, «aǵartýshylyq pen patrıotızmniń órken jaıǵan jeri» bolatyn.

«Korpýsta oı-órisi, bilimi jaǵynan Shoqan tez ósti, orys joldastaryn basyp ozyp otyrdy. Eki-úsh jyydan keıin-aq Shoqan óz klasyndaǵylardyń ǵana emes, ózinen eki jas úlkenderdiń klasyndaǵylardy da ıdeıa jaǵynan basyp ohdy» - deıdi birge oqyǵan dosy G.N.Potanın. Shoqannyń rýhanı ósýine orys ádebıetiniń muǵalimi orıantalıst N.F.Kostyleskıı (1818-1867), mádenı tarıhı kýrsyn júrgizgen aıdaýdaǵy ǵalym Gonsevskıı, ádebıetshi V.P.Lobodovskıı (N.G.Chernyshevskııdiń jas kezindegi dosy, keıin ıdeıalas áriptesi) eleýli yqpal etedi. Kostyleskıı arqyly 1852 jyly Shoqan men I.N.Berezın arasyndaǵy tikeleı dosytq qatynas bastalady. Berezınniń tapsyrmasy boıynsha Shoqan Toqtamystyń «Han jarlyǵyna» taldaý jasaıdy. Bul – onyń alǵashqy ǵylymı jumysy.

Osylaısha, Shoqan korpýstyń muǵalimder men Ombynyń aldyńǵy qatalrly ıntellıgensıasynyń kózine túsedi. 14-15 jasar Shoqanǵa muǵalimderi bolashaq ǵalym, zertteýshi dep qaraıtyn edi. Shoqan tarıh, geografıa kitaptaryn bas almaı oqıdy. Sırek kezdesetin kóne kitaptardy qol jete bermeıtin fýndamentaldyq kitaphanadan alyp oqýǵa korpýs basshylary oǵan arnaıy ruqsat etken. Oral, Edil, Kaspıı alabyn, Ońtústik Sibir, Baıkal, Altaıdy zerttegen P.S.Pallastyń (1741-1811) «Saıahatyn», Edil, Kaspıı, Oraldyń tarıhy men etnografıasyn jazǵan. P.I.Rychkovtyń kúndelikti jazbalaryn ásirese, kitaptardyń týǵan jerge arnalǵan betterin qyzyǵa oqyǵan. Jas Shoqannyń bilimdarlyǵyn, Shyǵys ádebıetin jaqsy biletindigin S.F.Dýrov, Semenov-Tán-SHanskıı, G.N. Potanın, N.M.Iadrınsev joǵary baǵalaǵan.

1853 jyly Ýálıhanov kadet korpýsyn bitirip, atty ásker korneti ataǵyn alyp shyǵady. Sibir kazak-orys áskeri 6-atty ásker polkine ofıser bolyp taǵaıyndalady. İs júzinde Batys Sibir general-gýbernatorynyń keńsesinde qaldyrylady. Bir jyldan keıin Batys Sibir men Qazaqstannyń soltústik-batys aımaǵyn basqarǵan general G.H.Gasforttyń (1790-1874) adútanty qyzmetine belgilenedi. Ekinshi jaǵynan Batys Sibir ólkesiniń Bas basqarmasy ony aıryqsha tapsyrmalardy oryndaıtyn ofıser etip ustaıdy.

1856 jyly Shoqan M.M.Homentovskıı basqarǵan áskerı-ǵylymı ekspedısıaǵa qosylady. Ekspedısıa qyrǵyz elin jete zertteýge, Ystyqkól aımaǵynyń kartasyn túsirýge tıis bolady. Bul Shoqannyń ǵylymı jumys júrgizýine múmkindik ashady. Osy jyly ol «Manasqa» nazar aýdarady. İleniń basyndaǵy Manas joryq jasady degen qalanyń ornyn baryp kóredi. Maýsymnyń ortasynda Ystyqkólge jetip, onyń shyǵys, sotústik-shyǵys jaǵalaýynyń, taý asýlarynyń kartasyn túsiredi. Birneshe marshrýtta Shoqan Semenov-Tán-SHanskıımen birge júredi. Onymen 1856 jyly kóktemde Ombyda Gýtkovskııdiń úıinde tanysyp, sodan bylaı dos bop ketken. 1856-1857 jyldary ekeýi Jetisýda jıi kezdesip, birge ǵlymı jumystar júrgizgen. Jetisý, Tán-SHan saparlarynda Semenov-Tát-SHanskıı Orta Azıa máselesine kelgende Shoqandy ǵana bedel tutqanyn jazǵan. Ekspedısıada Shoqan orıentologıalyq, entomologıalyq koleksıa jınap, gerbarıı qurastyrady. Jetisý, Ystyqkól aımaǵynyń  faýnasy men florasyn zertteıdi. Ystyqkóldiń kartasyn jasaýǵa qatynasady. Sol alaptaǵy qıraǵan kóne qallardyń mádenıetine – kóne zamanǵy sýarý júıeleriniń, arhıtektýralyq muralardyń qaldyqtaryna, etnografıkalar men tas músinderge úńiledi. Reseı qol astyndaǵy Jońǵarıada, ásirese, İle boıynda otyryqshylyqtyń bolǵanyn anyqtaıdy. Alakólden Tán-SHanǵa deıingi jerdi túgel sharlaǵan ol qyrǵyzdyń Buǵy, Sarybaǵysh, Soltý rýlarynda bolyp, qyrǵyz halqynyń shejiresin, óleń, jyr, ańyzdaryn, «Manas» jyryn jazyp alady. Sh. Ýálıhanovtyń tarıh, geografıa salasyndaǵy dańqy Peterbýrg ǵalymdaryna jetip, 20-dan jańa asqan Shoqandy 1857 jyly 27 aqpanda Orys Geografıa qoǵamynyń tolyq múshesi etip saılaıdy. Bul – onyń orys ǵylymy aldyndaǵy zor eńbegin moıyndaǵandyqtyń belgisi edi.

