Toǵas han
Aqsýat aýyly, Tarbaǵataı aýdany.
(25. 02.(Aqpan). 2015j. Ertis óńiri)
T. Salqynbaev.
Toǵas han.
Elbasynyń bastamasymen bıylǵy jyly toılanǵaly otyrǵan qazaq handyǵynyń 550 jyldyq merekesin shyn máninde ǵasyr toıy deýge bolady. El mereıin esepsiz arttyratyn osy mereıtoı qarsańynda Qazaq handyǵynyń keregesin kerip ýyǵyn qadasqan, el birligin nyǵaıtýǵa úles qosqan tarıhı tulǵalar da laıyqty baǵasyn alýy tıis.
Negizi «babaqazaq» dáýiri saqtardyń zamanyna sáıkes kelse «Ataqazaq» dáýiri qudyretti ǵundar men aıbyndy túrik qaǵanatynan bastaý alady. Bulardan keıin de qazaq jerinde Túrgesh, Qarlýq, Oǵyz, Qypshaq, Qarahan sıaqty qýatty memleketter qurylyp bir - er ǵasyrda ydyrap ketip otyrdy. Olardyń qulaýyna kóbinese syrtqy jaýlardan da góri ishki urys – keris pen taq úshin talastyń yqpaly kóbirek bolǵan. Eń sońǵysy – aıbyndy Naıman memleketi bolsa onyń qudiretin arttyrǵan Inansh Bilge qaǵannyń kózi ketken soń artynda qalǵan eki balasy Taıan men Buıryq taqqa talasyp eldi ekige bólip áketip edi. Sóıtip «bólingendi bóri alady» degendeı naımandar Shyńǵys hanǵa ońaı olja boldy. Jalpy Shyńǵys hanǵa deıin qazaq jerin eshkim tolyq jaýlap alǵan emes. Shyńǵys han ımperıasy ydyraǵan soń da qazaq jerinde birneshe memlekettik qurylymdyr dúnıege kelip ishten ydyrap qurdymǵa ketip otyrdy.
Mysaly Qazaq ordasymen qatar qurylǵan Noǵaı ordasy ámirshiler men bılerdiń jaq – jaq bolǵan tartysynyń saldarynan artyna «Bas – basyńa bı bolsań Balqan taýǵa sımassyń» degen sóz ǵana qaldyrdy. Noǵaı halqy dúnıeniń tórt buryshyna shashyrap ketti. Búgingi bizdiń baǵymyzǵa qaraı Qazaq ordasy eń aldymen Kereı sultan men Jánibek sultannyń taqqa da, baqqa da talaspaı birin biri qoldaǵan, el birligin oılaǵan danalyǵynyń arqasynda saqtalyp kázirgi dárejege jetip otyr. Qazaq handyǵynyń irgesi nyǵaıǵannan keıin de syrtqy jaýlar men ishki jaýlardyń qaýpi seıilmedi. «İshten shyqqan jaý jaman» demekshi qalt etse boldy bir aımaqty bólip alyp bıleı jónelýge beıim sultan - ámirler ár ýaqytta daıyn turdy. Sondaı búlinshiliktiń biri – Tursyn hannyń búligin basýǵa Esim handy qoldaǵan, el birligin oılaǵan sultandar men bıler, batyrlar men ámirler jumyla kirisip kóp kúsh jumsady. Óıtkeni Tursyn han da ońaı jaý emes bolatyn. 1613 jyly qazaq ulystaryn ekige bólip Tashkentte óz bıligin ornatqan, Esim hanǵa qarsy 14 jyl kúres júrgizgen Tursyn hannyń «kem degende júz myń ásker shyǵara alatynyn» belgili jazýshy Muhtar Maǵaýın dáleldegen. Esim han eldiń shyǵysynda Jońǵarlarǵa qarsy joryqta júrgende onyń ordasy Túrkistanǵa shabýyl jasap el ishin búldirgen Tursyn han men Esim han áskerleriniń arasyndaǵy aqtyq shaıqas birneshe kúnge sozylǵan eken. Jeńiske jetken Esim han Tursyndy qoldaǵan eki ulys Qataǵan taıpasyn aıaýsyz jazalaǵan. Qataǵannyń arbanyń kúpsheginen boıy asqan erkek ataýlysy túgel naızaǵa ilinip, áıel zaty oljaǵa berildi. Sonyń saldarynan «irgeli eldiń týyn kóterip otyrǵan segiz ulystyń ekeýi túnekke batypty. Sodan beri qaraı qazaq memleketin qurǵan qaýym «alty alash» dep atalady» degendi taǵy da M. Maǵaýın aıtady.
