InfoHub Logo

Túrki mádenıeti degenimiz ne? Túrki mádenıeti - ejelgi zamannan beri ómir súrip kele jatkan túrki taıpalary negizinde qalyptasqan mádenıettiń jalpy ataýy bolyp tabylady.

Túrkilerdiń alǵashqy ata qonysy Shyǵys Tán-SHan men óńiri bolǵan. "Halyqtardyń uly qonys aýdarýynyń" nátıjesinde qazirgi Qazaqstan, Orta jáne Aldyńǵy Azıa, Shyǵys Eýropa terrıtorıalaryna keń taralyp ornalasqan túrkiler qazirgi túrki tildes halyqtardyń barlyqtarynyń sýbstraty bolyp tabylady. "Túrki" degen termın tuńǵysh ret 542 jyly atalady. "Túrki" etonımi alǵashqy kezde belgili bir aqsúıekterden shyqqanyn bildirgen (ǵylymda etnosqa qatysty "túrki" termınin qoldaný qalyptasqan, biz soǵan arqa súıeımiz). Ortalyq Azıany mekendegen kóptegen taıpalyq odaqtardan birikken feodaldyq memleket Túrki qaǵandyǵy ómir súrgen.

Túrki qaǵandyǵynan bastaý alǵan túrki mádenıeti barlyq álemge óz yqpalyn tıgize alǵan, ásirese rýhanı mádenıeti este qalarlyq mura qaldyrǵan.

Túrki rýhanı mádenıeti óz bastaýyn kóne túrki jazýynan alatyny barlyǵymyzǵa belgili dep oılaımyn. Ońtústik Sibir, Altaı-Saıan, Qazaqstan jerlerin ejelgi túrik taıpalary mekendegen. Olar túrik tilinde sóılep, kóne túrik jazýymen jazǵan. Kóne túrik álipbıi 35 áripten turady. Túrikterdiń álipbıi ózderiniń rý - taıpalarynyń tańbalary negizinde jasalǵan. Sondyqtan kóne rýnalyq («rýna»sózi«qupıa»degen uǵymdy bildiredi)jazý-túrkilerdiń tól jazýy. Bul pikir tarıhta osy kúnge deıingi, túrki jazýy soǵdy jazýynyń negizinde jasalǵan degen pikirdi joqqa shyǵardy.

Jerimizdi túrik jazýynyń paıda bolaǵan merzimi týraly jańa pikirler týdy. Almaty, Pavlodar oblystarynyń jerindegi saq taıpalarynyń obalarynan túrik tilindegi tańbalar tabylǵan. Bul tańbalar jerimizde jazýdyń paıda bolǵan kezin 1000 jylǵa tereńdetip qana qoımaı, saq taıpalarynyń túrik tildes bolǵanyn da aıqyndaıdy. Munyń ózi, birinshiden saq taıpalarynda eshbir jazý bolmaǵan degen pikirdi joqqa shyǵarsa, ekinshiden, olar úndi-ıran tildes boldy degen pikirdiń qateligin dáleldedi.

Sonymen kóne jazý jerimizde bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy birneshe myń jyldyqtyń ortasynda paıda boldy. Al ertedegi orta ǵasyrlyq memleketter ol jazýdy qarym-qatynas quraly retinde paıdalanǵan. Ony Batys Túrik qaǵanaty men Vızantıa memleketiniń arasyndaǵy elshilikter qatynasy kezinde túrikter elshiliginiń hat alyp barǵandyǵynan da aıqyn ańǵarýǵa bolady.

Kóne túrkilerdiń VII-VIII ǵasyrlarǵa jatatyn ejelgi jazbalary Orhon, Enıseı jáne Seleńgi ózenderi boıynan tabylyp zerttelingen. Bul jádigerlikter tarıhta «Orhon-Enıseı jazba eskertkishteri» dep atalady. Ol eskertkishterde baıyrǵy túrkilerdiń bolmysy, mádenıeti men tarıhy, rýhy men dúnıetanymy túgel qamtylǵan. Kúltegin jazýynda Kúltegin batyr men Elteris, Qapaǵan, Bilge qaǵandardyń erlik isteri boıandalǵan. Kúltegin jyry- túrki halqyn aýyzbirshilikke shaqyrady, syrtqy jaýǵa uıymdasqan túrde qarsy turýǵa, ejelgi ata-baba dástúrin berik ustaýǵa,eldikke úndeıdi. Tonykók jazbalarynda-SHyǵys Túrik qaǵandyǵynyń saıası, qoǵamdyq jáne áleýmettik ómiri poezıa tilinde kórkem beınelengen.

