Toptyq minez - qylyq
Sabaq: 48
Taqyryby: §50. Toptyq minez - qylyq
Sabaqtyń maqsaty: toptasyp tirshilik etýdiń túrleri, ınstınkt týra túsinik pen uǵym berip, toptasyp tirshilik etetin jándikter tobyndaǵy eńbek bólinisiniń mánin, janýar túri úshin mańyzyn ashý.
Sabaqtyń tıpi: habarlama jáne jańa bilimdi qalyptastyrý
Ádistemelik sheshim: suhbat, áńgime - suhbat, kestelerdi jáne sýretterdi qoldaný, kórnekilik
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Órmekshiler men býnaqdenelilerdiń júıke júıesiniń shubalshańdardikinen ereksheligi nede?
Refleks degen ne? Jándikterdiń qorek izdeýi, qorǵanýy, t. s. s. áreketteri reflekstiń qandaı túrine jatady?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Toptasyp tirshilik etý – janýarlar áleminde keńinen taralǵan qubylys. Bir túrge jatatyn janýarlardyń ishinde jeke - dara tirshilik etetinderi de, búkil tirshiligin toptasyp «tuqymtop» (semá) bolyp ótkizetinderi de bar. Sondyqtan osy sońǵylaryn «qoǵamdyq» janýarlarǵa jatqyzady. Tabıǵı jaǵdaılarda býnaqdenelilerdiń «úılerin», balara, aralardyń kárezderin, qumyrsqalardyń ıeleýin jıi kezdestirýge bolady.
Al qustar men sútqorektiler de úıir, shoǵyr, tuqymtop jáne t. b. toptasyp tirshilik etý kópshilik jaǵdaıda tabıǵattaǵy maýsymdyq ózgeristerge, ár janýar tirshiligindegi kóbeıý, urpaǵyna qamqorlyq jasaý, bir jerden ekinshi jerge oryn aýystyrý, ıaǵnı jylystaý (mıgrasıa) jáne t. b. osy sıaqty áreketterge baılanysty ýaqytsha bolýy da múmkin. Mysaly, kóbeıý kezindegi balyqtardyń toptasyp óristeýi; jyl qustarynyń jyly jaqqa sap túzep ushýy (úırek, tyrna, qaz jáne t. b.), usaq qustardyń úıme - júıme birlesip ushýy (qaratorǵaı, boztorǵaı, uzaq jáne t. b.).
Turaqty úıir, tabyn nemese jataq quryp tirshilik etetin janýarlar qustar men sútqorektiler ishinde az emes. Mysaly, dalamyzdyń sáni qulandar turaqty úıir quryp tirshilik etedi.
Qoǵamdasyp - birlesip tirshilik etetin janýarlarǵa toptyq minez - qylyq tán. Máselen, qulan úıirlerinde aıǵyr búkil úıirdi basqarady, al bıe búkil úıirdiń oryn almastyryp, qozǵalýyn baǵyttap otyrady.
Aıǵyr úıirge kirip, olarmen birge jaıylmaıdy. Shetinde ońashalaý, saıaq júrip jaıylady. Biraq úıirdi kózinen tasa etpeı, únemi baqylaıdy. Eger úıirdiń baǵytyn ózgertý kerek bolsa, ol qulaǵyn jymıtyp, moıynyn sozyp, basyn tómen sala qorqytý arqyly bıeler men qulyn - taılardy qajetti baǵytqa qaraı aıdaıdy. Al «tyńdaı» qoımaǵandarǵa aýyzyn ashyp, tisin saqyrlatyp, aıbat kórsetip, úıirge aıdap qosady. Jetekshi aıǵyr men bıege úıirdi yqpaly bar 1 - 2 bıe - qulandar da «tártippen» ustaýǵa kómektesedi. Úıir ishiniń ózinde únemi birge júretin, qatar jaıylatyn, tynyqqan kezde bir - biriniń jalyn qasyp, «qyzmet kórsetetin», basqasha aıtqanda, bir - birin jaqyn tartyp, únemi «kóńil bólip» kómektesetin qulandar bolady. Tabyn, úıir bolyp tirshilik etetin janýarlardyń árbireýiniń minez - qylyǵynda jeke - dara tirshilik etetin janýarlardyń minez - qylyǵynan erekshelikter ańǵarylady. Bul máseleni túsiný úshin az da bolsa ózińe tanys qumyrsqa ıleýindegi qumyrsqalardyń toptyq tirshilik áreketterin aıtýǵa bolady.