Qandaı soǵysta bolsyn jeńiske erekshe úles qosqan qaharmandarǵa syı – sıapat kórsetilýi zańdy. Qazyna mal – múliktiń esebi belgisiz, odan basqa Tursyn han men qataǵannyń rýbasylarynyń «qyryq qyzy oljaǵa berildi» degendi kóne shejire jetkizedi. Qazanǵap Baıbol uly men Shákárim qajynyń shejirelerinde «Tursyn hannyń Qońyrbıke, Aıbıke, Nurbıke atty qyzdary arǵyn – tobyqty jigitterine berildi» degen derek birin biri qaıtalaıdy eken. Zeınolla Sánik «Abylaıdyń bas batyry» degen maqalasynda: «1627 jyly Báıjigitten týǵan Jumyq, Toǵas, Mámbetke úsh qyz tartý etildi. Narbıke Mámbetke, Qyzbıke Jumyqqa, Asylbıke Toǵasqa buıyrypty. Onyń ústine Toǵas batyrdy úsh aıdaı han taǵyna otyrǵyzyp úlken qoshemet kórsetken» - dep jazady. Bir rýly el esimin ıelenip otyrǵan Jánbıke ananyń da osy qatardan ekeni daýsyz, onyń Nazar batyrǵa buıyrǵanyn aıǵaqtaıtyn aýyzsha da, jazbasha da derekter jetkilikti. Nazar Baıystyń shóberesi bolǵanda Jumyq, Toǵas, Mámbet te shóbere jıenderi, zaman tustary bir bolǵan soń tize qosyp jaýǵa birge shabýy zańdy. Soǵysta batyrlyq kórsetkenniń bárine syı sıapat jasalady, al «han» ataǵy ekiniń birine berile bermeıdi. Bizdi batyr babalarymyz dańqty Jalańtós bahadúrmen zamandas bolǵan, birge qımyl - qyzmet jasaǵan. Oǵan belgili aqyn Nesipbek Aıtovtyń «Jalańtós» poemasyndaǵy mynadaı joldar dálel bola alady: «Jalańtós qamal buzǵan aldymenen, kórsetip sol soǵysta erlik eren» deı kele Esim hannyń aldyna qolǵa túsken Tursynnyń keltirilgenin, Jalańtóstiń erliginiń basymdaý bolǵanyn sıpattaı kelip: «Esimniń ámirimen Toǵas batyr, Tursynnyń shaýyp turyp basyn alǵan» dep tolǵaıdy. Budan baıqaıtynymyz, Esim hannyń eski saltty berik saqtap «Hannyń basyn han alady» degen qaǵıdany buljytpaı oryndaǵany. Ári qaraı qansha erlik jasasa da, talassyz laıyq bolsa da Jalańtóstiń han bolyp saılanbaý sebebin: «Bir kesip eki qaıta baılamaıtyn, Esimniń saıasaty aıdan aıqyn. Bolmasa Aqsúıektiń tuqymynan, Ol kezde qaradan han saılamaıtyn» dep jyrlaıdy. Kishi júz alshynnan shyqqan, qıyn – qystaý kezeńde eldiń qorǵany bolǵan kesek tulǵa Jalańtós bahadúrdiń Esim hanǵa ókpesi de bolǵanǵa uqsaıdy. Poemadaǵy «Jalańtós Samarqandy mekendegen, Oıy joq qazaǵynan ketem degen. Esimge ókpeleıtin syńaıy bar, handyqqa qarasynyp kótermegen» degen joldar osynyń aıǵaǵy. Mine osy derekter Toǵastyń han tuqymynan ekenin talassyz dáleldep tur. Rasynda túrki tektes taıpalardan shyǵyp el bılegen, qol bastaǵan, tipti memleket qurǵan asa iri tulǵalardyń ataq dárejesine «han» ataýy qosylmaıdy. Mysaly: Moǵolstannyń negizin qalaǵan Polatshy ámirge keıinnen «Ulys begi» ataǵy berilgen. Noǵaı ordasyn qurǵan Edige bı «ámir» ataǵymen ketken. Barlastan