InfoHub Logo

Elbasy N.Á. Nazarbaev ardaqty Alash zıalylarynyń parasattylyǵy, jalpy adamgershilik tutastyǵy, kóregendiliginiń negizi erteden bastaý alǵanymen sóz sarynyn bastaıdy. Alpaýyt handardyń is – áreketi, túbegeıli jeńisi sol zamannyń qara qyldy qaq jarǵan aqylgóı – aqsaqaldarymen júzege asyp otyrdy, halyqty beıbit zamanda, ymyrashyldyqta ustap, kók aspan tórinde qazaq ultynyń kody negizdelip, ornyǵyp jatty.

Dál solaı, jıyrmasynshy ǵasyrdyń basyna qaraı kóz júgirter bolsaq, Alash zıalylarynyń tulǵa tanytyp turǵandyǵy taıǵa tańba basqandaı kórinip tur. Qazaqtyń ulttyq ıdeıasyn saqtap, keleshek urpaqqa jetkizýdi qolǵa alǵan rýhanı – izgi tulǵalar bul amanatty tolyǵymen oryndaı aldy. Qalaı degenmen de búkil sanaly ǵumyryn halqyna arnap, jazyqsyz aıyp taǵylyp, qazaq ultynyń kósemderin jappaı atý jazasyna kesilýinde de bir astyrtyn, zerdeli túıin jatyr. Arýaqtary da qazaq halqyn qorǵap – qorshap jatyr dep esepteımiz.

Ult azattyq qozǵalysynyń basshylary – Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Jaqyp Aqbaev, Mustafa Shoqaı, Muhametjan Tynyshbaev, Baqytjan Qarataev, Halel men Jansha Dosmuhamedovter jáne taǵy basqalary —Peterbýrg, Máskeý, Varshava, Qazan, Omby men Orynbor qalalarynyń joǵarǵy oqý tehnıkým ýchılıshıleriniń túlegi ekendigin jazyp qaldyra otyra, ult bastaǵan kósemderdiń bilimmen qarýlanǵan, naǵyz ultandy tulǵalar ekendigin basa aıtady.

Elbasy óziniń eńbeginde, Alash zıalylarynyń jalpy múddesi, kózdegen maqsaty, tulǵalar sıpatyna toqtala otyryp, qıyn – qystaý zamanda qazaq eliniń basyna túsken patsha ókimetiniń ozbyrlyq saıasatyna qarsy turǵan maıdandyq jolyn sýretteı bastaıdy. Birinshi orys revolúsıasy oryn alǵan (1905 – 1907jj.) kezeń - qazaq dalasyndaǵy ulttyq qozǵalystyń bel alýyna óz yqpalyn tıgizdi. 1905 jyly shildeniń 25 – kúni  Qarqaraly qalasynyń mańy Qoıandy jármeńkesinde “ Alash” kósemderiniń bastamasymen kazaq sezi ótti. Qazaq sezi ulttyń ózindik jalpy bolmysyn, egemendik derbestigin, tilin, dinin, aýmaqtyq jerin tolyqqandy saqtalýy sharasynda - arnaıy usynystary osy mánde boldy. Atap ótetin bolsaq, onda mynandaı talaptar qoıyldy: sharýalardy kóshirip ákelýdi toqtatý, qazaqtar úshin derbes dinı basqarma uıymdastyrý, senzýrany joıý, resmı is qaǵazdaryn qazaqsha júrgizý, qazylar sotyn engizý, qazaq depýtattaryn Memlekettik Dýma shaqyrý týraly jobany jasaý jónindegi keńestiń jumysyna qatystyrý. Mine, halqynyń tutastyǵyn, eli men jeriniń amandyǵyn qyzǵyshtaı qorǵaǵan Alashtyń zıalylary qas – qaǵym sátte joǵarǵy dárejede qorǵap, qarsy turyp, eldiń negizgi tiregi bolyp otyrdy.

