Tátimbet bı týraly
Tátimbet bı týraly
Tátimbet Bulǵaquly (1700 - 1764) – bı, batyr ári elshi bolǵan kisi. Atategi – Kishi júz – Alshyn – Qarakesek – Shómen – Shómekeı – Bozǵul – Qaratamyr. Ol Syrdarıa ózeniniń tómengi aǵysyndaǵy Qorqyt Ata óńirinde, ıaǵnı Qyzylorda oblysynyń Qarmaqshy jáne Aqtóbe oblysynyń Yrǵyz aýdandary aýmaǵynda ómir súrgen. Kórnekti tulǵanyń týǵan jerindegi qys qystaýy – Qýańdarıa, Jańadarıa ózeniniń boıy, jaz jaılaýy – Yrǵyz jáne Qaraqum qoınaýy bolǵan.
Babamyzdyń beıiti Qaraqumnyń Aralmen shektesip jatqan Qarmaqshy jaq betindegi Jeńishkequmnyń eteginde. Osy áýlettiń tikeleı urpaǵy – KSRO - nyń eńbek sińirgen ónertapqyshy, akademık, RF, QR tehnıka ǵylymdarynyń doktory, profesor Iasın Uzaqovtyń aıtýynsha, ol ózi erterekte Tátimbet babasynyń jambasy tıgen Jeńishkequmǵa arnaıy zıarat etip qaıtqan eken. Sonda ol jergilikti kónekóz, quımaqulaq qarttardan estigen myna bir áńgimeni bizge aıtyp bergen edi.
Tátimbet bı kezinde Ábilqaıyr han ordasynda elshi bolǵan. Sóıtip, Yrǵyz óńirinde turyp qalǵan. Qartaıǵan shaǵynda osy jerde dúnıeden ótken. Eldiń aqsaqaldary sonda keńinen aqyldasyp kórnekti tulǵanyń máıitin Túrkistan shaharyndaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesine aparyp jerleý jóninde biraýyzdy sheshim jasapty. Sóıtip qaraly top jazdyń kúni máıitti zembilge salyp, túıege artqan soń kóshtiń basyn Túrkistanǵa qaraı burady. Saqtyqty eskerip, kúndiz kóp júrmeı, túnde sýyt júrip otyrady. Biraq kúnniń ystyǵyna shydamaı, buzylýǵa aınala bastaǵan máıitti endi Túrkistanǵa jetkizýdiń múmkin emesin túsingen jolaýshylar ataqty bıge buıyrǵan jer osy bolǵany ǵoı dep marqumdy Jeńishke qumnyń jıegindegi Qarmaqshyǵa jaqyn turǵan bitikteý jerge arýlap jerlegen eken.
Qarmaqshy óńirinde «Bes Bulǵaqtyń balasy» degen sóz jıi aıtylady. Onyń mánisi Bulǵaq bıden – Báıimbet, Qazymbet, Tátimbet, Mámbet, Óteı deıtin bes bala taraǵan. Shejireshi, zertteýshi, etnograf, belgili qalamger Tynyshbek Daırabaıdyń aıtýynsha, «Bulǵaq» sózi – bulǵańdap erkin ósken, erkindik ıesi degen maǵynany bildiredi. Bulǵaq babamyzdyń atyn ata - anasy da kezinde erkin óssin dep qoıǵan bolýy múmkin. Ol shyn máninde jas kezinen erkin, qaıratty azamat bolyp ósedi. Eline adal qyzmet etedi. Bul áýlettiń eń úlkeni Báıimbet. Qalǵan jurt onyń urpaqtaryn aǵa balasy dep syılaǵan. Yntymaq, birlikteri jarasqan osy ortadan Tátimbet pen Mámbet qatar shyǵyp, biri – bı ári batyr atansa, endi biri – atalyq, bı degen mártebege ıe bolady. Mámbettiń de batyr bolǵanyn rastaıtyn áńgime, derekter muraǵat materıalynda jıi kezdesedi. Aǵaıyndy ekeýdiń bir ǵana atanyń emes, jalpy halyqtyń balasy bolǵany Syrda da, qyrda da jıi aıtylyp kelgen, áli de aıtyla beredi.
