InfoHub Logo

Oblystyq arnaýly №3 mektep - ınternaty
Ulttyq oıyn
Balalardyń oıyn arqyly qımylyn damytýǵa ádistemelik quraly
Qurastyrǵan: Qosjanova Ulmeken Hamıdollaqyzy
Atyraý
Oıyn – mektep jasyna deıingi balalar is - áreketteriniń negizgi túri. Oıyn – balanyń, búkil balalar kollektıviniń damýynda basty rol atqarady. Balalarǵa ulttyq oıyndar arqyly halqymyzdyń tarıhyn, mádenıetin tanystyrý qolǵa alynǵan. Jınaqtaǵy ulttyq oıyndardyń tárbıelik máni zor. Kishi mektep jasyndaǵy oqýshylarǵa arnalǵan ádistemelik qural bolyp tabylady.
Alǵy sóz
Bastaýysh mektep jasyndaǵy balalardyń qoǵamdyq qubylystardy, qoǵamdaǵy eresek adamdardyń is - áreketin óz túsiniginshe áreketi arqyly beıneleýi oıyn bolyp sanalady. Oıynnyń shyǵý tarıhyna sholý jasaýda kóńil aýdaratynymyz ol eńbekpen, ónermen, qorshaǵan ortamen tyǵyz baılanysta damyǵan, ıaǵnı, oıyndy ómirden ajyratyp qaraı almaımyz balalar tek oınap qana qoımaıdy, sonymen birge oılaıdy ańǵarady kóp nárseni bilýge, zertteýge talpynady. Olar birdeńe jasap qana qoımaıdy, sondaı - aq zaman aǵymyna da belsene qatysady.
Asa kórnekti úzdik pedagog N. K. Krýpskaıa qımyldy oıyn jóninde bylaı dep tolǵanady: «Oıyn – ósip kele jatqan bal organızminiń qajeti. Oıynda balanyń dene kúshi artady, qoly qataıyp, denesi shyńdala túsedi, kózi qyraǵylanady, zerektiligi, tapqyrlyǵy, yntasy artyp jetile túsedi. Oıynda balalardyń uıymdastyrýshylyq daǵdylary qalyptasyp shyńdalady». Ulttyq oıyndarymyz balalarǵa tárbıelik mánimen, dene bitiminiń ásem de symbatty bolyp bitýge paıdasy zor. Bir - aq mysal keltirip keteıin: «Qýyr - qýyr, qýyrmash» oıyny balalardyń saýsaq motorıkasyn damytýǵa, til baılyǵyn jetildirýge, kóńilin kóterýge qoldanýǵa bolady.

Balalardy qazaq halqynyń ulttyq oıyndarymen, oınata otyryp, jan - jaqty tárbıeleımiz.
Kúsh synaspaq
Bul oıyn stol ústinde eki balanyń bilek synasýymen oryndalady. 2 bala shyntaqtaryn stolǵa tirek qol bastaryn aıqastyrady. Kim bilekti stolǵa jyqsa sol bala jeńiske jetedi. Aǵash attyń ústinde attyń basyn ustap turyp 2 - shi qashan bilekten tartysyp synasýǵa da bolady. Biraq balanyń qaýipsizdigi qatań baqylanady.
Taýyq kúres.
Balalar eki topqa bólinedi. Osy eki toptan eki bala shyǵyp, kádimgideı kúresedi. Onyń eń qyzyǵy da, basqasha kúresten aıyrmasy da – tek jalǵyz aıaǵymen aqsańdaı júrip, ıyqtaryn qaǵyp kúresýinde. Bul kúres balalardyń nyq basyp, ornyqty júrýin jetildiredi. Kúrestiń 1 aıaǵyn tizesin búgip, mata belbeýin baılap tastaıdy. Qaısysy súrinip jyǵylsa, sol utylady.
Arqan tartý.
Bul eki topqa bólingen balalarmen nemese eki balamen oınalady. Arqannyń eki jaǵynan eki bala nemese eki topqa bólingen balalar tartysady
Qaı top arqandy óz jaǵyna tartyp, alyp, kese sol top jeńiske jetedi.
Eki bala tartysqanda qaı bala ózine qaraı arqandy tartyp ekishi balany qulatsa, qulamaǵan bala jeńiske jetedi.
Han «alshy»
Bul oıynǵa 5 nemese 10 bala qatysa alady. Kóp asyqtyń eń irisin qyzyl túske boıap qoıady. Bul asyq «han» asyǵy.
Asyqtar tizilip qoıylady da bastaýshy han asyǵymen olardy kózdep qulatady. Qulaǵan asyqtardy jınap alady. Eger han asyǵy búk, shik, taıqy - qalyptarymen tússe, bastaýshy jaqyn qulaǵan asyqtardy ata beredi.
Eger bastaýshy asyqtardy qolymen qulatyp alsa nemese basqa asyqtarymen atsa, onda oıyndy kelesi bala jalǵastyrady. Eń sońynda han asyǵy kimniń qasynda qalsa, sol bala jeńiske jetedi. Kelesi oıyndy jeńiske jetken bala jalǵastyrady.
Kótermek
Ortaǵa eki oıynshy bala shyǵady. Bir - birine arqalaryn berip turady.
Belgi boıynsha kim birinshi birin - biri arqada kóterip alsa, sol bala jeńiske jetedi.
Jeńiske jetken bala oıynda qala beredi de basqa balalarmen birge kúsh synasady.