shyǵyp 35 jylda 37 memleketti baǵyndyrǵan aqsaq Temirdiń ózi «ámir» dárejesin qanaǵat tutty. Al Toǵas babanyń arǵy tegi jóninde: «Atamyz Toqtar qoja Sáıbek hannan, kezinde ozǵan eken myń men sannan» dep keletin shejire joldary men qatar qyryqmyltyq Súleımen bıdiń shejiresindegi: «Tarıhty endi aıtamyn Toqtarqoja, Sádibek han balasy tegi taza» degen shýmaǵy Toqtarqoja babanyń arǵy tegi han tuqymynan ekenin taǵy da aıǵaqtaıdy. Qabanbaı batyrdyń tarıhyn 35 jyldan beri zerttep júrgen Kamal Abdrahmanov «Shejiredegi Shaıban, Saıbaq, Sáıbek dep júrgen hanymyz Sádibek dep atalady» degen tujyrym aıtady. Ol osy pikirdi dáleldeı túsý úshin odan ári qaraı: «Qarakereı Qabanbaı 1724 jyly Túrkstanda han saılandy. Bul – fakt. Onyń nemere atasy Toǵas han saılandy. Ar jaǵynda shejire maquldaıtyn taǵy da toǵyz han bar» dep sabaqtaıdy. Toqtarqojanyń bir uly Mámbettiń nemeresi Qabanbaıǵa Abylaıdyń «Han batyr» ataǵyn berýi Uly qolbasshynyń batyrlyǵy men qatar tegine de qurmet kórsetkeni shyǵar. Babamyz handyqtyń quramyndaǵy ulystar men aımaqtardy bılegen handardyń biri bolýy da múmkin. Endigi áńgime babalarymyzdyń qaı hannyń urpaqtary degen suraq bolsa kázirgi zertteýshiler onyń da sheshýine jaqyndap qalǵan sıaqty. Naıman handyǵy ekige bólingennen keıin Shyńǵys han olardy bir – birden talqandady dedik. Taıan han bastaǵan dalalyq Naımandardy 1204 jyly tolyq jeńedi. Monǵoldardan yǵysqan Taıannyń uly Kúshlik han 1208 jyly jetisýǵa kelip Qaraqıdandardyń bıligin qulatyp óz memleketin qurǵan. Odan qatty qaýiptengen Shyńǵys han qalaıda naımandardy talqandap Kúshlik hannyń kózin joıýdy maqsat etti. Sol úshin jetisýǵa Jebe noıan bastaǵan surapyl áskerin jibergeni belgili. Kúsh – qýatyn jıyp úlgermegen Kúshlik han bul joly da jeńildi, bir - aq baǵynbady, az ǵana áskerimen kázirgi Tájik jeriniń Taýly Badahshan ólkesine deıin baryp osy jerde Jebe noıannyń qolynan qaza tapty. Monǵolǵa qarsy 14 jyl kúresip sol kúıi baǵynbaı ketken Kúshlik hanǵa aqyryna deıin ilesken naımannyń negizgi toby «qara naımandar» bolatyn deıdi Kamal aǵamyz. Naımannyń handary osy «qara naımannan» shyǵatynyn taǵy da bizge shejire jetkizedi. Odan ári qaraı ol «Baıys bıdiń tusynda basqa ulttardyń quramynda qalyp qoıǵan naımandardyń úlken toptary qazaq naımandaryna qosyldy» dep jazady. Biz biletin ańyz shejirelerde sol tusta Toqtarqoja, Tolymqoja, Qoıshyaǵalardyń kelip qosylýy, «aqnaımannyń» tabylýy, Baıǵana men Bolatshy rýlarynyń kelip qosylýy sıaqty oqıǵalar bolǵany ras jáne ol kezdeısoq emes. Baıys baba bastaǵan atalarymyz tarap ketken naıman taıpalaryn biriktirip nyǵaıtýǵa kóp kúsh jumsap, jatpaı turmaı aınalysqan sıaqty. Ony kázirgi «Nurly kósh» baǵdarlamasymen salystyrýǵa bolady. Osynyń nátıjesinde qazaq handyǵynyń quramynda naımandardyń yqpaly arta túsken. Ol jóninde Muhametjan Tynyshbaev «1500 – 1625 jyldar aralyǵynda Naımandar asa iri saıası rol atqardy. Olar basqa rýlarǵa qaraǵanda jan sanynyń artyqtyǵyna súıendi» - dep jazady. Sondyqtan babalarymyz áldebir jalǵyz atty adamdy panalatty degen, áldebir adasyp ketken balasyn taýyp alypty dep keletin shejire derekteri shyndyqtyń burmalanǵan túri. Ańyz shejirede «Toqtarqoja, Tolymqoja degen eki jigit áldeqaıdan aýyp keledi. Tolymqoja kereı ishine ketip Toqtarqoja Baıys bıdi panalaıdy» dep keledi. Odan ári Toqtarqoja Baıystyń jylqysyn baǵyp ketedi. «Sol úshin Baıys bı oǵan jalǵyz qyzy Maqtany qosqan, odan Báıjigit pen Janjigit týǵan» deıdi. Keıbir ańyzda olar qoja bolǵan nemese sart edi dep jatady.. Biraq olar qoja bolyp dinı istermen aınalyspaıdy, sart bolyp saýda jasamaıdy. Shejire deregi urpaqtan urpaqqa aýyzshy jetkiziledi de shyndyq kúnásiz burmalanyp ár jerde ártúrli nusqada aıtylady. Sondyqtan «estigenińdi aıtpa kórgenińdi aıt» demekshi jazbasha derekterge kóbirek súıenip, silteme jasap otyrmyz. Bul jerde Baıys sıaqty baılardyń jylqysy biz oılaǵandaı bir - er tabyn emes 10 myńnyń ar jaq – berjaǵynda bolatynyn eskersek ondaı úlken sharýashylyqty basqarý, ony jaýdan, juttan, ury – qarydan qorǵap aman saqtaý úlken iskerlikti qajet etedi. Onyń ústine ol kezdegi bıler atqarýshy bılikti de, saıası – quqyqtyq bılikti de jeke – dara atqarǵan, han – sultandarmen terezesi teń bir ulystyń nemese aımaqtyń dara bıleýshisi. Endeshe Baıys bı qyzyn álde bir ata tegi belgisiz jylqyshyǵa bere salmaıtyn shyǵar. Kamal aǵamyz óte oryndy pikir aıtady, tegi sol kisiniń izimen júrsek adaspaspyz, Toqarqojanyń uly Báıjigit te, onyń balalary Jumyq, Toǵas, Mámbet te Baıysqa, jalpy Qarakereıge jıen ekeni ras, biraq Naımanǵa jıen emes, arasynan han saılanýy olardyń asa tekti atanyń urpaqtary ekenin bildiredi. Endeshe Báıjigittiń arǵy babalary eshqandaı qoja da, sart ta emes, (Abaı «sart» dep tájikti aıtady) naımannyń uly hany Inansh Bilge qaǵannyń tóńireginen taraıdy degen tujyrym shyndyqqa saıady. Toqtarqojanyń uly Báıjigit qabyrǵaly bı bolǵany, onyń uldary Jumyq, Toǵas, Mámbet te elge tutqa eńseli tulǵalar bolǵany, Esim hannyń jaǵynda bolyp qol bastaǵan batyrlar, el bastaǵan bıler ekeni daýsyz. Olar el birligin saqtaýǵa, qazaq handyǵyn nyǵaıtýǵa ólsheýsiz úles qosqan iri qaıratkerler bolǵandyqtan Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq merekesi qarsańynda laıyqty baǵasyn alýy tıis. Toǵas han týraly áńgime álide bolsa tyń derektermen tolyqtyryla beredi degen senimdemiz.