XIİİ - XVII ǵasyrda qazaq dalasynda alýan túrli soǵystar men qarýly qaqtyǵystar jıi bolǵany tarıhtan belgili. Ásirese Kishi júz qazaqtary bir jaǵynan Edil boıyndaǵy qalmaqtar men bashqurttardyń, ekinshi jaǵynan jońǵar qalmaqtarynyń, ara - tura bórki shoshaıǵan túrikmenderdiń de shabýylyna jıi tap bolyp bárine de toıtarys berip otyrǵan. Osy bir úreıli de mazasyz shaqta mundaı qıyndyqtan shyǵýdyń birden - bir joly – kórshi Reseı patshalyǵynyń qol astyna kirý ekenin Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr jaqsy bilgen. Onyń bar oıy – eldi aman alyp qalý boldy. Sol sebepten Táýke hannyń jolymen Reseıge elshi jiberýdi jón kórdi. Bul tusta ol Qarauly Bógenbaı, men Shaqshaq Jánibekke úlken senim artqan - dy.
Tynyshbek Daırabaıdyń jazbasynan baıqaǵandaı, 1710 jyly Kishi Qaraqumda úsh júzdiń basyn qosqan úlken jıyn ótip, ony Táýke han basqarady. Jıynda Táýke hanǵa seriktes retinde Qaıyp pen Ábilqaıyr sultandar saılanady. Jıynnan keıin Ábilqaıyr aǵa han bolyp taǵaıyndalady da, el tizginin basqarýdy qolǵa alady. Bul mańyzy úlken jıynǵa Qanjyǵaly Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı, Tabyn Bógenbaı, Shaqshaq Jánibek, Tama Eset batyrlarmen qatar Shómekeı eliniń batyry ári bıi Tátimbet Bulǵaqulynyń qatysqanyn derekkóz de rastaıdy.
1727 jyly Ulytaý bókterindegi Bulanty men Bileýti ózenderi mańynda jońǵarlarmen keskilesken úlken shaıqas bolady. Oǵan Kishi júz hany Ábilqaıyr bas qolbasshylyq jasaǵan. Osy qandy shaıqasqa qazaqtyń Qabanbaı, Bógenbaı, Shaqshaq Jánibek, t. b. kóptegen dańqty batyrlarymen birge Syr boıynan Sámeke, Baımurat, Arystanbaı, Mámbet, Tátimbet basqa da batyrlary qatysyp, zor aýyzbirliktiń arqasynda qalmaqtarǵa kúırete soqqy beriledi. Osy urys bolǵan jer tarıhta «Qalmaq qyrylǵan» atymen alty Alashqa jaıylǵan. Qazir de osy surapyl shaıqastyń qalaı bolyp, qandaı abyroımen aıaqtalǵany jıi aıtylady.
1729 jyly qazaq pen jońǵardyń arasyndaǵy sheshýshi maıdan – «Ańyraqaı» shaıqasynda Syr elininiń Álim, Shómen, Baısary rýynyń batyrlary da erekshe kózge túsip, sheshýshi shaıqas saltanatynyń kýágeri bolǵan. Ony el aýzyndaǵy ańyz - áńgimeler men jyraý, aqyndardyń óleń - tolǵaýlary men jyr - dastandarynan oqyp, bilýge bolady.
1731 jyly han ordasyna A. Tevkelev kelip túrli tartý - talalǵylar arqyly qazaq sultandary men bı, batyrlaryn ant berýge Ábilqaıyr hanmen bir bas bolyp kóndiredi. Sonda ant bergen 27 bıdiń ishinde Tátimbet Bulǵaquly da bolǵan. Óıtkeni Tátimbettiń Ábilqaıyr hanmen jáne Eraly sultanmen ózara syılastyqta bolǵany belgili. Bul jáıt muraǵat qujattarynda jıi kórinis bergen. Muny belgili zertteýshi Tynyshbek Daırabaı óziniń zertteý maqalasynda atap kórsetedi. Sondaı - aq, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Baǵdat Káribozulynyń redaksıalaýymen jaryq kórgen «Qarmaqshy» kitabynda (Astana.«Folıant» baspasy 2018, 100 - bet.) «Ábilqaıyr hannyń 1732 jylǵy jeltoqsanda Reseı patshalyǵyna ekinshi ret attandyrǵan elshilik quramynda bolǵan. Nuraly sultandy han saılaýǵa Jánibek tarhan, Batyr sultan, taǵy basqa bılermen birge Tátimbet batyr da qatysqan. Batyrdyń urpaqtary batyr, bı bolǵan. Onyń Qojan, Ernazar degen balalary el isine aralasady. Nemeresi Ernazaruly Kúntýar da bı, odan ataqty Tuıaq bı týǵan. Murat ta sol izben bı boldy.
