InfoHub Logo

(Oıtalqy sabaǵy) 11 - synyp.
"Tórt túlik - tórt múlik,
Júrmiz be qadirin bilip?!" (slaıdymen)
nemese
"Atadan qalǵan qundylyq
İshinde jatyr, muń tunyp!"

Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik:
Oqýshylardyń ulttyq qundylyqtar týraly tanym - túsinigin keńeıtý, ulttyq murat, ulttyq múdde týraly oı - órisin tereńdetý.
Damytýshylyq: Talqyǵa túsetin máseleni syn turǵysynan qarýǵa jaǵdaı týǵyzý arqyly oqýshylardy tushymdy pikir aıta bilýge. Óz oıyn dáıekti túrde qorǵaı bilýge baýlý,
Tárbıelik:
1) Oqýshylardy ulttyq qundylyqtardy tanı bilýge, ony baǵalaı bilýge tárbıeleý.
2) Oqýshylar boıyna ulttyq rýhty sińirý.
Sabaq úderisi:
Tıpi: Ujymdyq, pikirtalas sabaǵy
Túri: Tanymdyq - taǵylymdyq taldaý sabaǵy
Ádisi: Syn turǵysynan oılaý, problemaly oqytý
Kórnekiligi: Interbelsendi taqta, beınesýretter.
Qoldanylǵan tásilder: Venn dıagramsy, assosasıa, analız.
Pánaralyq baılanys: Bıologıa. Tarıh, etnografıa, ónertaný

Sabaqtyń barysy:
I. Kirispe.
“Tórt túlik - tórt múlik,
Júrmiz be, qadirin bilip?!”
(Aldyn - ala berilgen tapsyrma boıynsha bir oqýshy aýyz ádebıetinen buryn ótilgen materıaldar negizinde tórt túlik maldyń halyq ómirinen alǵan orny týraly tezıs túrinde qysqasha sholý jasaıdy da, búgingi kúngi tórt túlik malǵa degen kózqarastyń ózgergendigi jaıly, onyń ónimine suranystyń joqtyǵy týraly az - kem sóz órbitedi.)

Sóz jobasy.
1. Tórt túlik – tirshilik arqaýy.
Ol soısa - et, saýsa - sút, kıse - kıim, minse - kólik.
2. Mal baqqanǵa bitedi.
3. Tórt túlik – atadan qalǵan mura.
4. Tórt túlik – ulttyq qundylyq.

II. Negizgi bólim.
1. Oı shaqyrý.
“Atadan qalǵan qundylyq
İshinde jatyr muń tunyp...”
Oqytýshy tórt túlik mal týraly qysqasha sholý jasaǵan oqýshynyń oıyn órbite kele, tórt túlik maldyń myńjyldyqtar boıyna bizdiń ata babalarymyzdyń eń basty qundylyqtary bolǵanyna toqtalady. Odan ári búgingi kúnderi sol qundylyqtardyń kóz aldymyzda joıy - lyp bara jatqanyna oıysady.
Osy oılar tóńireginde aldaǵy bolar pikirtalasqa negiz bolar alǵy sharttar jasaý maqsatynda belgili etnograf, satırık - aqyn Seıit Kenjeahmetovtiń “Túıeniń aryzy” men “Eshkiniń aryzy” degen mysal óleńderinen úzindiler oqylady, taqtada kórsetiledi.

“Túıeniń aryzy”
(úzindi)
Biz nar edik, nar edik,
Sanatta erte bar edik.
Ańqaýlyqpen jyldan da
Qur alaqan qap edik
Túıe esimin alǵaly,
Neler zaman bolǵaly,
Talaı isti kórip ek,
Aıyna bir nár tatpaı,
Aptasyna sý ishpeı,
Qıyndyqqa kónip ek,
Qazir qıyn halimiz,
Kemip barady sanymyz.
Shyǵar - shyqpas janymyz...
... Sanatta joq, sanda joq,
Osyǵan qatty kúıemiz,
Tabylmaı júr ıemiz...

“Eshkiniń aryzy”
(úzindi)
Jurt aıtatyn “kebenek”,
Bizder eshki degen ek.
“Qolda altynnyń qadiri az”,
Qor boldyq qoı ne kerek.
“Mal” degen attan shettedik,
Azýǵa ábden bettedik.
Ýa, Shekshek atamyz,
Qaıda bergen batańyz?
Jyly, jumsaq túbitti
Jurt qalaısha umytty?
Túbit tuqymy qurysa,
Kim utyldy, kim utty.
Múıiz surap buryndar,
Aıyrylyp edik qulaqtan,
Táýekel dep taǵy da
Jaýap kúttik suraqtan.