Qumyrsqa, ara, túkti ara sıaqty býnaqdenelilerdi shaǵatyn jarǵaqqanattylar d. a. Sebebi, bulardyń analyq bezi men jumyrtqa joly tútikshesi óziniń negizgi qyzmetinen basqa qorǵaný jáne jaýyna shabýyl jasaıtyn quryl retinde qosymsha qyzmet atqarady.
Jumysshy qumyrsqalardyń qursaǵynyń jartysynan artyǵyn qumyrsqa qyshqylyn úzetin edáýir úlken ýly bez alyp jatyr. Bul ýly bezdiń syrtyndaǵy bulshyqetter jaqsy damyǵan. Bulshyqetter jıyrylǵan kezde bezdegi qyshqyl tútik arqyly ekpinmen syrtqa aǵylatyn suıyqtyq 0, 5 m qashyqtyqqa deıin jetedi.
Qumyrsqa ıleýinde kópshilik jaǵdaıda qyzmeti jaǵynan qumyrsqalardyń úsh mamandanǵan toby: 1) jynystyq top (atalyq jáne analyq qumyrsqalar): bular kóbeıý, qonys aýdarý qyzmetin atqarady; 2) uıa salý, jynystyq qumyrsqalardy jáne jumyrtqalar men uryqtardy kútý, qorek jınap ákelý sıaqty jumystardy oryndaıtyn jumysshy qumyrsqalar; 3) tirshiligin uıada ótkizetin, jumysshy qumyrsqalar jınaǵan dánderdi jumsartyp, ezindige aınaldyratyn jáne uıany jaýlardan qorǵaıtyn jaýynger qumyrsqalar bolady.
Jeke - dara tirshilik etetin býnaqdenelilerge qaraǵanda toptasyp, úıirlesip tirshilik etetinderdiń bir - birimen habarlasatyn, bir - birine aqparat beretin quraldary – «tili» áldeqaıda jetilgen. Mysaly, eshqashan ata - enesimen birge bolyp kórmegen shybynda, tipti ınstınktpen týa bitken «tilindegi» «sózdiń» quramy, eń kóp degende on shaqtydan aspaıdy. Qumyrsqa ıeleýiniń kúmbezinde júrgen shaǵyn topqa, shybyqpen túrtkilep, tıisip kór! Bulardyń mazasyzdanǵanyn birneshe sekýndta búkil ıeleýdegi qumyrsqalar biledi. Qumyrsqa ıeleýine kiretin joldarǵa «keskilesken kúreske daıynbyz» degendeı ıeleýdi qorǵaıtyn qumyrsqalar qaptap shyǵa bastaıdy.
Olar habardy qaıdan, qalaı alady? Taıa tıip, mazasyzdanǵan qumyrsqalar ýly bezderindegi qumyrsqa qyshqyly men erekshe suıyqtyqty syzdyqtatyp atqylaıdy. Qyshqyl – qorǵanysh quraly, suıyqtyq qaýipti bildirip, qumyrsqalardy kúreske shaqyratyn shartty belgi bolyp tabylady. Bul suıyqtyqty ıleý tóbesindegi qumyrsqalar «atalyǵynda», olardyń mańyndaǵy aımaqta júrgen qumyrsqalarǵa tıedi, endi olar da basqalarǵa osyndaı belgi beredi. Osylaı shartty belgi tizbekti habarlasý arqyly búkil ıleýge óte tez taralady. Al qyshqyl men suıyqtyq ıisin kórshi ıleýdegi qumyrsqalar da tez qabyldap, qorǵanýǵa daıyndalyp úlgeredi.
Jumysshy qumyrsqalar qumyrsqa ıleýindegi ár «bólmeniń» tirshiligine qajetti jaǵdaılaryn túısinip sezine alady. Ieleýdiń aldyńǵy bólimderi salqyn taratqan kezde ondaǵy dernásilder men qýyrshaqtardy ıleýdiń jer betindegi kúnniń qyzýymen jylynatyn bólmelerine tasyp ornalastyrady. Al bul bólmeler salqyndaı bastasa nemese tym qyzyp, temperatýra dernásil tirshiligine qaýip tóndire bastasa, olardy aldyńǵy bólmelerge tasıdy.