Sońǵy 30-40 jyldyń ishinde Talas, İle,Syr, Ertis ózenderi boıynan ejelgi túrki jazýlarynyń kóptegen eskertkishteri tabyldy. Eskertkishterdegi jazýlardan onyń tek bılik ıeleri nemese memleketter arasyndaǵy baılanys aýmaǵynda ǵana emes, ortasha, qarapaıym halyq arasynda da keńinen paıdalanylǵanyn baıqaımyz. Máselen, «Talas» jazýy úlgileriniń birindegi: «Otyz ulannyń adal dostary! Meshin jyly, elde, jıyrmada (edi)» degen jolda eli, jeri úshin qurban bolǵan dostar týraly, onyń jastyǵy,jyl mezgili jaıly habar jazylǵan. Sóıtip kóne túrki jazýy VIII-IX ǵasyrlar aralyǵynda búkil halyq ıgiligine aınala bastaǵan. Alaıda ıslam dininiń taralýyna baılanysty arab jazýymen túrki bıleýshileri arasynda tez qabyldanýy túrki jazýynyń ómirde qoldanylý aıasyn taryltady.

Túrki rýhanı mádenıetiniń taǵy bir mańyzdy baǵyty ol – nanym-senim. Túrkilerdiń nanym-senimi táńirshildik boldy. Fransýz ǵalymy Jan Pol Rýdyń pikirinshe, kóne túrkilerdiń arǵy ata-babalary Kók táńirine tabynǵan.

Qytaı tarıhshylary táńirge tabynýdyń paıda bolýyn b.z.b. III ǵasyrǵa jatqyzady. Túrkilerdiń túsinigi boıynsha álemdi jaratqan jáne barlyq dúnıeniń taǵdyryna ıelik etetin qudaı – Kók táńiri. Bul jaǵynan alǵanda táńir keıingi musylmandyq «Alla», «qudaı» uǵymdaryna jaqyn keledi.

Islam dini taralǵannan keıin de túrkilerdiń, onyń ishinde qazaqtardyń Alla uǵymyndaǵy táńir sózin jıi qoldanýy olar týraly túsinikterdiń uqsastyǵynan dep túsiný kerek. Kóne túrkiler táńirden basqa jer, sýǵa da minajat etken. Sebebi adamnyń da, maldyń da, ósimdiktiń de ónýi, ómir súrýi jerge, sýǵa tikeleı  baılanysty.

Túrkilerde táńirmen birge otbasy jáne balalardyń qamqorshysy bolyp Umaı ana sanaldy. Táńiri jáne Jer-Sýmen birge túrkiler sıynatyn qudaılardyń qataryna Umaı ana da kirrdi. Bul Tonykkók qurmetine qoıylǵan eskertkishten anyq baıqalady. Onda sátti joryqtardyń birin sıpattaǵan kezde «Kók táńiri, Umaı ana, qasıetti Jer-Sý, mine, osylar bizge jeńis syılady!» dep jazylǵan. Táńirshildikte ata-baba rýhyna (arýaqqa) tabynýǵa zor mán berildi. Qazaqtarda arýaqqa tabyný áli kúnge deıin mańyzyn saqtap keledi. Onyń tereń fılosofıalyq jáne rýhanı-adamgershilik máni bar. Osy ǵuryp arqyly jas urpaq ata-babany qurmet tutý, óz halqynyń tarıhyn syılaı bilýge tárbıelenedi.

Qorqyt ata túrkilerde halyqty Táńirmen jalǵastyrýshy bolyp esepteldi. Túrkiler Qorqyt atanyń aýrýdy emdep, baqytsyzdyqtan saqtaıtynyna, balalardy túrli syrqattardan qorǵaıtynyna sendi.

Qorytyndylap aıtqanda, túrki mádenıeti tek qana túrki halyqtary arasynda ǵana emes, sonymen qatar barlyq álem boıynsha keń taralyp, óz yqpalyn tıgize aldy. Qazirgi tańda túrki rýhanı mádenıetiniń murasy men jádigerleri joǵary baǵalanyp saqtalýda jáne bolashaqta da óz deńgeıin túsirmeıdi degen úmittemiz.

