InfoHub Logo

Taqyryby: SPID – HHİ ǵasyr indeti.
Sabaqtyń maqsaty:
Adamzat ómirine qaýip tóndirip otyrǵan qaterli SPID dertiniń aldyn - alý, onyń juǵý joldaryn odan saqtana, qorǵana bilý týraly túsindirý.
Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý.
Oqýshylardy jaman ádetten aýlaq bolýǵa, adamgershilikke,
ınabattylyqqa, el jandylyqqa tárbıeleý.
Kórnekiligi: gazet - jýrnal derekteri, pikirtalas, maqal - mátelder.
Uıymdastyrý bólimi:

1. Oqýshylarmen amandasý.
2. Túgeldeý.

Kirispe sóz:
Sońǵy jyldary jer shary halyqtarynyń nazary HH ǵasyrdyń otbasy atalǵan SPID (ımýnıtet jetispeýshilik sındromy) dertine aýýda, qazirdiń ózinde ondaǵan myń adamdardyń ómirin joıǵan osy bir qaterli aýrý jaıynda jumyr jerdiń túkpir - túkpirinde kún saıyn habar bermeı otyrǵan birde - bir gazet, jýrnal, teledıdar nemese radıo toraby joq. Bul derttiń qara bulty búkil jer sharyn basyp keledi. Sondyqtan osy aýrýdyń alǵashqy jáne negizgi belgileri, odan saqtaný joldary, aýrýdyń aldyn - alý jáne emdeý tásilderin bilgenimiz jón.
Sondyqtan osy aýrý týraly 9 synyp oqýshylary sizderge málimdep beredi.

SPID vırýsynyń qaı jyly kim ashqany týraly.
SPID qozdyrǵyshyn nemese adamda ımýnıtet jetispeýshilikti týǵyzatyn vırýsty (VICH - 1) 1983 jyly fransýz ǵalymy, vırýsolog L. Montane tapty. Al 1984 jyly amerıkalyq ǵalym R. Gallo vırýstyń barlyq qasıetterin jan - jaqty tekserip jarıalady.

Gúlmarjan: SPID vırýsy adam aǵzasynda qalaı ómir súredi?
Adam aǵzasyna engen ol qannyń lımfosıt kletkalarynyń ishine kirip, kletkanyń genetıkalyq apparatyna jabysyp tez kóbeıe bastaıdy. Osynyń áserinen kletka jarylyp óledi. Odan shyqqan vırýstar jańa kletkalarǵa jabylyp, ótken prosesterdi qaıtalaıdy. Lımfosıt kletkalarynyń osylaı óle berýi saldarynan kúnderdiń - kúninde aǵzasynda ımýnıtet jetispeýshilik paıda bolady. Bul jasyryn kezeń ondaǵan jylǵa deıin sozylýy múmkin. Aıyryqsha eske salatyn jaı, osy jasyryn kezeń kezinde adam ózin aýrýmyn dep eseptemeıdi. Biraq, ol ózimen qatynastaǵy adamdarǵa juqpaly aýrýdyń kózi retinde SPID - ti tarata beredi.

Gúldana: SPID qurbany (monolog).
- Ýa, jaratylys!
Adamzatqa ómir bergen qudirettiń qaınar kózi! Sen estısiń be meni? Sút sáýleli mynaý bir ómirdiń bar qyzyǵyn kóre almaı, armanda ketip bara jatqan, jumyrtqadaı jumyr basty pendeniń zaryn tyńdashy bir sát!

Ózimnen ózim syr taptym,
Óle almaı júrgen syrqatpyn.
Shirigen kartop sıaqty,
Buryshynda qalǵan bir qaptyń.
Ózimnen ózim tistenem,
Sharabym da tur ishpegen.
Uıyqtaıyn desem qorqamyn,
Kórmeıtin sumdyq tús kórem.
(Tirshilikten teperish kórgen jas jigit egilip jylap tur.)