Aralar, túkti aralar urpaqtaryn kárez uıalaryna ýystyryp tası almaıdy. Biraq jumysshy aralar bulshyqetteriniń kómegimen qanattaryn tez - tez qımyldatyp, uıany jylytady nemese jeldetý arqyly temperatýrany qalpyna keltiredi de uıany salqyndatady. Qumyrsqalar men balaralar uıadaǵy ylǵaldy da rettep, qajetti qalypta ustaıdy. Olar jemsaýymen sý ákelip, uıaǵa búrkıdi. Ylǵal kóp bolsa, jeldetip qurǵatady.
Qoǵamdyq býnaqdeneliler qorektiń qoryn kóp daıyndaıdy.
Óte ystyq jáne qurǵaq jerlerde tirshilik etetin ıleý qumyrsqalarynyń ishinde «bal - bóshkler»d. a - tyn qorek qoryn arnaıy saqtaıtyndary bar. Jumysshy qumyrsqalar olardyń jemsaýyndaǵy baldy qustyrtyp, óz jemsaýyna jınap alady. Sóıtip arnaıy, bólmelerde ornalasqan analyq qumyrsqalardy, dernásilder men jas qumyrsqalardy qorektendiredi.
Keıde «bal - bóshke» qumyrsqa óz salmaǵynan qulap túsip, jemsaýy jarylsa, jumysshy qumyrsqalar dereý jertórelerge keledi de, bóshke qumyrsqanyń jemsaýyna baldy qaıta jınap salady. Jarylǵan jerin «tigedi», qaıtyp ilip qoıady. Árıne, jumys ústinde ózderi de baldy jalap toıynady. Eger qulaǵan bóshke - qumyrsqa ólip qalsa, onyń balyn basqa «bóshke - qumyrsqanyń» jemsýyna quıady. Ólgen qumyrsqany ıleýdegi arnaıy daıyndalǵan uıalarǵa domalatyp aparyp tastaıdy. Olarǵa eshkim tıispeıdi.
Jemsaýynda qorektik qordy jetkilikti mólsherde saqtaý keıbir qumyrsqalar úshin ońaı emes. Sondyqtan qumyrsqalardyń kóptegen túrleri ıleý bólmelerine ósimdik dánderin, ósimdik biteleriniń kepken ólekselerin jáne taǵy basqa qorekke jaraıtyn azyq qoryn jınaıdy. Al qumyrsqalardyń keıbir túrleri, mysaly, japyraqkeskish qumyrsqalar bir túnde úlken bir aǵashtyq japyraqtaryn qıyp túsiredi de, olardy qolshatyr sıaqty basyna kóterip ıleýine tasyp alady. Bul japyraqtardy jumysshy qumyrsqalar shaınap, birkelki ezindige aınaldyrady. Osy ezindi betinde óte maıda sańyraýqulaqtar ósedi. Eń kishkentaı jumysshy qumyrsqalar osy sańyraýqulaqtardy otap, jınaýmen aınalysady. Hansha - qumyrsqa jańa turaq jasap, oryn aýystyrǵanda japyraq ezindisinen óziniń túski asyna arnalǵan eń sońǵy úlesin ala ketedi de, ony sol jańa ıleý turaǵynyń qasynda sańyraýqulaq tálimbaǵyn (plantasıa) ósirýge paıdalanady. Qumyrsqalar sańyraýqulaqtardyń, býnaqdenelilerdiń shyrynyń soryp qorektenedi.
Mine, qumyrsqalarda «naǵyz mı» jetilip damymaǵanymen, qoǵamdyq tirshilik etý nátıjesinde áreketteri óte kúrdeli, tipti «aqyl - oımen» istelgendeı deńgeıde kóteriledi. Degenmen bul áreketter – ıleýdegi toptasyp tirshilik etetin qumyrsqalardyń týra bitken shartsyz refleksteri men eńbektený nátıjesindegi «tájirıbeden» berik qalyptasqan shartty refleksterdiń ózara úılesýi. Munyń ózi – ıleýdegi júzdegen qumyrsqa áreketiniń úılesimdiliginen kórinis beretin toptyq minez - qylyq.
