InfoHub Logo

1954 jyly KOKP OK aqpan-naýryz plenýmynda astyq óndirýdi aldaǵy jyldarda tez arada arttyrý maqsatynda Qazaqstan oblystarynda, Sibirde, Oralda jáne Edil boıyn 13 mıllıon gektar tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý týraly sheshim qabyldandy jáne onda astyq sovhozdaryn qurý.

Iosıf Stalın qaıtys bolǵannan keıin Keńes Odaǵynyń jańa basshysy tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerýdi usyndy. Elimizdiń ár qalalary men aýyldarynan 500 myńnan astam jas jigitter men qyzdar tyń ıgerýge attandy. KSRO-nyń aýyl sharýashylyǵy óte qıyn jaǵdaıda boldy: tehnıka men egistik jerler jetkiliksiz boldy, halyqty nanmen qamtamasyz etý úshin rezervtik qarajatty paıdalaný qajet boldy.

1954 jyly KOKP Ortalyq Komıteti «Elimizde astyq óndirýdi odan ári arttyrý jáne tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý týraly» qaýly qabyldady. Sońyndaǵy Stalın dáýirinde jáne Hrýshev bıliginiń alǵashqy kezeńinde aýyl sharýashylyǵy salasy qarqyndy damydy, onyń taǵy bir dáleli «Tyń ólkesi» epopeıasy. Kóptegen partıa jetekshileri qolda bar resýrstardy jaqsartýdy jaqtady, biraq Hrýshev buǵan úzildi-kesildi qarsy boldy.

Sóıtip, Qazaqstan, Edil boıy, Oral, Qıyr Shyǵys, Sibir, Qyrymda 13 mıllıon gektar jer jyrtý týraly sheshim qabyldandy. Hrýshev strategıanyń tıimdiligi men qorshaǵan ortaǵa tıgizetin saldary týraly oılaǵan da joq. Ol úshin eń bastysy KSRO-daǵy azyq-túlik máselesin sheshý úshin rekordtyq merzimde tyń topyraqty ıgerý boldy.

Birinshiden, jergilikti basshylyqtyń narazylyǵyna qaramastan «selınnıkterdiń» barlyq kúshteri Qazaqstannyń soltústigine jiberildi. Qazaq KSR basshylary respýblıkalyq mal sharýashylyǵyna tıetin zıandy zardaptardan oryndy túrde qorqady. Al Hrýshev óz kezeginde qazaqtar basqa ult ókilderiniń úles salmaǵynyń kóbeıýinen qorqady dep oılady. Árıne, basshylyqtyń qarsylyǵy kadrlyq ózgeristerge ulasty.

Stýdentter men jumysshy jastar birinshi bolyp tyń jerlerdi ıgerdi. Uldar men qyzdar qıyn ómir súrý jaǵdaılarynan da, órkenıetpen baılanysty tolyq joǵaltýdan da qoryqpady - usynylǵan damý aımaqtary qajetti ınfraqurylymmen tolyq jabdyqtalmaǵan. Óńirlerdegi sovhozdar shyn máninde nólden kóterildi, mehanızatorlar, agronomdar, muǵalimder men dárigerler tyń ıgerýge attandy, eńbeksúıgishterdi barlyq qajetti zattarmen qamtamasyz etý úshin.

Ár oblysqa barlyǵy 650 myńdaı adam, 150 myń bilikti jumysshy, jarty mıllıon komsomoles jiberildi. Ókinishke oraı, bul adamdardyń bári de keńestik patrıot ınternasıonalıser bolǵan joq. Olardyń kópshiligi uly derjavalyq shovınızm vırýsyn juqtyrǵan, olar jergilikti halyqty artta qalǵan, al jergilikti til men mádenıetti eshqandaı qyzyǵýshylyq pen qurmetke laıyq emes dep sanaıtyn.

Tyń ıgerý naýqany jyldarynda bir ǵana Qazaqstanǵa 6 mıllıonǵa jýyq adam qonys aýdarǵan. Selınnıktik jumysshylarǵa úlken jeńildikter jasaldy: olar jańa jerge kóshkeni úshin tólendi, sovhoz basshylary men mamandaryna jalaqynyń 15 paıyzy tólendi, erekshelengen brıgadalarǵa syıaqy berildi.

