InfoHub Logo

Sabaq taqyryby: Tuqymnyń syrtqy jáne ishki qurylysy. Tuqymnyń tıpteri. Darajarnaqty jáne qosjarnaqty gúldi ósimdikterdiń tuqymdarynyń qurylysy. (№5 z/j)
Sabaq maqsaty: Oqýshylardy tuqymnyń qurylysymen tanystyrý. Qos jarnaqty, dara jarnaqty tuqymdardyń qyzmetterin aıqyndaý.
Generatıvti músheler týraly alǵan bilimderin damytý. Oqýshylarǵa pánge degen kózqarasyn, bilimge degen qushtarlyqtaryn, adamgershilik qaǵıdalaryn boıyna sińire otyryp tabıǵatty qorǵaýǵa tálim tárbıe berý.
Oqytý nátıjesi: Oqýshylar tuqym týraly túsinik qalyptastyrady.
Sabaq kórnekiligi: Ósimdikterdiń tuqymy, petrı tabaqshasy, sapty ıne, qural - jabdyqtar, oqýlyq, slaıd.
Sabaqta qoldanylatyn ádis - tásilder: Qyzyǵýshylyǵyn oıatý, mıǵa shabýyl, maǵynany taný, kim jyldam, damytý.

Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
- Sálemetsizder me?
- Synypta kim kezekshi?
- Synypta kim joq?
- Oqýshylarǵa sáttilik tileý.

İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý. «Mıǵa shabýyl».
Oqýshylardyń dápterin tekserý, suraqtar qoıý. 38 bettegi tapsyrmalardy tekserý.

İİİ. Jańa sabaqty túsindirý: «Oı qozǵaý».
Muǵalim: Balalar ósimdikter qalaı kóbeıedi? Tuqymdy ósimdikter dep qandaı ósimdikterdi aıtamyz?
Tuqym – jatynnyń tuqym búrshiginen damıdy.
Qos jarnaqty tuqymnyń qurylysy. Qos jarnaqty tuqymnyń mysaly retinde úrmeburshaq (fasol) tuqymyn qarastyraıyq (1 - sýret). Tuqymnyń qabyǵy (qaýyzy), jarnaǵy jáne uryǵy bolady. Úrmeburshaq tuqymynyń pishini búırekke uqsaıdy. Onyń oıys jaǵynda jemiske bekingen jerin tuqym kindigi deıdi. Tuqym kindiginen tuqymnyń ishine aýa, sý kiredi.
1 - sýret. Úrmeburshaq tuqymynyń qurylysy (uzynynan qaq jarylǵan).
Tuqym qabyǵy (qaýyzy) qalyń, tyǵyz, syrty tegis jyltyr, túrli tústi. Qabyǵy tuqymdy keýip ketýden, mezgilsiz ónýden, zaqymdanýdan, shirýden saqtaıdy.
Qabyǵyn sylyp alsa (sýǵa jibigen tuqymda tez sylynady), ishinen eki tuqym jarnaǵy kórinedi. Tuqymda eki tuqym jarnaǵy bar ósimdikter qos jarnaqtylar dep atalady. Qos jarnaqtylarda (kúnbaǵys, qaýyn, qarbyz, asqabaq, qıar jáne t. b.) uryqqa qorek bolatyn zattar jarnaqta jınalady. Jarnaqty uzynynan ekige jarsa, bir ushynda jabysyp turǵan uryǵy bolady.
Uryq – alǵashqy tamyrsha, alǵashqy sabaqsha jáne búrshiksheden turady.

Dara jarnaqty tuqymnyń qurylysy. Dara jarnaqty tuqymǵa aldyn ala sýǵa jibitilgen bıdaı dánegin alamyz. Dánektiń syrty tyǵyz qabyqpen (qaýyz) qaptalǵan. Bıdaıdyń jemisi bir tuqymdy. Piskende qabyǵy ajyramaı, tuqymǵa tyǵyz janasyp birigip ketedi. Qansha jibitse de qabyǵyn ajyratý qıyn. Bıdaı tuqymy ári jemis, ári tuqym bolyp esepteletindikten dánek deıdi. Bıdaı qabyǵy (qaýyzy) tez sylynbaıtyndyqtan, ótkir ustaramen uzynynan teń ekige jarady (2 - sýret). Dánektiń edáýir bóligin – endosperm alyp jatady. Endosperm jasýshalarynda krahmal, nárýyz, maı zattary jınalady. Dánektiń tómengi ushynda endospermge tyǵyz janasyp bekingen uryq bar (qurylysy úrmeburshaqtikindeı). Uryq pen endospermniń arasynda juqa bir jarnaq ornalasady (biteý bıdaıdyń syrtynan sál bileýlenip beldik tárizdi bilinedi). Korektik zattar qory endospermde jınalady, jarnaǵynda bolmaıdy. Dara jarnaqtylardyń tuqym jarnaǵy, tuqym óngen kezde endospermdegi qorektik zattardy eritetin zat bóledi. Eritetin zat organıkalyq zattardy suıyltady. Suıyltylǵan qorekti jasýshalary arqyly soryp, bastama tamyrsha men búrshikshege ótkizedi. Uryqtaǵy maı qory da ónýge jumsalady.
2 - sýret. Bıdaı dáneginiń uzynynan (qaq jarylǵan) qurylysy.
Dara jarnaqty ósimdikterge lalagúl, jýa, bıdaı, qurtqashash, banan, qıaqóleń, pálma, júgeri, kúrish, tary jatady. Tuqymda bir tuqym jarnaǵy bar ósimdikter dara jarnaqtylar dep atalady.
Tuqymnyń syrtqy jáne ishki qurylysy. Tuqymnyń tıpteri. Darajarnaqty jáne qosjarnaqty gúldi ósimdikterdiń tuqymdarynyń qurylysy. júkteý