Shartsyz jáne shartty refleksterdiń úılesimdiligi negizinde jasalatyn kúrdeli áreketterdi ınstınkt deıdi. Instınkt - ár qumyrsqaǵa tán qasıet. Al qoǵamdasyp tirshilik etetin býnaqdenelilerde arnaıy «áleýmettik» ınstınkt bolady. Jalpy jas qumyrsqalar óz tobynyń ıesin birtindep túısinip, ony ajyratýdy júre kele úırenedi. Ádette bir ıeleýdegi qumyrsqalardyń ishinde basqa ıeleýden bir qumyrsqa kelip kirmek bolsa, ıeleý jaýyngerleri birden onyń «bóten» ekenin sezip, ıeleýge jolatpaıdy.
Eger qumyrsqany qýyrshaq kezinde basqa ıeleýdegi qýyrshaqtardyń qasyna ornalastyrsa, ol qýyrshaqtan shyqqanda osy ıeleýdiń baıyrǵy turǵyndary ony óz qumyrsqasyndaı qabyldap, jatsynbaı úıirlesip ketedi. Ol keıin jaýynger bolsa, burynǵy óz ıeleýi qumyrsqalaryn óziniń jańa ıeleýine jibermeıdi.
Mine, bul qumyrsqa áreketteriniń ınstınktke negizdelgenin kórsetedi.
Qumyrsqa ıleýin is júzinde joıyp jiber múmkin emes. Mysaly, qumyrsqa ıleýine ýlanǵan nárse tastasa, kópshilik qumyrsqalar, sonyń ishinde analyq qumyrsqalardyń birazy qyrylyp qalǵanymen, ıleýdiń kóptegen uıalarynda tiri qalǵan nemese azyq jınaýǵa ketip oralǵan jumysshy qumyrsqalar arasynda qaıtadan «eńbek bólinisi» bolady. Analyq qumyrsqalarmen birlese otyryp, jumysshy qumyrsqalardyń birazy jumyrtqa salady, ıleýdegi tuqymtop músheleriniń sany qaıtadan qalpyna keledi.
Ileýdegi azyq jınaıtyn qumyrsqalar qyrylyp qalsa, kórshi ıleýlerden jas qumyrsqalar ákelinip, «qul» retinde olardyń ornyn basady. Tuqymtopty qaıta qalpyna keltire alýdyń osyndaı joldary deńgeıde bolýy kóptegen qumyrsqa tuqymtobynyń tabıǵı janýarlary joq ekenin kórsetedi. Biraq osyǵan qaramastan qumyrsqalar kez kelgen jerde tirshilik ete almaıdy. Olar úshin belgi bir temperatýrasy, ylǵaldylyǵy, azyq qory bar aımaqtar kerek. Sondyqtan ondaı jaǵdaılary bar aımaqtarda qumyrsqalardyń belgili bir túri ǵana tirshilik etedi. Eger qumyrsqalar shamadan tys kóbeıip ketse, azyq - túlik tapshylyǵynan qyrylady. Sondyqtan ıleýde tirshilik etetin qumyrsqalar óz mańaıyndaǵy aımaqtyń belgili bir bóligine basqa tuqymtoptardyń, tipti ózine jaqyn týystas toptardyń qumyrsqalaryn jibermeı, sol aımaqty qorǵaıdy.
Aýmaqty, ıaǵnı óziniń mekenin basqa týystastarynan qorǵaý – kóptegen janýarlarǵa tán minez – qylyq
İV. Bilimdi qorytyndylaý jáne júıeleý
Toptasyp tirshilik etý qandaı janýarlarǵa tán?
Tabyn, úıir bolyp tirshilik etetin qandaı úı haıýanattaryn bilesińder?
Qumyrsqa, balara, ara sıaqty býnaqdenelilerdiń bir - birinen ózara «aqparat beretin tilin» ne sebepti baı deımiz?
Instınkt degen ne?
Úı tapsyrmasy. § 50 oqý, taqyryptyń sońyndaǵy suraqtarǵa jaýap berý.
Oqýshylardy baǵalaý.
