InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Temir. Temirdiń mańyzdy qosylystary
Sabaqtyń maqsaty: a) bilimdiligi: temirdiń perıodtyq júıedegi orny, atom qurylysy, shyǵý tarıhy, onyń qosylystary, fızıka - hımıalyq qasıetteri jóninde tolyq maǵlumat berý.
b) tárbıelik maqsaty: temirdiń adam ómirindegi, ósimdikter men mıkroaǵzalardaǵy mańyzy, sonymen qatar turmystaǵy, medısınadaǵy, ónerkásiptegi mańyzy jóninde uǵym qalyptastyrý.
v) damytýshylyq maqsaty: oqýshylardyń belsendiligin, biliktiligin, uıymdastyrý qabiletin, jaýapkershiligin, oı - órisin damytý.
Sabaqtyń tıpi: Aralas sabaq
Sabaqtyń túri: Dástúrli emes sabaq
Sabaqta qoldanylatyn ádis: Sózdik, kórnekilik ádis.
Kórnekilikter: D. I. Mendeleev jasaǵan perıodtyq júıe, qazaqstannyń qazba baılyqtary geografıalyq karta, temirdiń mıneraldarynyń koleksıasy, ınteraktıvti taqta.

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý bólimi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
İİİ. Jańa sabaq.
İV. Sabaqty bekitý jáne qorytyndylaý.
V. Baǵalaý.
Vİ. Úıge tapsyrma.

İ. Uıymdastyrý bólimi.
 Salemetsizder me, oqýshýlar!
 Oqýshylardy túgeldeý.
 Oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý.

İİ. Jańa sabaq.
Búgingi jańa sabaǵymyz «Temir». Temirdiń mańyzy, fızıka - hımıalyq qasıetteri men taǵy basqa qyzyqty maǵlumattarmen tanysamyz.
Temir (lat. Ferrým), hımıalyq element Mendeleev jasaǵan perıodtyq júıeniń IV perıod, VIII toptyń qosymsha topshasynda ornalasqan. Rettik nómiri - 26, atomdyq massasy – 56. Fe+26 temirdiń elektron sany 26, osyǵan qarap elektrondyq formýlasyn jazamyz.

Temir -«aspan tasy» 1749j Enıseıden Sibir ustasy sol temir kesegin tapqan. Ol dúnıe júzine áıgili bolyp, tuńǵysh meteorıt dep atalǵan. Meteorıttegi temirler keıde buıym jasaýǵa jaramaıdy.
Mundaı jaǵdaı Horezm hany qarý jasaýshylarynda kezdesti. Kóptegen meteorıtterdiń 5, 5% tutas temir men nıkeldiń qospasynan turady.

Ósimdikter aǵzasynda temir orta eseppen 0, 02% bolady. Temir fotosıntez úrdisine qajetti zattardyń negizgileriniń sıtohromdar jáne ferroksın quramyna kiredi. Eger temir jetispese hlorofıldiń túzilýi baıaýlaıdy. Bundaı kezde ósimdiktiń jas japyraqtary túsin joıa bastaıdy da, hloroz aýrýyna ushyraıdy.

Jýsan jáne taǵy basqa kóptegen ósimdikter topyraqta temirdi kóp mólsherde túzetin ındıkator bolyp tabylady. Bul jerde ashshy jýsannyń japyraqtary - ashyq sary túske ense, al keıbir ósimdikterdiń gúlderi, mys: gortenzıa gúli ózine tán emes kógildir túske boıalady.

Adam aǵzasynda temir túzýshi fermentter, nárýyzdy, kompleks ferrıtın - odan aǵzaǵa qajetti temir túzýshi zattar túziledi. İİİ valentti temir ıondary aǵzaǵa kúrdeli nárýyz transferrın kómegi arqyly jetkiziledi. Transferrın qan plazmasynda, sútte, jumyrtqanyń nárýyzynan tabylǵan. Temir - energıanyń bólinýine, fermenttik reaksıalardyń júrýin ımýndyq júıeni qalyptastyrýda, holesterınniń almasýynda negizgi basty ról atqarady. 70kg adam salmaǵynda 4, 2 - 5g temir bolady. Kúndelikti adamnyń aǵzasyna 10 - 20mg temir qajet. Qanda temir sany azaıyp ketse - anemıa aýrýy paıda bolady.

Batys Qazaqstan obylysy,
Oral qalasy, Aqjaıyq aýdany, Alǵabas aýyly.
Hımıa páni muǵalimi: Amanova Gýlbaksha Gınaıatovna