(25. 02.(Aqpan). 2015j. Ertis óńiri)
T. Salqynbaev.
Toǵas han.
Elbasynyń bastamasymen bıylǵy jyly toılanǵaly otyrǵan qazaq handyǵynyń 550 jyldyq merekesin shyn máninde ǵasyr toıy deýge bolady. El mereıin esepsiz arttyratyn osy mereıtoı qarsańynda Qazaq handyǵynyń keregesin kerip ýyǵyn qadasqan, el birligin nyǵaıtýǵa úles qosqan tarıhı tulǵalar da laıyqty baǵasyn alýy tıis.
Negizi «babaqazaq» dáýiri saqtardyń zamanyna sáıkes kelse «Ataqazaq» dáýiri qudyretti ǵundar men aıbyndy túrik qaǵanatynan bastaý alady. Bulardan keıin de qazaq jerinde Túrgesh, Qarlýq, Oǵyz, Qypshaq, Qarahan sıaqty qýatty memleketter qurylyp bir - er ǵasyrda ydyrap ketip otyrdy. Olardyń qulaýyna kóbinese syrtqy jaýlardan da góri ishki urys – keris pen taq úshin talastyń yqpaly kóbirek bolǵan. Eń sońǵysy – aıbyndy Naıman memleketi bolsa onyń qudiretin arttyrǵan Inansh Bilge qaǵannyń kózi ketken soń artynda qalǵan eki balasy Taıan men Buıryq taqqa talasyp eldi ekige bólip áketip edi. Sóıtip «bólingendi bóri alady» degendeı naımandar Shyńǵys hanǵa ońaı olja boldy. Jalpy Shyńǵys hanǵa deıin qazaq jerin eshkim tolyq jaýlap alǵan emes. Shyńǵys han ımperıasy ydyraǵan soń da qazaq jerinde birneshe memlekettik qurylymdyr dúnıege kelip ishten ydyrap qurdymǵa ketip otyrdy.
Mysaly Qazaq ordasymen qatar qurylǵan Noǵaı ordasy ámirshiler men bılerdiń jaq – jaq bolǵan tartysynyń saldarynan artyna «Bas – basyńa bı bolsań Balqan taýǵa sımassyń» degen sóz ǵana qaldyrdy. Noǵaı halqy dúnıeniń tórt buryshyna shashyrap ketti. Búgingi bizdiń baǵymyzǵa qaraı Qazaq ordasy eń aldymen Kereı sultan men Jánibek sultannyń taqqa da, baqqa da talaspaı birin biri qoldaǵan, el birligin oılaǵan danalyǵynyń arqasynda saqtalyp kázirgi dárejege jetip otyr. Qazaq handyǵynyń irgesi nyǵaıǵannan keıin de syrtqy jaýlar men ishki jaýlardyń qaýpi seıilmedi. «İshten shyqqan jaý jaman» demekshi qalt etse boldy bir aımaqty bólip alyp bıleı jónelýge beıim sultan - ámirler ár ýaqytta daıyn turdy. Sondaı búlinshiliktiń biri – Tursyn hannyń búligin basýǵa Esim handy qoldaǵan, el birligin oılaǵan sultandar men bıler, batyrlar men ámirler jumyla kirisip kóp kúsh jumsady. Óıtkeni Tursyn han da ońaı jaý emes bolatyn. 1613 jyly qazaq ulystaryn ekige bólip Tashkentte óz bıligin ornatqan, Esim hanǵa qarsy 14 jyl kúres júrgizgen Tursyn hannyń «kem degende júz myń ásker shyǵara alatynyn» belgili jazýshy Muhtar Maǵaýın dáleldegen. Esim han eldiń shyǵysynda Jońǵarlarǵa qarsy joryqta júrgende onyń ordasy Túrkistanǵa shabýyl jasap el ishin búldirgen Tursyn han men Esim han áskerleriniń arasyndaǵy aqtyq shaıqas birneshe kúnge sozylǵan eken. Jeńiske jetken Esim han Tursyndy qoldaǵan eki ulys Qataǵan taıpasyn aıaýsyz jazalaǵan. Qataǵannyń arbanyń kúpsheginen boıy asqan erkek ataýlysy túgel naızaǵa ilinip, áıel zaty oljaǵa berildi. Sonyń saldarynan «irgeli eldiń týyn kóterip otyrǵan segiz ulystyń ekeýi túnekke batypty. Sodan beri qaraı qazaq memleketin qurǵan qaýym «alty alash» dep atalady» degendi taǵy da M. Maǵaýın aıtady.