1858-1859 jylǵy Qashǵarıa sapary Shoqannyń ǵylym aǵartýshylyq salasyndaǵy tvorchestvosy jańa beleske kóterilip, dáýirlep ósýine jol ashty. Peterbýrgte Shoqan orystyń Shyǵysty zertteýshi ǵalymdarymen, ásirese, «Orys Geografıa qoǵamy» jazbalarynyń redaktory profesor A.N.Beketovpen, Azıa departamentindegi E.P.Kovalevskıı, F.S.Osten-Sakenmen, Peterbýrg ýnıversıtetiniń profesory, Quljada konsýl bolǵan I.I.Zaharovpen tyǵyz baılanys jasaıdy. Zaharovpen birge Azıa departamentiniń joǵary mektebinde túrki tilinen sabaq beredi. Sh. Ýálıhanovtyń páterine V.B.Grıgorrev, V.P.Vasılev, V.V.Velámınov-Zernov t.b. jıi kelip turady. Peterbýrgte Shoqan ǵylymı, ádebı, jýrnaldarǵa qatysady, ensıklopedıaǵa maqala jazady. Shoqannyń materıaldaryn Qazaqstan, Orta Azıa, Ystyqkól týraly eńbek bergen A.F.Golýbev, D.I.Romanovskııler paıdalanady. Bas shtabtyń ofıserleri odan alyp turady.

Naýqas (týberkýlez) meńdegen Shoqan dárigerdiń aqylymen 1861 jyly kóktemde týǵan elge aralady. El ishinde turyp, týǵan halqynyń eki birdeı qanaýdyń astynda ezilgenin kórgen Shoqan 1862 jyly Atbasar okrýginiń aǵa sultany bolýǵa rızalyq bildiredi. «Eldesterime paıdamdy tıgizý úshin aǵa sultan bolǵym keldi, olardy chınovnıkterden, qazaq baılarynan qorǵamaq boldym. Sondaǵy eń aldymen kózdegenim - óz basymnyń mysaly arqyly jerlesterime oqyǵan aǵa sultannyń paıdaly ekenin kórsetý edi», - depti ol Dostaevskııge jazǵan hatynda

Az ómirinde Sh. Ýálıhanov Qazaqstan men Orta Azıa halyqtarynyń tarıhyna, geografıasy, etnografıasy, fólkloryna jáne qoǵamdyq-saıası qurylysyna arnalǵan kóptegen qundy eńbekter qaldyrdy. Qazaqstan geografıasynda – balqash pen Alakóldiń buryn bir tutas sý aıdyny bolǵandyǵy jáne Jońǵar qaqpasynan soǵatyn Ebi jeli týraly ǵylymı derekterdi alǵashqy keltirýshi de sol. Ol Berezınniń «Han jarlyǵyna» resenzıadan keıin Jalaıyrıdiń «Jámı-at-taýarıhyn» zerttep, onyń negizi taraýlaryn alǵash ret orysshaǵa aýdardy, ondaǵy Shyǵys termınderiniń sózdigin jasady. «Shaıbanı-name», «Shejre-ı túrik» Abýlǵazy  týnyndylary negizinde teorıalyq máni zor «Qazaqtyń shejiresi» atty eńbek berdi. «Jámı-at-taýarıhty» Shoqan sırek kezdesetin tarıhı shyǵarma, qazaqtyń XV-XVI-XVII-ǵasyrdaǵy tarıhı ańyzdarynyń jıyntyǵy dep tanıdy. Keıin «Babýr-name», «Tarıhı-ı-Rashıdıge» tereń úńilgen ol óz eńbekterinde solardyń derekterin oryndy paıdalandy. Óle-ólgenshe Bas Shtab pen Azıa departamentiniń qyzmetkeri bolyp esepteldi. Meńdegen aýrýyna shıpa taba almaı, 1865 jyly sáýirde Shoqan Ýálıhanov Altynemel jotasynyń etegindegi Kóshentoǵan jegen jerde Tezek aýylynda qaıtys bolady.

Zamanynda dúnıe júzi ǵylymyna eleýli úles qosqan Sh.Ýálıhanovtyń barlyq saladaǵy eńbekteri ár kezeńde de joǵary baǵalanady.