Tabıǵattaǵy sý. Sýdyń qasıetteri jáne qoldanylýy
Hımıa 8 klass
Taqyryby: Tabıǵattaǵy sý. Sýdyń qasıetteri jáne qoldanylýy. (№6 zerthanalyq tájirıbe, /6. 1; 6. 2/).
Maqsaty: b). sý jáne onyń quramy, qasıetteri, qoldanylýy týraly maǵlumattar bere otyryp oqýshylardyń bilimderin jan – jaqty jetildirý; formýlalardy, reaksıa teńdeýlerin durys, saýatty jaza bilýge úıretý; taqyryptaǵy jańa termın sózdermen tanystyrý;
t). jeke tulǵany óz erekshelikterine qaraı tárbıeleý; izdenimpazdyqqa, shapshańdyqqa, uıymshyldyqqa, ultjandylyqqa, óz betterinshe jumys isteı alýǵa tárbıeleý;
d). oı – óristerin damytý, esep shyǵarý qabiletterin arttyrý, synı turǵydan oılaı alý qabiletterin qalyptastyrý.
Sabaq túri: jańa sabaq.
Ádisi: toppen jumys, baıandaý, suraq – jaýap, esepter shyǵarý, tájirıbe jasaý, STO tehnologıasynyń elementteri: qyzyǵýshylyqty oıatý, oı qozǵaý, maǵynany taný, oı – túıin.
Kórnekiligi: slaıdtar, perıodtyq keste, beınebaıandar, keste – syzbanusqalar, t. b.
Pánaralyq baılanys: matematıka, geografıa, tarıh, bıologıa, ekologıa, qazaq tili men ádebıeti.
Qural – jabdyqtar: natrıı kesegi, sý, sóndirilmegen ák, ındıkator qaǵazy, hımıalyq ydystar, aq paraqtar, flomasterler, stıkerler.
Sabaq barysy: 1. Uıymdastyrý. (Oqýshylardyń sabaqqa qatysymdary, daıyndyqtary, klass tazalyǵyna nazar aýdarý.)
2. Topqa bólý. (Oqýshylar sary, kók tústerdi tańdaý arqyly eki topqa bólinedi.)
1 - top: «Sýtek», 2 – top: «Ottek»
3. Úı tapsyrmasyn suraý. Ótkenge sholý. (Suraqtarǵa jaýap berý)
Suraqtar:
1. Sýtekti kim, qaı jyly ashqan? (1776 j. aǵylshyn ǵalymy G. Kavendısh)
2. Totyǵý – totyqsyzdaný reaksıasy degen ne? (valenttik elektrondary ET kishi atomdardan ET úlken atomdarǵa aýysatyn nemese yǵysatyn prosesti totyǵý – totyqsyzdaný reaksıasy deıdi)
3. Únemi oń totyǵý dárejesin kórsetetinder? (metaldar)
4. Totyǵý prosesi degen ne? (elektrondardy berý prosesi)
5. Totyqsyzdaný prosesi degen ne? (elektrondardy qosyp alý prosesi)
4. Qyzyǵýshylyqty oıatý. Kim tapqyr? (jumbaq sheshý)
Biri janyp, biri qoldap janýdy,
Eki element bizge buryn tanyldy.
Órt bolyp edi sóndirýge kóp adam,
Qosylysyn alyp sonda aǵyldy. (sýtek, ottek, sý)
5. Oı qozǵaý. (Eki topqa paraqtar beriledi. Sol paraqtarǵa oqýshylar sýǵa qatysty biletin maǵlumattaryn bir – birden jazyp shyǵady. Paraqtar taqtaǵa ilinip, túsindiriledi.)
6. Maǵynany taný.
Sý – mańyzdy qosylys. 65 - 70% - y adam aǵzasynda kezdesedi. Táýligine eń az degende 2 l. adamǵa sý qajet. Ǵalamshardaǵy sý jer qyrtysynyń 70% - yn alyp jatyr. Jer betindegi sý qory teńiz ben muhıttarda – 1, 4 mlrd. km3, tushshy muzdyqtarda – 30 mln. km3, ózender men kólderde – 3 mln. km3. Adam men janýardyń 2/3 bóligi, ósimdik massasynyń 4/5 bóligi sýdan turady.
Hımıalyq formýlasy – N2O, qurylymdyq formýlasy – N - O - N, Mr=18. HÚİİ ǵasyrdyń aıaǵynda sýdyń kúrdeli zat ekendigi anyqtaldy, sý jasandy jolmen gaztektes sýtektiń ottekte janýynan alyndy. Osy arqyly sýdyń eki elementten, sýtek jáne ottekten turatyndyǵy anyqtaldy.