Qandaı soǵysta bolsyn jeńiske erekshe úles qosqan qaharmandarǵa syı – sıapat kórsetilýi zańdy. Qazyna mal – múliktiń esebi belgisiz, odan basqa Tursyn han men qataǵannyń rýbasylarynyń «qyryq qyzy oljaǵa berildi» degendi kóne shejire jetkizedi. Qazanǵap Baıbol uly men Shákárim qajynyń shejirelerinde «Tursyn hannyń Qońyrbıke, Aıbıke, Nurbıke atty qyzdary arǵyn – tobyqty jigitterine berildi» degen derek birin biri qaıtalaıdy eken. Zeınolla Sánik «Abylaıdyń bas batyry» degen maqalasynda: «1627 jyly Báıjigitten týǵan Jumyq, Toǵas, Mámbetke úsh qyz tartý etildi. Narbıke Mámbetke, Qyzbıke Jumyqqa, Asylbıke Toǵasqa buıyrypty. Onyń ústine Toǵas batyrdy úsh aıdaı han taǵyna otyrǵyzyp úlken qoshemet kórsetken» - dep jazady. Bir rýly el esimin ıelenip otyrǵan Jánbıke ananyń da osy qatardan ekeni daýsyz, onyń Nazar batyrǵa buıyrǵanyn aıǵaqtaıtyn aýyzsha da, jazbasha da derekter jetkilikti. Nazar Baıystyń shóberesi bolǵanda Jumyq, Toǵas, Mámbet te shóbere jıenderi, zaman tustary bir bolǵan soń tize qosyp jaýǵa birge shabýy zańdy. Soǵysta batyrlyq kórsetkenniń bárine syı sıapat jasalady, al «han» ataǵy ekiniń birine berile bermeıdi. Bizdi batyr babalarymyz dańqty Jalańtós bahadúrmen zamandas bolǵan, birge qımyl - qyzmet jasaǵan. Oǵan belgili aqyn Nesipbek Aıtovtyń «Jalańtós» poemasyndaǵy mynadaı joldar dálel bola alady: «Jalańtós qamal buzǵan aldymenen, kórsetip sol soǵysta erlik eren» deı kele Esim hannyń aldyna qolǵa túsken Tursynnyń keltirilgenin, Jalańtóstiń erliginiń basymdaý bolǵanyn sıpattaı kelip: «Esimniń ámirimen Toǵas batyr, Tursynnyń shaýyp turyp basyn alǵan» dep tolǵaıdy. Budan baıqaıtynymyz, Esim hannyń eski saltty berik saqtap «Hannyń basyn han alady» degen qaǵıdany buljytpaı oryndaǵany. Ári qaraı qansha erlik jasasa da, talassyz laıyq bolsa da Jalańtóstiń han bolyp saılanbaý sebebin: «Bir kesip eki qaıta baılamaıtyn, Esimniń saıasaty aıdan aıqyn. Bolmasa Aqsúıektiń tuqymynan, Ol kezde qaradan han saılamaıtyn» dep jyrlaıdy. Kishi júz alshynnan shyqqan, qıyn – qystaý kezeńde eldiń qorǵany bolǵan kesek tulǵa Jalańtós bahadúrdiń Esim hanǵa ókpesi de bolǵanǵa uqsaıdy. Poemadaǵy «Jalańtós Samarqandy mekendegen, Oıy joq qazaǵynan ketem degen. Esimge ókpeleıtin syńaıy bar, handyqqa qarasynyp kótermegen» degen joldar osynyń aıǵaǵy. Mine osy derekter Toǵastyń han tuqymynan ekenin talassyz dáleldep tur. Rasynda túrki tektes taıpalardan shyǵyp el bılegen, qol bastaǵan, tipti memleket qurǵan asa iri tulǵalardyń ataq dárejesine «han» ataýy qosylmaıdy. Mysaly: Moǵolstannyń negizin qalaǵan Polatshy ámirge keıinnen «Ulys begi» ataǵy berilgen. Noǵaı ordasyn qurǵan Edige bı «ámir» ataǵymen ketken. Barlastan