2. Oı talqy.
“Túıeniń aryzy” men “Eshkiniń aryzy”
óleńderinde aıtylǵan oılar negizinde atalǵan túlik túrleri men olardyń ónimderine qatysty
zerthanalyq jumys.
(Oqýshylar ózderiniń júrgizgen zerthanalyq jumystaryn slaıd arqyly kórsetedi)

1. Salystyrý.
“Ózgeden bizdiń nemiz kem,
Ózgeniń bizden nesi artyq”.

Túıe (lat. Camelus) – sútqorek - tiler klasynyń siritabandylar otrádyna jatatyn kúıis qaıyra - tyn janýar.
Dene uzyndyǵy: 250 - 360 sm,
bıiktigi: 180 - 210 sm.
tirileı salmaǵy: 500 - 650 kg,

Lama (lat. Lama) – sútqorektiler
klasy, juptuıaqtylar otrádyna
jatatyn, kúıis qaıyratyn janýar.
Túıeden aıyrmasy - órkeshi joq.
Dene turqy: 120 - 175 sm,
bıiktigi: 90 - 100sm,
salmaǵy: 48 — 95 kg.

Naryqtyq suranysta: Lamadan alynatyn ónimder. (palto, jaǵa, turmystyq zattar)

Qazaqy eshki (lat. Sapra hircus) - et, sút, túbit ónimderin mol beretin múıiz qýystylar tuqymdasyna jatatyn jup tuıaqty, kúıis qaıyratyn janýar
Salmaǵy: Tekesi 60 - 65 kg,
eshkisi 40 - 60 kg tartady.
Eshkiden táýligine 250 - 1000 ml. sút saýylyp, 4 - 6 kg maı alynady.
Sútiniń maılylyǵy: 3, 8 - 4, 5%.
Eshkiden 2 kg túbit alynady.
Qazaqy eshki egiz týýǵa beıim keledi..

Angor eshkisi (lat. Angora goat)- ejelden kele jatqan, júni asa baǵaly eshki tuqymynyń biri. Orta ǵasyrda Túrkıanyń Ankara (Ankora) ýálaıatynda ósirilgendikten osylaı atalǵan. Túbiti óte berik, birkelki, jyltyldaǵan aq maıda bıazy bolyp keledi
Sútiniń maılylyǵy. 4, 4%,
Angora eshkisinen 2 - 4 kg túbit alynady 5 – 10%- y egiz týady.

Naryqtyq suranysta: Angora eshkisinen alynatyn ónimder.
(Sháli, bókebaı, qolǵap, shulyq, kofta t.b.)

Pikirtalasqa arqaý bolar ustanymdar:
Optımıster
1. Tórt túlik - atadan qalǵan baılyq. Barlyqqa mastanbaı, qaıta mal basynyń sanyn kóbeıtip, olardyń ónimderine suranysty arttyrý kerek.
2. Tórt túlik, onyń ishinde túıe men eshkiden alynatyn ónimder – ulttyq qundylyqtar:
- súti men shubaty jaı ǵana sýsyn emes, emdik qasıeti mol dárýmendik aq:
- terisi, júni, túbiti baǵaly,
qundy, ári ulttyq belgi, sondyqtan olarǵa ulttyq múdde turǵysynan qarap, ulttyq brendke aınaldyrý kerek

Stereotıpter
1. Atadan qalǵan mıras ekendiginde daý joq, áıtse de mal basyn kóbeıtý – qý beınetke
qalý degen sóz, paıdasy joq.
Qazir zaman da, turmys ta basqa bizde ózge baılyqtar da mol.
2. Ras, bir kezderi bul túlikterden alynǵan ónimder suranysta bolǵanymen, búginderi ekzotıkalyq
mándegi ǵana dúnıeler:
- Búgingi tańda nana tehnologıa arqyly shubatty da, eshki sútin de qınalmaı óndirýge bolady.
- Búkilálemdik naryqta óz usynysyn ábden qalyptastyryp alǵan lama men angor eshkisiniń ónimderine teńesý múmkin emes, bosqa shyǵyn.
Ulttyq bolmys – mal ǵana emes...