InfoHub Logo

7 - synyp
Sabaq taqyryby: Teri óńdeý. «teri boıaý»
Sabaq maqsaty: 1. Oqýshylarǵa teri óńdeý tehnologıasyn úıretip ony qarapaıym joldarmen óńdeı bilýge, qandaı paıdasy bar ekenin úıretý.
2. Teri boıaý tásilderin, boıaý túrlerimen tanystyryp eńbek súıgishtikke tárbıeleý.
Kórnekiligi: Teriden jasalǵan buıymdar sýreti. Arqaqap jasaýdyń nusqaý kartasy.

Sabaq barys: 1. Uıymdastyrý kezeńi 3. Qorytyndylaý
2. Jańa taqyryp 4. Úıge tapsyrma.
Jańa taqyryp mazmuny.
Teri boıaýdyń eki túrli maqsaty bar: 1. Terige óń berý.
2. Terini ne ǵurlym sý ótpeıtin etip shyıyrshyqtaý:
Teri boıaýdyń eń kóp taraǵan ádisi – aǵashtyń qabyǵyna salyp boıaý. Buǵan taldyń, terektiń, emenniń qabyqtary qolaıly, sondaı - aq jer qynasyn, tomarboıaýdyń, shóp tamyryn, sheńgeldiń, kók terektiń búrleri de keńinen paıdalanylady. Maıly terekterdiń maıyn sorǵytý úshin oǵan qyshqyl aralas kebekten jasalǵan ashytqyny salyp keptiredi. Ony halyq tilinde «byljyr» deıdi. Keıde qyzyl kirpishtiń untaǵyn salyp, búktep tastasa da jetkilikti.

Terini keıde taldyń, emenniń, qara moıyldyń, keıde maı qaraǵaıdyń qabyqtarymen boıaıdy. Olardy kóbinese kúzdigúni ázirleıdi. Tik turǵan aǵashtyń qabyǵyn sydyrý aǵashqa úlken zıan keltiredi. Sondyqtan boıaýǵa alynatyn qabyqty kóbinese kesilgen, qýraǵan aǵashtardan jınaıdy. Jınalǵan qabyqty jyly sýmen jýyp, kepken soń, temir kelige salyp túıedi nemese qol dıirmenge salyp tartady. 11 - 12 qoı terisinen tigetin úlken tondy boıaý úshin osyndaı untaqtalǵan 4 - 4, 5 kg qabyqty 1, 5 - 2 shelek sýǵa salyp, tuzyn tatyp qaınatady. Qaınaý men sýaldyrýdyń mezgilin qaınap shyqqan qabyq boıaýynyń túsine jáne qoıýlyǵyna qaraı belgileıdi. Sý az quıylǵandyqtan, boıaý shyqpaı, qabyqtar qurǵap bara jatsa, ústine sý quıady. Al, kerisinshe, sýy kóp quıylǵan boıaýlar suıyq bolsa, ústine qabyq qosylady. Talaptarǵa saı oryndalǵan jumystyń boıaýy shyǵyp, qaınaýy qanǵannan keıin ydystaǵy qabyqtardy súzip alyp tastaıdy. Qaınatylǵan boıap qanjyly bolyp sýyǵan soń, terini boıaýǵa qoldanady. Eger ystyq boıaýdy terige qoldansa, ony pisirip jiberýi múmkin. Boıaýdy terige qylqalammen nemese kirshiksiz taza kıiz bóliginiń kómegimen jaǵady. Teri boıaýdy óz boıyna birqalypty sińirý úshin onyń óńin ishine qaratyp búktep, 2 - 3 saǵat keptiredi. Búktelýi jatyp degdigen terini jelge, kóleńkege, ystyq úıge jaıyp keptiredi. Terini keptirý kezinde ol jıyrylyp, tyrysyp qalmaý úshin tobarsı bastaǵan soń, qolmen ýqalap sozǵylaıdy.

Terini boıaýdyń ekinshi túri – tomarboıaý. Ashshylaýytqa shyǵatyn qýraı tektes ósimdiktiń basy dánge tolǵan kezde aq úrpiktenedi, japyraqtary sarǵaıyp, qýraıdyń túbi qyzarady. Shamamen alǵanda, bul shildeniń aıaǵy - tamyzdyń basy. Osyndaı kezde qýraıdyń túbirin qazyp alady da, ony muqıat jýyp, joǵaryda aıtylǵan tehnologıa boıynsha arnalýy ydysqa salyp qaınatady. Boıaýy shyqqannan keıin terige qoldanady.