Jaı zattardan kúrdeli zattardyń alynýy – sıntez. (grekshe «sıntezıs» - «birigý»). (oqýshylar anyqtamany dápterge jazyp alady.)
Sýdy elektr togynyń kómegimen quram bólikterge aıyrdy. Q. j. 1 l. sýtektiń massasy 0, 089 g., al 1l. ottektiń massasy 1, 429 g. Bólingen gazdardyń massalyq qatynasy 1: 8.
Zattyń quramyn jaı zattarǵa jikteý arqyly tabý ádisi – taldaý (analız). (grekshe «analızıs» - «aıyrylý»).
Sý túzilgende sýtek pen ottek atomdary osyndaı massalyq qatynasta árekettesedi. Bul reaksıany júrgizý úshin evdıometr qoldanylady (oqýlyq, 33 – sýret, 105 - bet). Bólikterge bólingen qalyń qabyrǵaly shyny tútik, ishinde sýy bar ydysqa tiginen ornatylǵan jáne mys sym ótkizgen rezeńke tyǵynmen jabylǵan. Tútik sýmen toltyrylyp, 2 kólem sýtek jáne 2 kólem ottek engiziledi (1). Mys symnyń bos ushtaryn ındýksıalyq katýshkanyń symyna, ıaǵnı elektr togynyń kózine jalǵaıdy. Symdardyń ushtaryn bir – birine jaqyndatqanda ushqyn shyǵaryp, nátıjesinde jarylys paıda bolady. Evdıometr tútikshesindegi sý 3 bólikke (2) kóteriledi. Sebebi 2 kólem sýtek 1 kólem ottekpen árekettesedi. Qalǵan gaz kólemine janǵan shyrpyny aparǵanda jarqyrap janady, demek, bul qalǵan ottek.
HÚİİİ ǵ. bastap sý massa birliginiń etalony boldy. Tyǵyzdyǵy 1 g/sm3. Elektr togyn nashar ótkizedi.
Metaldardyń elektrohımıalyq qatarynda magnııdiń sol jaǵynda ornalasqan metaldar sýmen tikeleı reaksıaǵa túsedi.
Taqyryby: Tabıǵattaǵy sý. Sýdyń qasıetteri jáne qoldanylýy. (№6 zerthanalyq tájirıbe, /6. 1; 6. 2/).
Maqsaty: b). sý jáne onyń quramy, qasıetteri, qoldanylýy týraly maǵlumattar bere otyryp oqýshylardyń bilimderin jan – jaqty jetildirý; formýlalardy, reaksıa teńdeýlerin durys, saýatty jaza bilýge úıretý; taqyryptaǵy jańa termın sózdermen tanystyrý;
t). jeke tulǵany óz erekshelikterine qaraı tárbıeleý; izdenimpazdyqqa, shapshańdyqqa, uıymshyldyqqa, ultjandylyqqa, óz betterinshe jumys isteı alýǵa tárbıeleý;
d). oı – óristerin damytý, esep shyǵarý qabiletterin arttyrý, synı turǵydan oılaı alý qabiletterin qalyptastyrý.
Sabaq túri: jańa sabaq.
Ádisi: toppen jumys, baıandaý, suraq – jaýap, esepter shyǵarý, tájirıbe jasaý, STO tehnologıasynyń elementteri: qyzyǵýshylyqty oıatý, oı qozǵaý, maǵynany taný, oı – túıin.
Kórnekiligi: slaıdtar, perıodtyq keste, beınebaıandar, keste – syzbanusqalar, t. b.
Pánaralyq baılanys: matematıka, geografıa, tarıh, bıologıa, ekologıa, qazaq tili men ádebıeti.
Qural – jabdyqtar: natrıı kesegi, sý, sóndirilmegen ák, ındıkator qaǵazy, hımıalyq ydystar, aq paraqtar, flomasterler, stıkerler.
Sabaq barysy: 1. Uıymdastyrý. (Oqýshylardyń sabaqqa qatysymdary, daıyndyqtary, klass tazalyǵyna nazar aýdarý.)