Tyń jerler KSRO-nyń aýyl sharýashylyǵy búdjetiniń 20 paıyzyn «jep qoıdy», tek 1954 jyldyń ózinde jerdi ıgerýge 120 myńǵa jýyq traktor, ondaǵan myń kombaın, tyrmalar, sepkishter, tyńaıtqyshtar jáne basqa tehnıkalar jetispedi. basqa salalarda materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etý. Jalpy, naýqan jyldarynda 41,8 mıllıon gektarǵa jýyq tyń topyraqty kóterýge múmkindik týdy. Hrýshev únemi kórsetkishterdi arttyrýdy talap etti.

Onyń ishinde Qazaqstanda 25 mıllıon gektar jer «kóterildi». Alǵashqy nátıjeler áserli boldy: 1960 jyly tyń ıgerý 1954 jylmen salystyrǵanda 2 eseden astam ósti (27,1 mln. tonnadan 58,7 mln. tonna astyqqa deıin). Igerilgen aýmaqtar is júzinde sarqylǵan joq jáne egis mashınalary men kombaındarmen óńdeldi. Degenmen, alǵashqy problemalar 1950 jyldardyń ortasynda paıda boldy.

Birinshiden, naýqan kýratorlary tehnoparkti tolyqtyrý jáne mamandardy tartý kezinde klımattyq jaǵdaılardy da, daqyldardy ósirý erekshelikterin de, qorshaǵan ortaǵa keltirilgen orasan zor zalaldy da eskermegen. Onyń saldary apatty boldy: topyraq erozıasy, maldyń jappaı qyrylýy, qara topyraqtyń orny tolmas joǵalýy (qurylysqa jer jomarttyqpen bólindi).

Árıne, daýyl men apattyq jumys boldy. Jospardyń oryndalýy basymdyqqa aınaldy. Ókinishke oraı, bul jerlerdiń kópshiligi astyq ósirýge jaramsyz bolyp shyqty, óıtkeni olarda astyq ósirýge qajetti qarashirik joq, biraq mal jaıýǵa óte tıimdi boldy. Bir ǵana Pavlodar oblysynda 1950 jyldardyń sońy – 1960 jyldardyń basynda astyq egistigi úshin egistik alqaptaryn keńeıtý jónindegi Hrýshevtiń oılastyrylmaǵan jáne aqymaq saıasatynyń kesirinen qumdy daýyldyń saldarynan 9 mıllıon gektar qunarly jer joıyldy, olardyń bir bóligi sátti aıaqtalýy múmkin. astyq sharýashylyǵyna, ekinshi bóligi mal sharýashylyǵyna paıdalanyldy.

Biraq 9 mıllıon gektar - bul Fransıa sıaqty joǵary damyǵan aýyl sharýashylyǵy derjavasynyń búkil aýyl sharýashylyǵy aımaǵy. Bul aımaqta fransýzdar kóptegen azyq-túlik ónimderin eksporttaı otyryp, egin jáne mal sharýashylyǵy ónimderin tabysty ósiredi. Bir ǵana Pavlodar oblysynyń qara topyraqty qalpyna keltirýge Keńes memleketiniń qanshama qarjy men basqa da qarajat jumsaǵanyn elestetýge bolady. Hrýshev 1954 jyldan 1964 jylǵa deıin memleket búdjetinen bólingen mıllıardtaǵan qarjyny oılanbastan ysyrap etken.

Biraq shyǵymdylyq emes, egistik alqaby ósti: 1958 jylǵa qaraı KSRO-da bıdaı egistikterindegi tyń jerler úlesi 65 paıyzdy qurady, al bul jerlerdiń eldegi jalpy bıdaı ónimindegi úlesi derlik boldy. 70 paıyz. Sonymen birge KSRO-nyń eýropalyq bóliginde aýyl halqyn qysqartý máselesi shıelenise tústi: tyń jerler eń jas jáne eń bilikti kadrlardy alyp ketti.