Túrki mádenıeti degenimiz ne? Túrki mádenıeti - ejelgi zamannan beri ómir súrip kele jatkan túrki taıpalary negizinde qalyptasqan mádenıettiń jalpy ataýy bolyp tabylady.

Túrkilerdiń alǵashqy ata qonysy Shyǵys Tán-SHan men óńiri bolǵan. "Halyqtardyń uly qonys aýdarýynyń" nátıjesinde qazirgi Qazaqstan, Orta jáne Aldyńǵy Azıa, Shyǵys Eýropa terrıtorıalaryna keń taralyp ornalasqan túrkiler qazirgi túrki tildes halyqtardyń barlyqtarynyń sýbstraty bolyp tabylady. "Túrki" degen termın tuńǵysh ret 542 jyly atalady. "Túrki" etonımi alǵashqy kezde belgili bir aqsúıekterden shyqqanyn bildirgen (ǵylymda etnosqa qatysty "túrki" termınin qoldaný qalyptasqan, biz soǵan arqa súıeımiz). Ortalyq Azıany mekendegen kóptegen taıpalyq odaqtardan birikken feodaldyq memleket Túrki qaǵandyǵy ómir súrgen.

Túrki qaǵandyǵynan bastaý alǵan túrki mádenıeti barlyq álemge óz yqpalyn tıgize alǵan, ásirese rýhanı mádenıeti este qalarlyq mura qaldyrǵan.

Túrki rýhanı mádenıeti óz bastaýyn kóne túrki jazýynan alatyny barlyǵymyzǵa belgili dep oılaımyn. Ońtústik Sibir, Altaı-Saıan, Qazaqstan jerlerin ejelgi túrik taıpalary mekendegen. Olar túrik tilinde sóılep, kóne túrik jazýymen jazǵan. Kóne túrik álipbıi 35 áripten turady. Túrikterdiń álipbıi ózderiniń rý - taıpalarynyń tańbalary negizinde jasalǵan. Sondyqtan kóne rýnalyq («rýna»sózi«qupıa»degen uǵymdy bildiredi)jazý-túrkilerdiń tól jazýy. Bul pikir tarıhta osy kúnge deıingi, túrki jazýy soǵdy jazýynyń negizinde jasalǵan degen pikirdi joqqa shyǵardy.

Jerimizdi túrik jazýynyń paıda bolaǵan merzimi týraly jańa pikirler týdy. Almaty, Pavlodar oblystarynyń jerindegi saq taıpalarynyń obalarynan túrik tilindegi tańbalar tabylǵan. Bul tańbalar jerimizde jazýdyń paıda bolǵan kezin 1000 jylǵa tereńdetip qana qoımaı, saq taıpalarynyń túrik tildes bolǵanyn da aıqyndaıdy. Munyń ózi, birinshiden saq taıpalarynda eshbir jazý bolmaǵan degen pikirdi joqqa shyǵarsa, ekinshiden, olar úndi-ıran tildes boldy degen pikirdiń qateligin dáleldedi.

Sonymen kóne jazý jerimizde bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy birneshe myń jyldyqtyń ortasynda paıda boldy. Al ertedegi orta ǵasyrlyq memleketter ol jazýdy qarym-qatynas quraly retinde paıdalanǵan. Ony Batys Túrik qaǵanaty men Vızantıa memleketiniń arasyndaǵy elshilikter qatynasy kezinde túrikter elshiliginiń hat alyp barǵandyǵynan da aıqyn ańǵarýǵa bolady.

Kóne túrkilerdiń VII-VIII ǵasyrlarǵa jatatyn ejelgi jazbalary Orhon, Enıseı jáne Seleńgi ózenderi boıynan tabylyp zerttelingen. Bul jádigerlikter tarıhta «Orhon-Enıseı jazba eskertkishteri» dep atalady. Ol eskertkishterde baıyrǵy túrkilerdiń bolmysy, mádenıeti men tarıhy, rýhy men dúnıetanymy túgel qamtylǵan. Kúltegin jazýynda Kúltegin batyr men Elteris, Qapaǵan, Bilge qaǵandardyń erlik isteri boıandalǵan. Kúltegin jyry- túrki halqyn aýyzbirshilikke shaqyrady, syrtqy jaýǵa uıymdasqan túrde qarsy turýǵa, ejelgi ata-baba dástúrin berik ustaýǵa,eldikke úndeıdi. Tonykók jazbalarynda-SHyǵys Túrik qaǵandyǵynyń saıası, qoǵamdyq jáne áleýmettik ómiri poezıa tilinde kórkem beınelengen.