Syr súleıleri Balqy Bazar, Dúr Ońǵar, Turmaǵambet, Turymbet, Baspan jyraýlar, t. b. jeti atasynan beri bılik pen batyrlyqtyń týyn teń dárejede ustaǵan batyr ári bı Tátimbetti jáne onyń arǵy atalary ózderiniń jyr - tolǵaýyna keń arqaý etip otyrǵan. Mysaly, Balqy Bazar:
«Arǵy atam Tátimbet pen
Ernazardyń,
Dabyly jeldeı gýlegen.
Qanary kelip kektense,
Jebesin tasqa túıregen» dep jyrlaıdy.
Al Turmaǵambet aqyn:
«Ozat ósken báıterek
Qaratamyr Kúntýar,
Endi ondaı kim týar» dep jazǵan.
Baspan jyraý:
Olardan bergi atasy,
Murat penen Tuıaqty.
Jaýgershilik zamanda,
Óńgergen naıza qıaqty, – dep jyrǵa qosqan.
Osy áýlettiń jalǵasy – jolbarys arýaqty bı Tórebaı Pyshanuly qaıtys bolǵanda bala jyraý Turymbet Salqynbaıuly:
«Tókeme eki myń úıdiń bári balasy,
Bul sózdiń demes eshkim bar qatasy.
Kele jatqan bolyp eldiń balasyńdaı,
Kúntýar, Murat bımen arǵy atasy»dep jyrlaıdy.
Jalpy atadan - áke, baladan - nemere - shóberege, qala berdi úrim - butaqqa jalǵasyp kele jatqan eldik pen erliktiń dástúrlerin, ata - babalardyń tektik shejiresi men asyl murasyn zerttep, olardy búgingi urpaqtyń kádesine jaratýdaǵy aýyr jumysty qara nardaı kóterip, únemi shań basqan muraǵattardan shyqpaı erinbeı - talmaı eńbektenýdiń nátıjesinde oqyrman qaýymdy kóptegen tarıhı - tanymdyq kitaptarymen qýantyp júrgen qarymdy qalamger, etnograf, zertteýshi, Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda Memlekettik ýnıversıtetiniń Qurmetti profesory Tynyshbek Daırabaı bul áýlettiń atatek shejiresin tómendegideı taratady. Bulǵaq bıden – Tátimbet, odan Ernazar. Ernazardan Kúntýar – odan – Murat, Tuıaq, Temir. Murattan – Pyshan, Aǵytaı bıler. Pyshannan – ataqty Tórebaı bı, Aǵytaıdan – Ómirzaq, Uzaq, Málik. Odan taraǵan urpaqtar da bir qaýym el. Solardyń biri – Málik balasy Iacın Uzaqov – elimizge belgili akademık, qoǵam qaıratkeri. Ol kóp jyldar boıy Almatyda turady, ýnıversıtet ustazy. Aıtýly azamat búginde qazaq tarıhynda eldiń tutastyǵy men derbestigin saqtaý jolynda óz zamanynyń kórnekti qaıratkerleri bolǵan qos tarıhı tulǵanyń esimderin jańǵyrtý maqsatynda qurylǵan «Tátimbet bı Mámbet atalyq» qoǵamdyq qorynyń prezıdenti retinde kóptegen ıgilikti sharaǵa muryndyq bolýda. Onyń jemisin aldaǵy ýaqyt áli tolyq kórsetedi degen oıdamyz.