Taqyryby: §50. Toptyq minez - qylyq
Sabaqtyń maqsaty: toptasyp tirshilik etýdiń túrleri, ınstınkt týra túsinik pen uǵym berip, toptasyp tirshilik etetin jándikter tobyndaǵy eńbek bólinisiniń mánin, janýar túri úshin mańyzyn ashý.
Sabaqtyń tıpi: habarlama jáne jańa bilimdi qalyptastyrý
Ádistemelik sheshim: suhbat, áńgime - suhbat, kestelerdi jáne sýretterdi qoldaný, kórnekilik
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Órmekshiler men býnaqdenelilerdiń júıke júıesiniń shubalshańdardikinen ereksheligi nede?
Refleks degen ne? Jándikterdiń qorek izdeýi, qorǵanýy, t. s. s. áreketteri reflekstiń qandaı túrine jatady?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Toptasyp tirshilik etý – janýarlar áleminde keńinen taralǵan qubylys. Bir túrge jatatyn janýarlardyń ishinde jeke - dara tirshilik etetinderi de, búkil tirshiligin toptasyp «tuqymtop» (semá) bolyp ótkizetinderi de bar. Sondyqtan osy sońǵylaryn «qoǵamdyq» janýarlarǵa jatqyzady. Tabıǵı jaǵdaılarda býnaqdenelilerdiń «úılerin», balara, aralardyń kárezderin, qumyrsqalardyń ıeleýin jıi kezdestirýge bolady.
Al qustar men sútqorektiler de úıir, shoǵyr, tuqymtop jáne t. b. toptasyp tirshilik etý kópshilik jaǵdaıda tabıǵattaǵy maýsymdyq ózgeristerge, ár janýar tirshiligindegi kóbeıý, urpaǵyna qamqorlyq jasaý, bir jerden ekinshi jerge oryn aýystyrý, ıaǵnı jylystaý (mıgrasıa) jáne t. b. osy sıaqty áreketterge baılanysty ýaqytsha bolýy da múmkin. Mysaly, kóbeıý kezindegi balyqtardyń toptasyp óristeýi; jyl qustarynyń jyly jaqqa sap túzep ushýy (úırek, tyrna, qaz jáne t. b.), usaq qustardyń úıme - júıme birlesip ushýy (qaratorǵaı, boztorǵaı, uzaq jáne t. b.).
Turaqty úıir, tabyn nemese jataq quryp tirshilik etetin janýarlar qustar men sútqorektiler ishinde az emes. Mysaly, dalamyzdyń sáni qulandar turaqty úıir quryp tirshilik etedi.
Qoǵamdasyp - birlesip tirshilik etetin janýarlarǵa toptyq minez - qylyq tán. Máselen, qulan úıirlerinde aıǵyr búkil úıirdi basqarady, al bıe búkil úıirdiń oryn almastyryp, qozǵalýyn baǵyttap otyrady.
Aıǵyr úıirge kirip, olarmen birge jaıylmaıdy. Shetinde ońashalaý, saıaq júrip jaıylady. Biraq úıirdi kózinen tasa etpeı, únemi baqylaıdy. Eger úıirdiń baǵytyn ózgertý kerek bolsa, ol qulaǵyn jymıtyp, moıynyn sozyp, basyn tómen sala qorqytý arqyly bıeler men qulyn - taılardy qajetti baǵytqa qaraı aıdaıdy. Al «tyńdaı» qoımaǵandarǵa aýyzyn ashyp, tisin saqyrlatyp, aıbat kórsetip, úıirge aıdap qosady. Jetekshi aıǵyr men bıege úıirdi yqpaly bar 1 - 2 bıe - qulandar da «tártippen» ustaýǵa kómektesedi. Úıir ishiniń ózinde únemi birge júretin, qatar jaıylatyn, tynyqqan kezde bir - biriniń jalyn qasyp, «qyzmet kórsetetin», basqasha aıtqanda, bir - birin jaqyn tartyp, únemi «kóńil bólip» kómektesetin qulandar bolady. Tabyn, úıir bolyp tirshilik etetin janýarlardyń árbireýiniń minez - qylyǵynda jeke - dara tirshilik etetin janýarlardyń minez - qylyǵynan erekshelikter ańǵarylady. Bul máseleni túsiný úshin az da bolsa ózińe tanys qumyrsqa ıleýindegi qumyrsqalardyń toptyq tirshilik áreketterin aıtýǵa bolady.