shyǵyp 35 jylda 37 memleketti baǵyndyrǵan aqsaq Temirdiń ózi «ámir» dárejesin qanaǵat tutty. Al Toǵas babanyń arǵy tegi jóninde: «Atamyz Toqtar qoja Sáıbek hannan, kezinde ozǵan eken myń men sannan» dep keletin shejire joldary men qatar qyryqmyltyq Súleımen bıdiń shejiresindegi: «Tarıhty endi aıtamyn Toqtarqoja, Sádibek han balasy tegi taza» degen shýmaǵy Toqtarqoja babanyń arǵy tegi han tuqymynan ekenin taǵy da aıǵaqtaıdy. Qabanbaı batyrdyń tarıhyn 35 jyldan beri zerttep júrgen Kamal Abdrahmanov «Shejiredegi Shaıban, Saıbaq, Sáıbek dep júrgen hanymyz Sádibek dep atalady» degen tujyrym aıtady. Ol osy pikirdi dáleldeı túsý úshin odan ári qaraı: «Qarakereı Qabanbaı 1724 jyly Túrkstanda han saılandy. Bul – fakt. Onyń nemere atasy Toǵas han saılandy. Ar jaǵynda shejire maquldaıtyn taǵy da toǵyz han bar» dep sabaqtaıdy. Toqtarqojanyń bir uly Mámbettiń nemeresi Qabanbaıǵa Abylaıdyń «Han batyr» ataǵyn berýi Uly qolbasshynyń batyrlyǵy men qatar tegine de qurmet kórsetkeni shyǵar. Babamyz handyqtyń quramyndaǵy ulystar men aımaqtardy bılegen handardyń biri bolýy da múmkin. Endigi áńgime babalarymyzdyń qaı hannyń urpaqtary degen suraq bolsa kázirgi zertteýshiler onyń da sheshýine jaqyndap qalǵan sıaqty. Naıman handyǵy ekige bólingennen keıin Shyńǵys han olardy bir – birden talqandady dedik. Taıan han bastaǵan dalalyq Naımandardy 1204 jyly tolyq jeńedi. Monǵoldardan yǵysqan Taıannyń uly Kúshlik han 1208 jyly jetisýǵa kelip Qaraqıdandardyń bıligin qulatyp óz memleketin qurǵan. Odan qatty qaýiptengen Shyńǵys han qalaıda naımandardy talqandap Kúshlik hannyń kózin joıýdy maqsat etti. Sol úshin jetisýǵa Jebe noıan bastaǵan surapyl áskerin jibergeni belgili. Kúsh – qýatyn jıyp úlgermegen Kúshlik han bul joly da jeńildi, bir - aq baǵynbady, az ǵana áskerimen kázirgi Tájik jeriniń Taýly Badahshan ólkesine deıin baryp osy jerde Jebe noıannyń qolynan qaza tapty. Monǵolǵa qarsy 14 jyl kúresip sol kúıi baǵynbaı ketken Kúshlik hanǵa aqyryna deıin ilesken naımannyń negizgi toby «qara naımandar» bolatyn deıdi Kamal aǵamyz. Naımannyń handary osy «qara naımannan» shyǵatynyn taǵy da bizge shejire jetkizedi. Odan ári qaraı ol «Baıys bıdiń tusynda basqa ulttardyń quramynda qalyp qoıǵan naımandardyń úlken toptary qazaq naımandaryna qosyldy» dep jazady. Biz biletin ańyz shejirelerde sol tusta Toqtarqoja, Tolymqoja, Qoıshyaǵalardyń kelip qosylýy, «aqnaımannyń» tabylýy, Baıǵana men Bolatshy rýlarynyń kelip qosylýy sıaqty oqıǵalar bolǵany ras jáne ol kezdeısoq emes. Baıys baba bastaǵan atalarymyz tarap ketken naıman taıpalaryn biriktirip nyǵaıtýǵa kóp kúsh jumsap, jatpaı turmaı aınalysqan sıaqty. Ony kázirgi «Nurly