Sondyqtan KSRO-da azyq-túlik máselesin sheshý qıyn boldy. Aıtpaqshy, tyń jerlerdi ıgerý ǵana oılastyrylmaǵan. Mysaly, Voronej oblysynda dıqandar maqta egýge mindetteldi. Jylý súıgish ósimdik salystyrmaly túrde salqyn klımatta tamyr jaıǵan joq: maqta kóktep shyqty, biraq pispeı, jospardy oryndaýǵa qyrýar qarjy jumsaldy. Hrýshevtiń kóptegen jobalary sıaqty, Tyń jerleri naýqany muqıat naqtylaýdy qajet etti.

Sátsizdikterdiń sebepteriniń biri Hrýshevtiń júzege asyrylmaıtyn josparlaryn júzege asyrýǵa jáne elde ǵana emes, sonymen qatar partıalyq elıta arasynda da óz bedelin bekitýge umtylýy bolsa kerek. Ózderine senip tapsyrylǵan aımaqtardyń barlyq erekshelikterin biletin jergilikti basshylardyń syny, atap aıtqanda, qazaq basshylyǵynyń pikiri tolyǵymen obektıvti boldy.

Biraq Hrýshev ony tyńdaǵysy kelmedi. KSRO-da azyq-túlik sektoryn damytýdaǵy osyndaı sátsizdikterden keıin olar birinshi ret astyqty shetelden satyp alýǵa sheshim qabyldady. Hrýshevten bastap jáne Gorbachev kezinde jalǵasqan KSRO jyl saıyn nan jáne basqa da nan pisirý úshin de, kolhozdar men sovhoz maldaryn jemmen qamtamasyz etý úshin de mıllıondaǵan tonna astyq satyp aldy.

Jaǵdaı aıanyshty boldy: KSRO basshylyǵynyń búkil búdjeti men nazary aýyr ónerkásip pen qorǵanys ónerkásibine jumsaldy, al qarapaıym keńes halqynyń qajettilikteri artta qaldy. Sonymen qatar, Hrýshev tyń jerler men «tyń jerlerdi» qurý arqyly - Tyń jáne Batys, maqta egetin Ońtústik - sol kezdegi Qazaq KSR-in taratqysy keldi. Hrýshev tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý arqyly KSRO astyq máselesin tezirek jáne arzanyraq sheshedi dep eseptedi.

Biraq ol astyqtyń sapaly bolýy kerektigin, ony áli de saqtaýdy qajet etetinin jáne bul astyqty memleketke tapsyrýǵa kolhozshynyń múddeli bolýy kerektigin (olar ony malǵa berýge bolatynyn) eskermedi. Tyń jerlerge orasan zor qarajat salyndy: 1954 jyly jer jyrtýǵa shyǵarylǵan 137 myń traktordyń 120 myńy tyń jerlerge ketti. Kombaındar men mashınalar úshin de. Ortalyq aımaqtardan 150 myń maman shyǵaryldy (barlyǵy 500 myń erikti + otbasy). Bul Tver, Rázan jáne basqa oblystarda 3,5 mıllıon gektar egistik jerdiń aýyspaly egisten shyǵyp ketýine ákeldi.

1955 jyly tyń jerlerde rekordtyq tómen ónim alyndy, ár gektardan 3 sentnerden aramshópter kóp jáne kleıkovına (jem) az boldy. Mysaly, patsha tusyndaǵy sharýalar 2 sentnerden egip, odan 3 emes, 8 sentnerden alǵan. Óte ónimdi jyl – 24 sentner. 1956 jyly tıtandyq kúsh-jigerdiń arqasynda melıoratıvtik júıe qurylǵannan keıin birinshi jaqsy ónim alyndy - gektaryna 11 sentner, biraq 1957 jyly taǵy da qulaý boldy - tehnıka eki jylda tozdy, kóbinese eshkim bolmady. ony jóndeý úshin.