Qumyrsqa, ara, túkti ara sıaqty býnaqdenelilerdi shaǵatyn jarǵaqqanattylar d. a. Sebebi, bulardyń analyq bezi men jumyrtqa joly tútikshesi óziniń negizgi qyzmetinen basqa qorǵaný jáne jaýyna shabýyl jasaıtyn quryl retinde qosymsha qyzmet atqarady.
Jumysshy qumyrsqalardyń qursaǵynyń jartysynan artyǵyn qumyrsqa qyshqylyn úzetin edáýir úlken ýly bez alyp jatyr. Bul ýly bezdiń syrtyndaǵy bulshyqetter jaqsy damyǵan. Bulshyqetter jıyrylǵan kezde bezdegi qyshqyl tútik arqyly ekpinmen syrtqa aǵylatyn suıyqtyq 0, 5 m qashyqtyqqa deıin jetedi.
Qumyrsqa ıleýinde kópshilik jaǵdaıda qyzmeti jaǵynan qumyrsqalardyń úsh mamandanǵan toby: 1) jynystyq top (atalyq jáne analyq qumyrsqalar): bular kóbeıý, qonys aýdarý qyzmetin atqarady; 2) uıa salý, jynystyq qumyrsqalardy jáne jumyrtqalar men uryqtardy kútý, qorek jınap ákelý sıaqty jumystardy oryndaıtyn jumysshy qumyrsqalar; 3) tirshiligin uıada ótkizetin, jumysshy qumyrsqalar jınaǵan dánderdi jumsartyp, ezindige aınaldyratyn jáne uıany jaýlardan qorǵaıtyn jaýynger qumyrsqalar bolady.
Jeke - dara tirshilik etetin býnaqdenelilerge qaraǵanda toptasyp, úıirlesip tirshilik etetinderdiń bir - birimen habarlasatyn, bir - birine aqparat beretin quraldary – «tili» áldeqaıda jetilgen. Mysaly, eshqashan ata - enesimen birge bolyp kórmegen shybynda, tipti ınstınktpen týa bitken «tilindegi» «sózdiń» quramy, eń kóp degende on shaqtydan aspaıdy. Qumyrsqa ıeleýiniń kúmbezinde júrgen shaǵyn topqa, shybyqpen túrtkilep, tıisip kór! Bulardyń mazasyzdanǵanyn birneshe sekýndta búkil ıeleýdegi qumyrsqalar biledi. Qumyrsqa ıeleýine kiretin joldarǵa «keskilesken kúreske daıynbyz» degendeı ıeleýdi qorǵaıtyn qumyrsqalar qaptap shyǵa bastaıdy.
Olar habardy qaıdan, qalaı alady? Taıa tıip, mazasyzdanǵan qumyrsqalar ýly bezderindegi qumyrsqa qyshqyly men erekshe suıyqtyqty syzdyqtatyp atqylaıdy. Qyshqyl – qorǵanysh quraly, suıyqtyq qaýipti bildirip, qumyrsqalardy kúreske shaqyratyn shartty belgi bolyp tabylady. Bul suıyqtyqty ıleý tóbesindegi qumyrsqalar «atalyǵynda», olardyń mańyndaǵy aımaqta júrgen qumyrsqalarǵa tıedi, endi olar da basqalarǵa osyndaı belgi beredi. Osylaı shartty belgi tizbekti habarlasý arqyly búkil ıleýge óte tez taralady. Al qyshqyl men suıyqtyq ıisin kórshi ıleýdegi qumyrsqalar da tez qabyldap, qorǵanýǵa daıyndalyp úlgeredi.
Jumysshy qumyrsqalar qumyrsqa ıleýindegi ár «bólmeniń» tirshiligine qajetti jaǵdaılaryn túısinip sezine alady. Ieleýdiń aldyńǵy bólimderi salqyn taratqan kezde ondaǵy dernásilder men qýyrshaqtardy ıleýdiń jer betindegi kúnniń qyzýymen jylynatyn bólmelerine tasyp ornalastyrady. Al bul bólmeler salqyndaı bastasa nemese tym qyzyp, temperatýra dernásil tirshiligine qaýip tóndire bastasa, olardy aldyńǵy bólmelerge tasıdy.
