InfoHub Logo

Uly Abaı ónegesi
Qaı zamanda bolmasyn esti de eńbek súıgish, qaıyrymdy urpaq tárbıeleý - adamzattyń asyl paryzy bolyp sanalady. Ár halyq óziniń tarıhyn jalǵastyratyn urpaǵyn adaldyqqa, ádildikke, adamgershilikke, meıirbandyqqa úndep otyrady. Qazaq halqynyń dástúri men ádet - ǵurpy - aýyz ádebıetinen bastalsa, aqyn Abaı - sol ádet - ǵuryp pen ulttyq dástúrdi qazaq halqyna túsinikti etip, ádebı tilmen órnektep jetkizgen, til mádenıetine erekshe mán bergen, ádebı jazba tildiń iri ókili.

Uly babalarymyzdyń ulaǵatty sózderi bolashaq jas urpaqtarǵa bilim men tárbıe bereri aqıqat. Bul rette bizdiń basty aqylshymyz, baǵyt - baǵdarshymyz uly Abaı bolý kerek dep oılaımyn.
Úlkenniń aqylyn alý, jaqsynyń janyna erip, joldas bolý ejelgi el dástúri bolsa, osy qaǵıdany berik eske saqtap, adal azamat bolý árbir sanaly jastyń boryshy dep túsingen Abaı «Ómir kóshi týra jolmen saldyrtyp júre beretin kerýen emes, kezinde oılanbasań, keıin ókinersiń, ókinersiń de opyq jersiń!»- dep jastardy oıǵa shomdyrdy. Abaı óziniń «Adasqannyń aldy jón, arty soqpaq»atty óleńinde osy oıdy tereńdete túsip, oı - syryn, minez - qulqyn túzemeı, syrtyn túzeıtin sympys borbaı, sıdaq jigitterdi bylaısha sheneıdi:

Osyndaı jigit elde mol - aq,
Bári de sharýaǵa keledi olaq.
Syryn túzer bireý joq, syrtyn túzep,
Bar óneri - qý borbaı, sympys sholaq.
Olardyń joq oıynda malyn baqpaq
Adal eńbek, mal tappaq, jurtqa jaqpaq.
Jalǵyz atyn terletip, el qydyryp,
Sálemdespeı, alystan yrjaq qaqpaq.
Ómirge kelgen jastardyń bir óner úırenip, paıdaly ispen shuǵyldanýyn talap etken uly aqyn sol qoǵamnyń sanaly jastaryna:
Paıdaly kórseń bas uryp,
Maqtandy izdep, qaıǵy alma.
Minińdi urlap jasyryp,
Maıdanǵa túspeı, báıge alma.
Ózińmen barmen kózge uryp,
Artylam deme ózgeden.
Kúndestigin qozdyryp,
Azapqa qalma ezbeden, - dep nasıhat aıtady. Kúnshildikten aýlaq júrip, bos maqtanǵa salynbaý kerektigin uqtyrady. Paıda oılap, ardan bezý - adamdyqty «azdyratyn qylyq» ekenin túsindiredi. Adam bolý úshin jastardyń sondaı jaman qylyqtardan aýlaq bolýyn qalaıdy, ómirden óz ornyn tabý adamgershilik mindeti ekenine nazar aýdartady.
El qydyryp, as iship, aıaq bosatar, jatyp isher jalqaý jastardy minep - synaı kele:
Jolǵa júr, jat jerge ket, mal taýyp kel,
Malyń bolsa syılamaı tur almas el.
Táýekelsiz, talapsyz mal tabylmas,
Eńbek qylmas erinshek - adam bolmas,
Qýlyq, sumdyq, urlyqpen mal jıylmas.
Zıan shekpeı qalmaısyń ondaı isten,
Mal keter, mazań keter, ar buıyrmas - dep
«Urlyq túbi qorlyq, adaldan tapqan mal muratyna jetkizedi, eńbek túbi - zeınet» degendi ónege etedi. Sondaı - aq «malǵa dostyń muńy joq jaldan basqa» degen óleńinde adaldyqpen mal tabýdy kásip etpeı, qýlyq - sumdyqty qýyp ketken keıbir jastarǵa:
Osyny oqyp, oılaı ber, bolsań zerek,
Eńbekti sat, ar satyp nege kerek.
Úsh - aq nárse - adamnyń qasıeti,
Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek,- dep qaırat, eńbek adamgershilik - qaıyrymdylyq qasıetterin qatar usynyp, adam bolam deseń, osy úsheýin birdeı teń usta dep jón silteıdi.
Abaı jastarǵa úlgi etip usynǵan adal eńbek, ar - ujdan qaı dáýirde bolmasyn kónermeıtin, adamdy qıynshylyq ataýlydan aman - esen alyp shyǵatyn tirshiliktiń tutqasy, jastardy alǵa jeteler jaryq juldyz - nysanasy ekeni daýsyz.
Adam ómiriniń ár kezeńi ózindik ereksheligimen qyzyqty. Aqyn osyny aıta keledi de:
Ómir, dúnıe degeniń -
Aǵyp jatqan sý eken.
Jaqsy - jaman kórgeniń,
Oılaı berseń, ý eken,- dep ár adamdy eriksiz oılandyrady. Iaǵnı ómir bir jerde turmaıdy, kórgen qyzyq, ótken ómir tús sıaqty. Ony oıǵa alyp, ózińmen - óziń esep aıyrysyp otyrý adamshylyq paryzyń degendi sanańa sińiredi. «Eger esti kisi qatarynda bolǵyń kelse, kúnine bir márte, bolmasa jumasyna bir, eń bolmasa aıyna bir ómirdi qalaı ótkizgeniń jaıynda ózińnen - óziń esep al»deıdi. Sóıtip adamnyń ózin - ózi tárbıeleý máselesiniń mańyzy men mánine erekshe toqtalady. Danyshpan«Adam balasy bir - birinen aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozdym ǵoı demektiń bári aqymaqtyq»- deı kele adamdy tárbıeleýdegi qoǵamdyq orta róliniń ereksheligin saralap kórsetedi.» Adam balasyn zaman ósiredi, kimde - kim jaman bolsa onyń óziniń zamandastarynyń bári vınovat» ekenin aıta otyryp, Abaı sana - sezimdi tárbıeleýdegi qoǵamdyq ortanyń rólin materıalısik kózqaraspen túsindire biledi. Adam mineziniń qalyptasýy tárbıege baılanysty ekenin dáleldedi. Óziniń otyz jetinshi sózinde «men eger zań qýaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin túzep bolmaıdy degen kisiniń tilin keser edim»dedi.

Alǵa qoıǵan maqsatqa jetýge kedergi, bóget bolatyn adamnyń boıyndaǵy talapsyzdyq, jalqaýlyq sıaqty minez - qulyqtardy synady.
Abaıdyń qaı óleńin oqysań da búgingi kúnniń ózekti máselesine jazylǵandaı.
Abaıdy bildik, tanydyq, uqtyq deıtinimizdiń bári - bekershilik. Adamdyqqa, eńbekke, bilimge, qaıyrymdylyqqa, halqynyń múddesi jolyndaǵy adaldyqqa Abaı taǵylymy aýadaı qajet ekenine daý joq. Halqynyń qasiretin, muńyn, armanyn Abaısha uqpaǵan qazaqtan qaıratkerlik, kúreskerlik, ımandylyq qasıet shyqpaıtyny aqıqat.
Atymdy adam qoıǵan soń
Qaıtip haıýan bolaıyn,- degendeı adam bolǵan soń, rýhanı nadandyqtan qashaıyq. Adam bolý úshin Abaıdy sanaly túrde oqyp, zerdemizge toqıyq. Pán muǵalimderi qandaı pán bolmasyn sabaq barysynda Abaıdyń ulaǵatty sózderin oqýshylardyń rýhanı jan dúnıesine baıytyp tursa nur ústine nur bolar edi. Osylaı etkende ǵana, kúndelikti qaıtalanyp otyratyn adamgershilik týraly oı - tolǵamdar oqýshylar sanasyna kún saıyn sińise bere me degen nıettemiz.
Kemeńger babamyzdyń arman - muńy - búgingige, bolashaqqa amanat.
Abaıdyń ár sózi, taǵylymy men amanaty bizge qymbat.