kósh» baǵdarlamasymen salystyrýǵa bolady. Osynyń nátıjesinde qazaq handyǵynyń quramynda naımandardyń yqpaly arta túsken. Ol jóninde Muhametjan Tynyshbaev «1500 – 1625 jyldar aralyǵynda Naımandar asa iri saıası rol atqardy. Olar basqa rýlarǵa qaraǵanda jan sanynyń artyqtyǵyna súıendi» - dep jazady. Sondyqtan babalarymyz áldebir jalǵyz atty adamdy panalatty degen, áldebir adasyp ketken balasyn taýyp alypty dep keletin shejire derekteri shyndyqtyń burmalanǵan túri. Ańyz shejirede «Toqtarqoja, Tolymqoja degen eki jigit áldeqaıdan aýyp keledi. Tolymqoja kereı ishine ketip Toqtarqoja Baıys bıdi panalaıdy» dep keledi. Odan ári Toqtarqoja Baıystyń jylqysyn baǵyp ketedi. «Sol úshin Baıys bı oǵan jalǵyz qyzy Maqtany qosqan, odan Báıjigit pen Janjigit týǵan» deıdi. Keıbir ańyzda olar qoja bolǵan nemese sart edi dep jatady.. Biraq olar qoja bolyp dinı istermen aınalyspaıdy, sart bolyp saýda jasamaıdy. Shejire deregi urpaqtan urpaqqa aýyzshy jetkiziledi de shyndyq kúnásiz burmalanyp ár jerde ártúrli nusqada aıtylady. Sondyqtan «estigenińdi aıtpa kórgenińdi aıt» demekshi jazbasha derekterge kóbirek súıenip, silteme jasap otyrmyz. Bul jerde Baıys sıaqty baılardyń jylqysy biz oılaǵandaı bir - er tabyn emes 10 myńnyń ar jaq – berjaǵynda bolatynyn eskersek ondaı úlken sharýashylyqty basqarý, ony jaýdan, juttan, ury – qarydan qorǵap aman saqtaý úlken iskerlikti qajet etedi. Onyń ústine ol kezdegi bıler atqarýshy bılikti de, saıası – quqyqtyq bılikti de jeke – dara atqarǵan, han – sultandarmen terezesi teń bir ulystyń nemese aımaqtyń dara bıleýshisi. Endeshe Baıys bı qyzyn álde bir ata tegi belgisiz jylqyshyǵa bere salmaıtyn shyǵar. Kamal aǵamyz óte oryndy pikir aıtady, tegi sol kisiniń izimen júrsek adaspaspyz, Toqarqojanyń uly Báıjigit te, onyń balalary Jumyq, Toǵas, Mámbet te Baıysqa, jalpy Qarakereıge jıen ekeni ras, biraq Naımanǵa jıen emes, arasynan han saılanýy olardyń asa tekti atanyń urpaqtary ekenin bildiredi. Endeshe Báıjigittiń arǵy babalary eshqandaı qoja da, sart ta emes, (Abaı «sart» dep tájikti aıtady) naımannyń uly hany Inansh Bilge qaǵannyń tóńireginen taraıdy degen tujyrym shyndyqqa saıady. Toqtarqojanyń uly Báıjigit qabyrǵaly bı bolǵany, onyń uldary Jumyq, Toǵas, Mámbet te elge tutqa eńseli tulǵalar bolǵany, Esim hannyń jaǵynda bolyp qol bastaǵan batyrlar, el bastaǵan bıler ekeni daýsyz. Olar el birligin saqtaýǵa, qazaq handyǵyn nyǵaıtýǵa ólsheýsiz úles qosqan iri qaıratkerler bolǵandyqtan Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq merekesi qarsańynda laıyqty baǵasyn alýy tıis. Toǵas han týraly áńgime álide bolsa tyń derektermen tolyqtyryla beredi degen senimdemiz.
You Might Also Like