Tátimbet Bulǵaquly (1700 - 1764) – bı, batyr ári elshi bolǵan kisi. Atategi – Kishi júz – Alshyn – Qarakesek – Shómen – Shómekeı – Bozǵul – Qaratamyr. Ol Syrdarıa ózeniniń tómengi aǵysyndaǵy Qorqyt Ata óńirinde, ıaǵnı Qyzylorda oblysynyń Qarmaqshy jáne Aqtóbe oblysynyń Yrǵyz aýdandary aýmaǵynda ómir súrgen. Kórnekti tulǵanyń týǵan jerindegi qys qystaýy – Qýańdarıa, Jańadarıa ózeniniń boıy, jaz jaılaýy – Yrǵyz jáne Qaraqum qoınaýy bolǵan.
Babamyzdyń beıiti Qaraqumnyń Aralmen shektesip jatqan Qarmaqshy jaq betindegi Jeńishkequmnyń eteginde. Osy áýlettiń tikeleı urpaǵy – KSRO - nyń eńbek sińirgen ónertapqyshy, akademık, RF, QR tehnıka ǵylymdarynyń doktory, profesor Iasın Uzaqovtyń aıtýynsha, ol ózi erterekte Tátimbet babasynyń jambasy tıgen Jeńishkequmǵa arnaıy zıarat etip qaıtqan eken. Sonda ol jergilikti kónekóz, quımaqulaq qarttardan estigen myna bir áńgimeni bizge aıtyp bergen edi.
Tátimbet bı kezinde Ábilqaıyr han ordasynda elshi bolǵan. Sóıtip, Yrǵyz óńirinde turyp qalǵan. Qartaıǵan shaǵynda osy jerde dúnıeden ótken. Eldiń aqsaqaldary sonda keńinen aqyldasyp kórnekti tulǵanyń máıitin Túrkistan shaharyndaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesine aparyp jerleý jóninde biraýyzdy sheshim jasapty. Sóıtip qaraly top jazdyń kúni máıitti zembilge salyp, túıege artqan soń kóshtiń basyn Túrkistanǵa qaraı burady. Saqtyqty eskerip, kúndiz kóp júrmeı, túnde sýyt júrip otyrady. Biraq kúnniń ystyǵyna shydamaı, buzylýǵa aınala bastaǵan máıitti endi Túrkistanǵa jetkizýdiń múmkin emesin túsingen jolaýshylar ataqty bıge buıyrǵan jer osy bolǵany ǵoı dep marqumdy Jeńishke qumnyń jıegindegi Qarmaqshyǵa jaqyn turǵan bitikteý jerge arýlap jerlegen eken.
Qarmaqshy óńirinde «Bes Bulǵaqtyń balasy» degen sóz jıi aıtylady. Onyń mánisi Bulǵaq bıden – Báıimbet, Qazymbet, Tátimbet, Mámbet, Óteı deıtin bes bala taraǵan. Shejireshi, zertteýshi, etnograf, belgili qalamger Tynyshbek Daırabaıdyń aıtýynsha, «Bulǵaq» sózi – bulǵańdap erkin ósken, erkindik ıesi degen maǵynany bildiredi. Bulǵaq babamyzdyń atyn ata - anasy da kezinde erkin óssin dep qoıǵan bolýy múmkin. Ol shyn máninde jas kezinen erkin, qaıratty azamat bolyp ósedi. Eline adal qyzmet etedi. Bul áýlettiń eń úlkeni Báıimbet. Qalǵan jurt onyń urpaqtaryn aǵa balasy dep syılaǵan. Yntymaq, birlikteri jarasqan osy ortadan Tátimbet pen Mámbet qatar shyǵyp, biri – bı ári batyr atansa, endi biri – atalyq, bı degen mártebege ıe bolady. Mámbettiń de batyr bolǵanyn rastaıtyn áńgime, derekter muraǵat materıalynda jıi kezdesedi. Aǵaıyndy ekeýdiń bir ǵana atanyń emes, jalpy halyqtyń balasy bolǵany Syrda da, qyrda da jıi aıtylyp kelgen, áli de aıtyla beredi.