Aralar, túkti aralar urpaqtaryn kárez uıalaryna ýystyryp tası almaıdy. Biraq jumysshy aralar bulshyqetteriniń kómegimen qanattaryn tez - tez qımyldatyp, uıany jylytady nemese jeldetý arqyly temperatýrany qalpyna keltiredi de uıany salqyndatady. Qumyrsqalar men balaralar uıadaǵy ylǵaldy da rettep, qajetti qalypta ustaıdy. Olar jemsaýymen sý ákelip, uıaǵa búrkıdi. Ylǵal kóp bolsa, jeldetip qurǵatady.
Qoǵamdyq býnaqdeneliler qorektiń qoryn kóp daıyndaıdy.
Óte ystyq jáne qurǵaq jerlerde tirshilik etetin ıleý qumyrsqalarynyń ishinde «bal - bóshkler»d. a - tyn qorek qoryn arnaıy saqtaıtyndary bar. Jumysshy qumyrsqalar olardyń jemsaýyndaǵy baldy qustyrtyp, óz jemsaýyna jınap alady. Sóıtip arnaıy, bólmelerde ornalasqan analyq qumyrsqalardy, dernásilder men jas qumyrsqalardy qorektendiredi.
Keıde «bal - bóshke» qumyrsqa óz salmaǵynan qulap túsip, jemsaýy jarylsa, jumysshy qumyrsqalar dereý jertórelerge keledi de, bóshke qumyrsqanyń jemsaýyna baldy qaıta jınap salady. Jarylǵan jerin «tigedi», qaıtyp ilip qoıady. Árıne, jumys ústinde ózderi de baldy jalap toıynady. Eger qulaǵan bóshke - qumyrsqa ólip qalsa, onyń balyn basqa «bóshke - qumyrsqanyń» jemsýyna quıady. Ólgen qumyrsqany ıleýdegi arnaıy daıyndalǵan uıalarǵa domalatyp aparyp tastaıdy. Olarǵa eshkim tıispeıdi.
Jemsaýynda qorektik qordy jetkilikti mólsherde saqtaý keıbir qumyrsqalar úshin ońaı emes. Sondyqtan qumyrsqalardyń kóptegen túrleri ıleý bólmelerine ósimdik dánderin, ósimdik biteleriniń kepken ólekselerin jáne taǵy basqa qorekke jaraıtyn azyq qoryn jınaıdy. Al qumyrsqalardyń keıbir túrleri, mysaly, japyraqkeskish qumyrsqalar bir túnde úlken bir aǵashtyq japyraqtaryn qıyp túsiredi de, olardy qolshatyr sıaqty basyna kóterip ıleýine tasyp alady. Bul japyraqtardy jumysshy qumyrsqalar shaınap, birkelki ezindige aınaldyrady. Osy ezindi betinde óte maıda sańyraýqulaqtar ósedi. Eń kishkentaı jumysshy qumyrsqalar osy sańyraýqulaqtardy otap, jınaýmen aınalysady. Hansha - qumyrsqa jańa turaq jasap, oryn aýystyrǵanda japyraq ezindisinen óziniń túski asyna arnalǵan eń sońǵy úlesin ala ketedi de, ony sol jańa ıleý turaǵynyń qasynda sańyraýqulaq tálimbaǵyn (plantasıa) ósirýge paıdalanady. Qumyrsqalar sańyraýqulaqtardyń, býnaqdenelilerdiń shyrynyń soryp qorektenedi.
Mine, qumyrsqalarda «naǵyz mı» jetilip damymaǵanymen, qoǵamdyq tirshilik etý nátıjesinde áreketteri óte kúrdeli, tipti «aqyl - oımen» istelgendeı deńgeıde kóteriledi. Degenmen bul áreketter – ıleýdegi toptasyp tirshilik etetin qumyrsqalardyń týra bitken shartsyz refleksteri men eńbektený nátıjesindegi «tájirıbeden» berik qalyptasqan shartty refleksterdiń ózara úılesýi. Munyń ózi – ıleýdegi júzdegen qumyrsqa áreketiniń úılesimdiliginen kórinis beretin toptyq minez - qylyq.