Terini qynamen de boıaıdy. Qyna – jerge jabysa ósetin ósimdik. Muny da kúzdigúni daıyndaıdy. Ony jınap ákelisimen, topyraqtan, basqa shóp – shalamnan tazartyp, jyly sýmen muqıat jýyp alady da, qaınatý arqyly boıaýyn shyǵarady. 10 - 15 qoıdyń terisin boıaý úshin 2 shelek boıaý alatyndaı eseppen qaınatý kerek. Qynanyń basytqysyna tuz, ashýdas nemese músátir qosyp, azdap maı quıady. Keıde kók tikenniń, qyzyl moıyldyń bastaryn ónerkásiptik boıaýmen aralastyryp, qyna boıaýyn kúreń qyzyl etip, túsin ashady. Qyna boıaýy jún jipterge, terige jaqsy juǵady. Osy ádispen boıalǵan teriden neshe túrli buıymdardy árlep qurastyryp, tigip alady. Qorjym, toqym nemese etik t. b. teri buıymdaryn qosymsha oıýdyń ústinen tigý arqyly árleıdi. Mysaly, qara qońyr túspen boıalǵan terige aqshyl sary teriden ázirlengen órnek bóligin jamaý arqyly tikse, tekemet, syrmaq tárizdes ádemi óń beredi. Osy ádispen boıalǵan teriden sándi kıim, tutynýǵa qolaıly túrli múlikter jasalady. Sonyń ishinde ásirese tórt túlik maldyń terilerinen kóptegen syılyq buıymdary daıyndalady.

Sabaqty qorytyndylaý: 1. Teri óńdeý úshin aǵash túrlerin paıdalanady ekenbiz?
2. Teriniń qandaı qasıetterin bilip túsindik?

Oqýshylardy baǵalaý.
Úıge tapsyrma: Teri óńdeý, teri boıaý tehnologıasyn oqyp kelý.
Teriden syılyq buıym jasaý tehnologıasy
Malshylarǵa maldyń júninen, terisinen jasalatyn úı múlikteri men kıim-keshekter qandaı qajet bolsa, at saımandary – er – turman, qaıys, taspalar da sondaı qajet. Bul buıymdardy aýyldyq jerlerde mal baǵatyn ujymdarda osy kúnge deıin qoldanady. Júngen, aıyl – turman, qulaqbaý, shilıa men delbe, qamshy men qaıys t. b. áli de tutynýdan qalǵan joq. Qaıys órýdiń birneshe órnekti túrleri men ataýlary bar. Olar tórt taspadan órý, túıemuryndyq, ótkerme, tastúıin t. b. Júgen, noqta, delbe, shilıalardy órý ádisimen jasaıdy.

Qolónerde taspa órýdiń san alýan túrleri kezdesedi. Onyń úsh taspa, tórt taspa, bestemshe, alty taspa, buzaý tis dyraý, jylanbaýyr, qos burym, segiz qyrly, egeýquıryq, aıyl jyrym órimi, qabyrǵa, tańdaı, jıyrma tórt taspa t. b. qaıys ónerinde keńinen qoldanylady. Órimder 3, 4, 5, 6, 7, 12, 24, 36,..... 83 - ke deıin, keıde odan da kóp taspadan óriledi. Órim órnekteri san alýan. Keıde quıysqan shilıalardyń ústińgi betin tórt burym, alty burym, astyn birtutas «jylanbaýyr» etip jasaıdy. Al ishine ózek salyp, alaqanyn toqyma órimmen jalpaqtap keltirgen doıyr, dyraý, buzaý tis qamshylar óte ádemi keledi. Osynshama kóp taspaly órimderdiń ushtary jaı baılana salmaıdy. Olar ár túrli mánermen túıilip, shashaqtalady.