Sońǵy 30-40 jyldyń ishinde Talas, İle,Syr, Ertis ózenderi boıynan ejelgi túrki jazýlarynyń kóptegen eskertkishteri tabyldy. Eskertkishterdegi jazýlardan onyń tek bılik ıeleri nemese memleketter arasyndaǵy baılanys aýmaǵynda ǵana emes, ortasha, qarapaıym halyq arasynda da keńinen paıdalanylǵanyn baıqaımyz. Máselen, «Talas» jazýy úlgileriniń birindegi: «Otyz ulannyń adal dostary! Meshin jyly, elde, jıyrmada (edi)» degen jolda eli, jeri úshin qurban bolǵan dostar týraly, onyń jastyǵy,jyl mezgili jaıly habar jazylǵan. Sóıtip kóne túrki jazýy VIII-IX ǵasyrlar aralyǵynda búkil halyq ıgiligine aınala bastaǵan. Alaıda ıslam dininiń taralýyna baılanysty arab jazýymen túrki bıleýshileri arasynda tez qabyldanýy túrki jazýynyń ómirde qoldanylý aıasyn taryltady.

Túrki rýhanı mádenıetiniń taǵy bir mańyzdy baǵyty ol – nanym-senim. Túrkilerdiń nanym-senimi táńirshildik boldy. Fransýz ǵalymy Jan Pol Rýdyń pikirinshe, kóne túrkilerdiń arǵy ata-babalary Kók táńirine tabynǵan.

Qytaı tarıhshylary táńirge tabynýdyń paıda bolýyn b.z.b. III ǵasyrǵa jatqyzady. Túrkilerdiń túsinigi boıynsha álemdi jaratqan jáne barlyq dúnıeniń taǵdyryna ıelik etetin qudaı – Kók táńiri. Bul jaǵynan alǵanda táńir keıingi musylmandyq «Alla», «qudaı» uǵymdaryna jaqyn keledi.

Islam dini taralǵannan keıin de túrkilerdiń, onyń ishinde qazaqtardyń Alla uǵymyndaǵy táńir sózin jıi qoldanýy olar týraly túsinikterdiń uqsastyǵynan dep túsiný kerek. Kóne túrkiler táńirden basqa jer, sýǵa da minajat etken. Sebebi adamnyń da, maldyń da, ósimdiktiń de ónýi, ómir súrýi jerge, sýǵa tikeleı  baılanysty.

Túrkilerde táńirmen birge otbasy jáne balalardyń qamqorshysy bolyp Umaı ana sanaldy. Táńiri jáne Jer-Sýmen birge túrkiler sıynatyn qudaılardyń qataryna Umaı ana da kirrdi. Bul Tonykkók qurmetine qoıylǵan eskertkishten anyq baıqalady. Onda sátti joryqtardyń birin sıpattaǵan kezde «Kók táńiri, Umaı ana, qasıetti Jer-Sý, mine, osylar bizge jeńis syılady!» dep jazylǵan. Táńirshildikte ata-baba rýhyna (arýaqqa) tabynýǵa zor mán berildi. Qazaqtarda arýaqqa tabyný áli kúnge deıin mańyzyn saqtap keledi. Onyń tereń fılosofıalyq jáne rýhanı-adamgershilik máni bar. Osy ǵuryp arqyly jas urpaq ata-babany qurmet tutý, óz halqynyń tarıhyn syılaı bilýge tárbıelenedi.

Qorqyt ata túrkilerde halyqty Táńirmen jalǵastyrýshy bolyp esepteldi. Túrkiler Qorqyt atanyń aýrýdy emdep, baqytsyzdyqtan saqtaıtynyna, balalardy túrli syrqattardan qorǵaıtynyna sendi.

Qorytyndylap aıtqanda, túrki mádenıeti tek qana túrki halyqtary arasynda ǵana emes, sonymen qatar barlyq álem boıynsha keń taralyp, óz yqpalyn tıgize aldy. Qazirgi tańda túrki rýhanı mádenıetiniń murasy men jádigerleri joǵary baǵalanyp saqtalýda jáne bolashaqta da óz deńgeıin túsirmeıdi degen úmittemiz.

"Áleýmettaný" mamandyǵynyń 1-kýrs stýdenti Sáten Amına t.ǵ.k., aǵa oqytýshy Jumadil M.T.

---