XIİİ - XVII ǵasyrda qazaq dalasynda alýan túrli soǵystar men qarýly qaqtyǵystar jıi bolǵany tarıhtan belgili. Ásirese Kishi júz qazaqtary bir jaǵynan Edil boıyndaǵy qalmaqtar men bashqurttardyń, ekinshi jaǵynan jońǵar qalmaqtarynyń, ara - tura bórki shoshaıǵan túrikmenderdiń de shabýylyna jıi tap bolyp bárine de toıtarys berip otyrǵan. Osy bir úreıli de mazasyz shaqta mundaı qıyndyqtan shyǵýdyń birden - bir joly – kórshi Reseı patshalyǵynyń qol astyna kirý ekenin Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr jaqsy bilgen. Onyń bar oıy – eldi aman alyp qalý boldy. Sol sebepten Táýke hannyń jolymen Reseıge elshi jiberýdi jón kórdi. Bul tusta ol Qarauly Bógenbaı, men Shaqshaq Jánibekke úlken senim artqan - dy.
Tynyshbek Daırabaıdyń jazbasynan baıqaǵandaı, 1710 jyly Kishi Qaraqumda úsh júzdiń basyn qosqan úlken jıyn ótip, ony Táýke han basqarady. Jıynda Táýke hanǵa seriktes retinde Qaıyp pen Ábilqaıyr sultandar saılanady. Jıynnan keıin Ábilqaıyr aǵa han bolyp taǵaıyndalady da, el tizginin basqarýdy qolǵa alady. Bul mańyzy úlken jıynǵa Qanjyǵaly Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı, Tabyn Bógenbaı, Shaqshaq Jánibek, Tama Eset batyrlarmen qatar Shómekeı eliniń batyry ári bıi Tátimbet Bulǵaqulynyń qatysqanyn derekkóz de rastaıdy.
1727 jyly Ulytaý bókterindegi Bulanty men Bileýti ózenderi mańynda jońǵarlarmen keskilesken úlken shaıqas bolady. Oǵan Kishi júz hany Ábilqaıyr bas qolbasshylyq jasaǵan. Osy qandy shaıqasqa qazaqtyń Qabanbaı, Bógenbaı, Shaqshaq Jánibek, t. b. kóptegen dańqty batyrlarymen birge Syr boıynan Sámeke, Baımurat, Arystanbaı, Mámbet, Tátimbet basqa da batyrlary qatysyp, zor aýyzbirliktiń arqasynda qalmaqtarǵa kúırete soqqy beriledi. Osy urys bolǵan jer tarıhta «Qalmaq qyrylǵan» atymen alty Alashqa jaıylǵan. Qazir de osy surapyl shaıqastyń qalaı bolyp, qandaı abyroımen aıaqtalǵany jıi aıtylady.
1729 jyly qazaq pen jońǵardyń arasyndaǵy sheshýshi maıdan – «Ańyraqaı» shaıqasynda Syr elininiń Álim, Shómen, Baısary rýynyń batyrlary da erekshe kózge túsip, sheshýshi shaıqas saltanatynyń kýágeri bolǵan. Ony el aýzyndaǵy ańyz - áńgimeler men jyraý, aqyndardyń óleń - tolǵaýlary men jyr - dastandarynan oqyp, bilýge bolady.
1731 jyly han ordasyna A. Tevkelev kelip túrli tartý - talalǵylar arqyly qazaq sultandary men bı, batyrlaryn ant berýge Ábilqaıyr hanmen bir bas bolyp kóndiredi. Sonda ant bergen 27 bıdiń ishinde Tátimbet Bulǵaquly da bolǵan. Óıtkeni Tátimbettiń Ábilqaıyr hanmen jáne Eraly sultanmen ózara syılastyqta bolǵany belgili. Bul jáıt muraǵat qujattarynda jıi kórinis bergen. Muny belgili zertteýshi Tynyshbek Daırabaı óziniń zertteý maqalasynda atap kórsetedi. Sondaı - aq, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Baǵdat Káribozulynyń redaksıalaýymen jaryq kórgen «Qarmaqshy» kitabynda (Astana.«Folıant» baspasy 2018, 100 - bet.) «Ábilqaıyr hannyń 1732 jylǵy jeltoqsanda Reseı patshalyǵyna ekinshi ret attandyrǵan elshilik quramynda bolǵan. Nuraly sultandy han saılaýǵa Jánibek tarhan, Batyr sultan, taǵy basqa bılermen birge Tátimbet batyr da qatysqan. Batyrdyń urpaqtary batyr, bı bolǵan. Onyń Qojan, Ernazar degen balalary el isine aralasady. Nemeresi Ernazaruly Kúntýar da bı, odan ataqty Tuıaq bı týǵan. Murat ta sol izben bı boldy.