2. Topqa bólý. (Oqýshylar sary, kók tústerdi tańdaý arqyly eki topqa bólinedi.)
1 - top: «Sýtek», 2 – top: «Ottek»
3. Úı tapsyrmasyn suraý. Ótkenge sholý. (Suraqtarǵa jaýap berý)
Suraqtar:
1. Sýtekti kim, qaı jyly ashqan? (1776 j. aǵylshyn ǵalymy G. Kavendısh)
2. Totyǵý – totyqsyzdaný reaksıasy degen ne? (valenttik elektrondary ET kishi atomdardan ET úlken atomdarǵa aýysatyn nemese yǵysatyn prosesti totyǵý – totyqsyzdaný reaksıasy deıdi)
3. Únemi oń totyǵý dárejesin kórsetetinder? (metaldar)
4. Totyǵý prosesi degen ne? (elektrondardy berý prosesi)
5. Totyqsyzdaný prosesi degen ne? (elektrondardy qosyp alý prosesi)
4. Qyzyǵýshylyqty oıatý. Kim tapqyr? (jumbaq sheshý)
Biri janyp, biri qoldap janýdy,
Eki element bizge buryn tanyldy.
Órt bolyp edi sóndirýge kóp adam,
Qosylysyn alyp sonda aǵyldy. (sýtek, ottek, sý)
5. Oı qozǵaý. (Eki topqa paraqtar beriledi. Sol paraqtarǵa oqýshylar sýǵa qatysty biletin maǵlumattaryn bir – birden jazyp shyǵady. Paraqtar taqtaǵa ilinip, túsindiriledi.)
6. Maǵynany taný.
Sý – mańyzdy qosylys. 65 - 70% - y adam aǵzasynda kezdesedi. Táýligine eń az degende 2 l. adamǵa sý qajet. Ǵalamshardaǵy sý jer qyrtysynyń 70% - yn alyp jatyr. Jer betindegi sý qory teńiz ben muhıttarda – 1, 4 mlrd. km3, tushshy muzdyqtarda – 30 mln. km3, ózender men kólderde – 3 mln. km3. Adam men janýardyń 2/3 bóligi, ósimdik massasynyń 4/5 bóligi sýdan turady.
Hımıalyq formýlasy – N2O, qurylymdyq formýlasy – N - O - N, Mr=18. HÚİİ ǵasyrdyń aıaǵynda sýdyń kúrdeli zat ekendigi anyqtaldy, sý jasandy jolmen gaztektes sýtektiń ottekte janýynan alyndy. Osy arqyly sýdyń eki elementten, sýtek jáne ottekten turatyndyǵy anyqtaldy.
Jaı zattardan kúrdeli zattardyń alynýy – sıntez. (grekshe «sıntezıs» - «birigý»). (oqýshylar anyqtamany dápterge jazyp alady.)
Sýdy elektr togynyń kómegimen quram bólikterge aıyrdy. Q. j. 1 l. sýtektiń massasy 0, 089 g., al 1l. ottektiń massasy 1, 429 g. Bólingen gazdardyń massalyq qatynasy 1: 8.
Zattyń quramyn jaı zattarǵa jikteý arqyly tabý ádisi – taldaý (analız). (grekshe «analızıs» - «aıyrylý»).
Sý túzilgende sýtek pen ottek atomdary osyndaı massalyq qatynasta árekettesedi. Bul reaksıany júrgizý úshin evdıometr qoldanylady (oqýlyq, 33 – sýret, 105 - bet). Bólikterge bólingen qalyń qabyrǵaly shyny tútik, ishinde sýy bar ydysqa tiginen ornatylǵan jáne mys sym ótkizgen rezeńke tyǵynmen jabylǵan. Tútik sýmen toltyrylyp, 2 kólem sýtek jáne 2 kólem ottek engiziledi (1). Mys symnyń bos ushtaryn ındýksıalyq katýshkanyń symyna, ıaǵnı elektr togynyń kózine jalǵaıdy. Symdardyń ushtaryn bir – birine jaqyndatqanda ushqyn shyǵaryp, nátıjesinde jarylys paıda bolady. Evdıometr tútikshesindegi sý 3 bólikke (2) kóteriledi. Sebebi 2 kólem sýtek 1 kólem ottekpen árekettesedi. Qalǵan gaz kólemine janǵan shyrpyny aparǵanda jarqyrap janady, demek, bul qalǵan ottek.
HÚİİİ ǵ. bastap sý massa birliginiń etalony boldy. Tyǵyzdyǵy 1 g/sm3. Elektr togyn nashar ótkizedi.
Metaldardyń elektrohımıalyq qatarynda magnııdiń sol jaǵynda ornalasqan metaldar sýmen tikeleı reaksıaǵa túsedi.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