«I jáne II Dýmalardyń quramyna Á. Bókeıhanov, Sh. Qosshyǵulov, B. Qarataev saılandy, Olar jańa agrarlyq reforma men qonys aýdarý saıasatyn qaıta qaraý talabyn alǵa tartty».  Joǵaryda keltirilgen derekter Patsha úkimetiniń qazaq halqyn ýaqytsha aldap, quryqqa túsirýiniń negizi – Memlekettik Dýma jaıynda. Alash zıalylary Memlekettik Dýma I, II depýtattarynyń qyzmetine basshy etip taǵaıyndaldy, osy tusta Elbasy N.Á. Nazarbaev ardaqty Alash ókili Baqytjan Qarataevtyń Dýmada jasaǵan úndeýine erekshe toqtalyp, basa nazar aýdartady. Baqytjan Qarataev patsha ókimetin Qazaqstanda oryn alyp otyrǵan agrarlyq qıyndyq máseleni «qazaq jerine, atap aıtqanda, Oral, Torǵaı, Aqmola jáne Semeı oblystaryna orys mujyqtaryn ákelýmen sheshýdi» quptamaıtyndyǵyn, onyń keler teris jaqtaryn tizbektep málimdeme jasaǵanyn jazyp keltiredi. Mine, bul Alash ókilderiniń qazaq jerine sińirgen eleýli eńbekteriniń biri ǵana, bul negizinde naǵyz erliktiń, ishki bekingen ultjandylyqtyń, keler urpaqqa degen, ulttyń bolshaǵyn jaqsy baǵytta túzeýge degen umtylys, qarsy turý maıdanynyń kórinisi edi.

1907j. 3 maýsymyna sáıkes, kóshpeli qazaq halqy saılaý quqyǵynan aıyrylǵanyn jáne qazaq ulttyq kósemderine jańadan qýǵyn – súrgin jyly bastaý alǵanyn jazyp keltiredi, qosar derek, 1908 jyldyń Á. Bókeıhanov ekinshi ret tutqyndaldy, 1908 jylǵy 3 shildede A. Baıtursynov ustalǵan edi.

Elbasy qazaq halynyń kózi, tilim hám qulaǵy rólin atqarǵan «Qazaq» gazeti men «Aıqap» jýrnalynyń qarasha halyqqa mańyzdylyǵyn alǵa tartty, redakorlary men shyǵarýshylaryn («Aıqap» - M. Seralın men E. Álimov, Batyrsha Qaıyrnıazov, Muhammed Qarasha, Ǵumar Qarashev t. b, «Qazaq» - A.Baıtursynov, Á. Bókeıhanov, M. Dýlatov, M. Jumabaev, J. Aımaýytov, X. Dosmuhamedov t .b) dáriptedi.

1916 jylǵy Syrym Datuly bastaǵan ult – azattyq kóterilis -  1916 jylǵy 25 shildede Nıkolaı II qol qoıǵan 1916 j. 25 maýsymda armıanyń qara jumysyna Túrkistan ólkesiniń jáne ishinara Sibirdiń 19-dan 43-jasqa deıingi er-azamattaryn shaqyrý jónindegi jarlyǵy túrtki boldy. 1916 jylǵy 13 jeltoqsandaǵy jabyq májiliste A. F. Kerenskııdiń jergilikti halyqtan áskerı qajetke at, kıiz úı, túıe jáne basqa zattardyń tym alynýy jaıly sóz boldy. Osy tusta 1917j. qazan, aqpan tóńkerisi men 1914 – 1918 jj. birinshi DJS kezindegi Alash zıalylarynyń ulttyq múdde sarynymen múddeles is – áreketterin ashyp, derekter keltiredi.

Qazaq ár kezde «Alashyn» jadyda ustaıdy, júreginde bekitedi. Máńgi taǵzym!

Sultan Baǵdat Sultanqyzy

Jýrnalısıka fakýleti 

1 - kýrs stýdenti

---