Syıǵa beretin ári kıeli buıymnyń biri – qamshy. Ol tórt, alty, segiz, on, on eki jáne odan da kóp túrde órilip, áshekeılenip jasalady. Qansha órimmen óriletini belgilengennen keıin, qaıystan tıisti órimniń talshyqtaryn arnaýly pyshaqpen nemese ustaramen kesip alady. Alty órimniń qaısyn birkelki etip kesip alǵannan keıin, onyń qalyńdyǵy da birkelki bolady, jýan jerlerin tegistep, qyrlaryn óńdegennen keıin órýge kirisedi. Ár órimniń ózindik qupıalary bar. Barlyq órimderdiń negizin úsh órimnen baıqaýǵa bolady. Bul órim óte keń qoldanylady. Órilgen qamshy sabyn múmkindiginshe tobylǵydan tańdaǵan durys, eger ol bolmasa, shamshat nemese emen t. b. qyzyl aǵashtardan STD - 120 M aǵash stanogynda jonyp, arnaýly qamshy sabyn daıyndaıdy. Tobylǵy – asyly taýdyń betkeıinde ósetin aǵash. Ony sheberler shildeniń aıaǵy men tamyzdyń basynan ary qaraı, ıaǵnı kúzge qaraı jınaıdy. Sheberler butaqsyz, neǵurlym túzý jerlerin kesip alyp, tolyq kepkenshe ilip qoıady. Eger tobylǵy sál qısyqtaý bolsa, ony túzý zatqa myqtap qosaqtap baılap, birge ilip qoıady. Sonda tobylǵy túzý bolyp kebedi. Ábden kepken kezde sheber onyń syrtyn qoıdyń quıryq maıymen ysqylaǵanda, qońyr túsi qoıý qyzyl túske ózgeredi de, óte ádemi óń beredi. Sóıtip qamshynyń órimi sheberdiń talǵamyna qaraı, tobylǵyǵa bekitilip áshekeılenedi.
Pyshaq qyny – ılengen teriden jasalatyn, ejelden kele jatqan buıym. Odan ár túrli pishinde pyshaqtyń, qanjardyń, bákiniń, kiltter jıyntyǵynyń, tipti kez – kelgen kiltter jıyntyǵynyń qabyn tigip jasaýǵa bolady. Ol úshin qynnyń pishinin naqty úlgi boıynsha piship, eki dana etip ázirleıdi. Daıyndalǵan eki bóliktiń tigiletin shetin belgilep alǵannan keıin, eki túrli ádispen tigedi. Birinshisi – qaıystan tigiletin arnaýly qynnyń tigisin ishine jiberip aýdarady. Ekinshisi – tigisin sol qalpynda syrtynda qaldyrady. Bul shalý arqyly tigiledi.

Al kólemdi buıymdardyń, mysaly, qorjyndy, dorbany, torsyqty t. b. syrtynan salyp tigip, órnek salady. Mysaly, qorjyndy qara qońyr teriden tigip, ústine órnektep kesilgen ashyq sary terini tikse, óte sándi kórinedi. Mundaı buıymdardy jasaý úshin bylǵary óńdeýdiń tehnologıasyn bilý kerek.

Bylǵary óńdeý. Mal terilerin ılep, boıap, óń berý erteden kele jatqan, eń jaqsy damyǵan jáne jetilgen óner. Ileýi qanyp, boıaýy sińgen bylǵary sý tartpaıdy. Odan jasalǵan buıymnyń tigisi ydyramaıdy jáne tutynýǵa tózimdi ári ádemi. Aǵashqa japsyryp qaǵylǵan mundaı sapaly bylǵaryny shege de myqty ustaıdy. Mysaly, jıhazdardyń, ár túrli buıymdardyń syrtyna qaptalady. Bylǵarynyń birneshe túri bar. Olar: kóksaýyr, opaıke bylǵary, hrom, kózel, shegerin, saqtıan, ultan t. b.

Kóksaýyr – jylqy men serke terisiniń saýyrynan jasalady. Kóbinese ol kókpen, keıde qyzyl, sary, jasyl tústerimen boıalyp, beti jaltyrap turady. Kóksaýyrdyń ár tústilerin ózara múıizdep oıýlastyryp nemese bir tústi kóksaýyrdy ár túrli jibek jippen kestelep, órnektep, túrli buıymdar shyǵarǵan. Kóksaýyrlarǵa altyn, kúmis, jez shegeler qaǵyp, keıde marjannan monshaq júrgizip, aıaq kıimniń ókshesine, t. b. neshe túrli jarqyraýyq asyl tastar otyrǵyzyp ásemdegen. Mundaı bylǵarydan tigiletin buıymdardy ertede taramysty jip retinde qoldanǵan.