1960 jyly topyraq erozıasy bastalyp, nan ónimderi óndirisiniń kúrt tómendeýi (Novocherkassk), 1962 jyly aramshópter keldi, al 1963 jyly jetispeıtin astyq Kanadadan, Jańa Zelandıadan jáne Rýmynıadan satyp alyndy. Bul satyp alýǵa KSRO altyn qorynyń 1/3 bóligi jumsaldy. Odan keıin mal apaty men júgeri epopeıasy boldy. Hrýshev KSRO aýyl sharýashylyǵyn múmkindiginshe joıyp jiberdi, bul 1982 jyly búkil Keńes Odaǵyndaǵy eń ótkir azyq-túlik problemasynan kórinis tapty.

Qazaqstan joǵary sapaly bıdaıdyń negizgi eksporttaýshysyna aınaldy. Onyń ústine Keńes Odaǵy kezinde «qazaq mıllıardyn» alý úshin 25 mıllıon gektarǵa egin egilgen bolsa, qazir ol 11 mıllıon gektarda alynady. Osyndaı negizde mal sharýashylyǵyn qalpyna keltirýge múmkindik týdy. Árıne, maldyń basy 40 mıllıon basqa jetken joq. Tyń ıgerý kezinde Qazaqstanda alǵashqy demografıalyq jarylys boldy. Qara kezeńnen keıin qazaqtardyń sany 30 paıyzǵa jýyq ósti. 1980 jylǵa qaraı osy artta qalýdyń arqasynda ol qazirdiń ózinde 2,4 ese ósti. Álemdik demografıa mundaı mysaldardyń onnan astamyn biledi.

KSRO ydyraǵan tusta qoı men eshki tyń ıgerýge deıingi jáne 1930 jyldardaǵy jappaı asharshylyq bastalǵanǵa deıingimen salystyrǵanda eki esege ósti. İri qara mal basy shamamen osyndaı proporsıada ósti. Ujymdastyrý men qazaqtardyń otyryqshy ómir saltyna kóshýi nátıjesinde kúrt azaıyp ketken jylqy men túıe sany tyń ıgerýden keıin de is júzinde ózgerissiz qaldy.

Degenmen, túıe árqashanda 1950 jyldardaǵy tyń ıgerý eposy áser etpegen Qazaqstannyń ońtústigi men batysynda ósirildi. Bálkim, respýblıkanyń soltústiginde jer jyrtylmaǵanda, mal basynyń kóbeıýi aıtarlyqtaı bolar ma edi. Mysaly, qoı-eshkiniń sanyn 50 mıllıonǵa jetkizýge bolatyn edi – demekshi, 1970-shi jyldardaǵy Qazaq KSR basshylyǵynyń alǵa qoıǵan mindeti de osy. Biraq muny tek boljaýǵa bolady.

Aıtpaqshy, táýelsizdik alǵan otyz jyl ishinde olardyń sany 16,9 mıllıonǵa nemese jartysynan astamǵa azaıdy. Reseıde «tyń jerlerdi ıgerý jobasyna» búgingi teris kózqaras kelesi sebepterge baılanysty. KSRO-nyń barlyq kúshter men resýrstar Qazaqstan men Batys Sibirge jumsaldy, RSFSR-diń ortalyq jáne batys oblystaryna emes nemese aýyl sharýashylyǵy óndirisiniń dástúrli ortalyqtaryna emes, eń aldymen, sonyń saldarynan olardy áleýmettik-ekonomıkalyq toqyraýǵa jáne adam shyǵynyna ákeldi.

Onda, synshylar aıtqandaı, «RSFSR-da aýyl sharýashylyǵynyń jáne búkil aýyldyq ómir saltyn degradasıalaý prosesi jedeldedi». Olardyń pikirinshe, Hrýshevtiń sheshimi «orys derevnásyn týraly sońǵy úkim boldy». Tyń ólke epopeıasy respýblıkamyzdyń ulttyq quramyn túbegeıli ózgertti. 1959 jyly júrgizilgen Búkilodaqtyq halyq sanaǵy kórsetkendeı, sol kezdegi Qazaqstanda 9,3 mıllıon turǵynnyń ishinde slavándar Qazaq KSR jalpy halqynyń 52,1 paıyzyn, al qazaq halqynyń Qazaq KSR jalpy halqynyń sanynyń 30,1 paıyzyn ǵana quraǵan eken.