Shartsyz jáne shartty refleksterdiń úılesimdiligi negizinde jasalatyn kúrdeli áreketterdi ınstınkt deıdi. Instınkt - ár qumyrsqaǵa tán qasıet. Al qoǵamdasyp tirshilik etetin býnaqdenelilerde arnaıy «áleýmettik» ınstınkt bolady. Jalpy jas qumyrsqalar óz tobynyń ıesin birtindep túısinip, ony ajyratýdy júre kele úırenedi. Ádette bir ıeleýdegi qumyrsqalardyń ishinde basqa ıeleýden bir qumyrsqa kelip kirmek bolsa, ıeleý jaýyngerleri birden onyń «bóten» ekenin sezip, ıeleýge jolatpaıdy.
Eger qumyrsqany qýyrshaq kezinde basqa ıeleýdegi qýyrshaqtardyń qasyna ornalastyrsa, ol qýyrshaqtan shyqqanda osy ıeleýdiń baıyrǵy turǵyndary ony óz qumyrsqasyndaı qabyldap, jatsynbaı úıirlesip ketedi. Ol keıin jaýynger bolsa, burynǵy óz ıeleýi qumyrsqalaryn óziniń jańa ıeleýine jibermeıdi.
Mine, bul qumyrsqa áreketteriniń ınstınktke negizdelgenin kórsetedi.
Qumyrsqa ıleýin is júzinde joıyp jiber múmkin emes. Mysaly, qumyrsqa ıleýine ýlanǵan nárse tastasa, kópshilik qumyrsqalar, sonyń ishinde analyq qumyrsqalardyń birazy qyrylyp qalǵanymen, ıleýdiń kóptegen uıalarynda tiri qalǵan nemese azyq jınaýǵa ketip oralǵan jumysshy qumyrsqalar arasynda qaıtadan «eńbek bólinisi» bolady. Analyq qumyrsqalarmen birlese otyryp, jumysshy qumyrsqalardyń birazy jumyrtqa salady, ıleýdegi tuqymtop músheleriniń sany qaıtadan qalpyna keledi.
Ileýdegi azyq jınaıtyn qumyrsqalar qyrylyp qalsa, kórshi ıleýlerden jas qumyrsqalar ákelinip, «qul» retinde olardyń ornyn basady. Tuqymtopty qaıta qalpyna keltire alýdyń osyndaı joldary deńgeıde bolýy kóptegen qumyrsqa tuqymtobynyń tabıǵı janýarlary joq ekenin kórsetedi. Biraq osyǵan qaramastan qumyrsqalar kez kelgen jerde tirshilik ete almaıdy. Olar úshin belgi bir temperatýrasy, ylǵaldylyǵy, azyq qory bar aımaqtar kerek. Sondyqtan ondaı jaǵdaılary bar aımaqtarda qumyrsqalardyń belgili bir túri ǵana tirshilik etedi. Eger qumyrsqalar shamadan tys kóbeıip ketse, azyq - túlik tapshylyǵynan qyrylady. Sondyqtan ıleýde tirshilik etetin qumyrsqalar óz mańaıyndaǵy aımaqtyń belgili bir bóligine basqa tuqymtoptardyń, tipti ózine jaqyn týystas toptardyń qumyrsqalaryn jibermeı, sol aımaqty qorǵaıdy.
Aýmaqty, ıaǵnı óziniń mekenin basqa týystastarynan qorǵaý – kóptegen janýarlarǵa tán minez – qylyq
İV. Bilimdi qorytyndylaý jáne júıeleý
Toptasyp tirshilik etý qandaı janýarlarǵa tán?
Tabyn, úıir bolyp tirshilik etetin qandaı úı haıýanattaryn bilesińder?
Qumyrsqa, balara, ara sıaqty býnaqdenelilerdiń bir - birinen ózara «aqparat beretin tilin» ne sebepti baı deımiz?
Instınkt degen ne?
Úı tapsyrmasy. § 50 oqý, taqyryptyń sońyndaǵy suraqtarǵa jaýap berý.
Oqýshylardy baǵalaý.
You Might Also Like