- Men jaǵdaıy ájeptáýir otbasynda dúnıege keldim. Áp dep óse bastaǵannan eshteńeden tarshylyq kórgenim joq. Basqa balalar ishpegendi ishtim, kımegendi kıdim. ir sózben aıtqanda, óte erke bolyp óstim. áke - sheshem bar degenimdi jasady. anda - sanda ákem men tentek bolǵan kezde, aıqaılap ursa bastasa anam: «Oıbaı, jalǵyz balada neń bar?»- dep ara túsetin.
(Sonaý balalyq shaǵy esine túsken jigit júzin qımastyq saǵynysh basyp biraz únsiz qaldy.)
Álpeshtep aldy anam aldymnan shyǵy,
Qasymnan ketpes qıǵash qadam shyǵyp.
Ata - ana perýana bop perzenti úshin,
Kún kesher kórsetpe dep jamanshylyq.
Ardaqtap ata - anańdy sol sekildi,
Qynjyltpaı qyzmet kórset adamshylyq.
Túsedi eske keı kez bala kezim,
Bala kezim... ketýshi em dala kezip.
Aq qaıynǵa shaıqalǵan qaraýshy edim,
Qaraýshy edi móldiregen qara kózim.

- Iá, ata - anamnyń erkeletkeni meni odan ári qutyrta tústi. Jetinshi synypqa jetkenshe eki - úsh mektepke aýysyp úlgerdim. Nege deısiz ǵoı. Tártipsizdigim úshin. Bir kúni kórshi podezge jańa otbasy kóship keldi. Olardyń da men sekildi uly bar eken. Sonymen «izdegenge suraǵan» degendeı, ekeýmizdiń jubymyz jazylmaıtyn boldy. Onyń menen aıyrmashylyǵy nasha «degen» páleniń dámin erte tatqan eken. Endi men de shege bastadym. Nashanyń adam balasyna ákeletin qasiretin ol kezde kim bilgen? Egerde bilgen bolsam tiride jolaımyn ba?!
Tamyryn ýmen sýaryp,
Densaýlyq degen egistiń,
Shiritip apsyń birazyn,
Ǵalamat qymbat jemistiń.
Inemen taza deneńdi,
Tesýge nege kelisti?
Kók tútinmen ýlanyp,
Ashshy sýdy nege ishtiń?
Tósekke asyl azamat,
Aýrý aeńdep qulaısyń.
Dárigerlerdi mazalap,
Ne úshin endi jylaısyń?
(Denesin syrqat syzdatqan jas jigit jasaýraǵan janaryn tómen salyp, sóılep ketti.)

- Sodan arada eki - úsh jyl ótti. Bul kezde men temekisiz, esirtkisiz tura almaıtyn dárejege jettim. Ózim sekildi dostarym da kóbeıdi. Olar arqyly sarǵysh suıyq quıylǵan ınege de ańsarym aýdy. Ne qudireti baryn, sol ıneni kórsem aýzymnan sýym shyǵyp, esim ketetin. Bul kezde ákem avtomobıl apatynan qaıtys boldy. Jalǵyz anamnyń jıǵan - tergeni esirtkiniń aıyrbasyna ketti. Men sol quldyraǵannan quldyraı berdim. Birde qatty salqyn tıip aýrýhanaǵa tústim. Dárigerler meniń SPID - pen aýyratynymdy anyqtapty. Tórt - bes jyl bilmeı júrippin.
Taýsylmaq dám. Bitpek ómir - ózenim.
Meniń - daǵy jetti keter kezeńim.
Ony kópten tarqamaǵan qaıǵy men
Júregimniń muń kózinen sezemin.
«Ólermin» - dep kúńirinem, kúızelem,
Meni esirtki naızasymen túıregen.
Óz álimshe arman - kólde júze almaı,
Qanatymnan jaralanǵan kúıde men.