Syr súleıleri Balqy Bazar, Dúr Ońǵar, Turmaǵambet, Turymbet, Baspan jyraýlar, t. b. jeti atasynan beri bılik pen batyrlyqtyń týyn teń dárejede ustaǵan batyr ári bı Tátimbetti jáne onyń arǵy atalary ózderiniń jyr - tolǵaýyna keń arqaý etip otyrǵan. Mysaly, Balqy Bazar:
«Arǵy atam Tátimbet pen
Ernazardyń,
Dabyly jeldeı gýlegen.
Qanary kelip kektense,
Jebesin tasqa túıregen» dep jyrlaıdy.
Al Turmaǵambet aqyn:
«Ozat ósken báıterek
Qaratamyr Kúntýar,
Endi ondaı kim týar» dep jazǵan.
Baspan jyraý:
Olardan bergi atasy,
Murat penen Tuıaqty.
Jaýgershilik zamanda,
Óńgergen naıza qıaqty, – dep jyrǵa qosqan.
Osy áýlettiń jalǵasy – jolbarys arýaqty bı Tórebaı Pyshanuly qaıtys bolǵanda bala jyraý Turymbet Salqynbaıuly:
«Tókeme eki myń úıdiń bári balasy,
Bul sózdiń demes eshkim bar qatasy.
Kele jatqan bolyp eldiń balasyńdaı,
Kúntýar, Murat bımen arǵy atasy»dep jyrlaıdy.
Jalpy atadan - áke, baladan - nemere - shóberege, qala berdi úrim - butaqqa jalǵasyp kele jatqan eldik pen erliktiń dástúrlerin, ata - babalardyń tektik shejiresi men asyl murasyn zerttep, olardy búgingi urpaqtyń kádesine jaratýdaǵy aýyr jumysty qara nardaı kóterip, únemi shań basqan muraǵattardan shyqpaı erinbeı - talmaı eńbektenýdiń nátıjesinde oqyrman qaýymdy kóptegen tarıhı - tanymdyq kitaptarymen qýantyp júrgen qarymdy qalamger, etnograf, zertteýshi, Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda Memlekettik ýnıversıtetiniń Qurmetti profesory Tynyshbek Daırabaı bul áýlettiń atatek shejiresin tómendegideı taratady. Bulǵaq bıden – Tátimbet, odan Ernazar. Ernazardan Kúntýar – odan – Murat, Tuıaq, Temir. Murattan – Pyshan, Aǵytaı bıler. Pyshannan – ataqty Tórebaı bı, Aǵytaıdan – Ómirzaq, Uzaq, Málik. Odan taraǵan urpaqtar da bir qaýym el. Solardyń biri – Málik balasy Iacın Uzaqov – elimizge belgili akademık, qoǵam qaıratkeri. Ol kóp jyldar boıy Almatyda turady, ýnıversıtet ustazy. Aıtýly azamat búginde qazaq tarıhynda eldiń tutastyǵy men derbestigin saqtaý jolynda óz zamanynyń kórnekti qaıratkerleri bolǵan qos tarıhı tulǵanyń esimderin jańǵyrtý maqsatynda qurylǵan «Tátimbet bı Mámbet atalyq» qoǵamdyq qorynyń prezıdenti retinde kóptegen ıgilikti sharaǵa muryndyq bolýda. Onyń jemisin aldaǵy ýaqyt áli tolyq kórsetedi degen oıdamyz.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: S. Seıfýlınniń «Kóksheteý» poemasy