Oramal tastamaq
Balalar sheńber jasap turady. Bastaýshy(tárbıeshi) balalardy aınala júrip bir balanyń artyna oramal tastap ketedi. Artyna oramaldy tastaǵanyn sezgen bala meniń artymda dep jaýap beredi. Artyna oramaldyń tastalǵanyn sezbese ol óleń, taqpaq aıtyp nemese bılep berýi kerek.
Balalar sheńber boıynda kózderin jumyp turýy kerek. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
Aqserek - kókserek.
Bul oıyndy oınaý úshin balalar eki topqa bólinedi, qoldarynan ustap turady. Ara qashyqtyq 20 - 30 qadam.
1 - shi top. Oıyndy bastaıdy
Aqserek - aý aq serek
Bizden sizge kim kerek.
2 - shi Aqserek – aý aq serek
Jaman - jaman bala aty (bala aty) kerek
Aty atalǵan bala kelesi topqa deıin júgirip baryp ortasynan ustasqan qoldardy ajyratyp ketý kerek. Eger ótip ketse sol toptan bir balany tobyna alyp qaıtady, óte almasa sol topta qalady. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
Qyz – qýý
Balalar arasynan bir er bala, bir qyzdy(aǵash atpen) qýady. Bala qyzǵa jetip qolynan ustasa ol jeńiske jetkeni. Keıde qyzdy 2 bala da qýady qaı bala buryn jetip qyz qolyn ustasa sol bala jeńiske jetedi.
Asaý mástek
Oıyn bastaýshy arqandy jerden 50 sm – deı bıik etip kerip baılaıdy da qasyndaǵy balalarǵa
Bylaı deıdi.
Er ekenińdi bileıin
Eshki soıyp bereıin
Taqıa alsań eńkeıip
Qulamasań teńkeıip
Erligińe seneıin
Oıyn shartyn qabyldap, ortaǵa shyqqan bala:
Asaý mástek bul bolsa
Úıreteıin kórińiz
Maǵan taıaq berińiz!- deıdi de taıaqpen arqannan asylyp jerdegi taqıany ilip alýy kerek. Oıyndy kelesi bala osylaı jalǵastyrady.
Túıilgen oramal
Oıyn júrgizýshi oıyndy ózi bastaıdy. Eń aldymen balalardy aınalasyna jınap alady da «1, 2, 3» - dep daýystaıdy. Osy kezde balalar jan - jaqqa bytyraı qashady. Al oıyn júrgizýshisi qolynda túıilgen oramaly bar balany qýalaıdy. Ol oramaldy basqa bireýge laqtyrady qaǵyp alǵan bala qasha jóneledi. Osylaısha oıyn júrgiziledi, túıýli oramaldy alǵansha qýalaı beredi. Ustalǵan oıynshy kópshilik uıǵarymymen ortada turyp óner kórsetedi.. Odan keıin oıyn júrgizýshi aýystyrylady. oıyn oınap bolǵan soń balalar sheńber jasap turaly.
Soqyr teke.
Balalar dóńgelene turady. Bir balanyń kózi baılanyp qoıylady.
Balalar: Bota, buzaý, qozy, laq
Qaıda ketken qulynshaq
Soqyrteke baq - baq
Meni izden tap - tap
Dep taqpaqtaıdy.
Sodan keıin Soqyrteke (balanyń kózi baılaýly(balardy qýalaıdy nemese balalar onyń janyna kelip túrtip qashady. Soqyr teke ustap alǵan balanyń kózi baılanady da ol «soqyr teke» rolin atqarady. Oıyn osylaıyn jalǵasa beredi.
Áýe taıaq
Balalar eki topqa bólinedi. Ár topta 5 - ten 10 – ǵa deıin oıynshy. Bolady. Eki topqa eki taıaqsha (jumsaq) beriledi, jerge túzý syzyq syzylady. Oıynshynyń bireýi ortaǵa shyǵady da bir alaqanyna zat jasyryp, ekinshi qolynyń judyryǵyn birdeı jumady.
Ekinshi oıynshy zat jasyrylǵan qoldy tapsa, oıyndy bastaýshy sol bolady. Sóıtip qolyndaǵy taıaǵyn joǵary laqtyrady. Osy kezde qasyndaǵy taıaǵyn laqtyrady da, qasyndaǵy balanyń taıaǵyn qaǵyp túsirýi shart. Taıaqty qaǵyp túsirgen bala óz tobyna upaı ákeledi.
Qara qulaq
Oıynǵa 5 - 10 bala qatysady. Olar ońasha jerge toptalyp óz aralarynan bir balany qazyq etip belgileıdi. Qazyq turǵan jerinde qozǵalmaı turady. Basqalary ári ketedi. Sodan keıin oıynǵa qatysýshylar qazyqty alystan qorshap birte - birte jaqyndaı túsedi
Taıap kelip mynaý kim? – dep bir - birinen surasady. Bireýi oıbaı bul qaraqulaq qoı!- dep qasha jóneledi. Qalǵandary da – qaraqulaq, qara qulaq!- dep bytyraı qashady. Qaraqulaq bireýin ustaý úshin tura qýady. Ustalǵan bala qaraqulaq bolyp, oıyn ári qaraı jalǵasady.
Alaqan soqpaq
Oıynǵa qatysýshy balalar úıge nemese ońasha jerge jınalady da dóńgelene otyrady. Ortalarynan bastaýshy belgileıdi. Oǵan súlgi (oramal) beriledi. Bastaýshy sheńber ishin aınala júrip bireýge – Alaqandy tos!- deıdi. Ol tosqan kezde bastaýshy onyń alaqanyna súlgini tıgizip - Súlgi qaıda?- dep suraıdy. Sonda oıynshy «anada» - dep bir balanyń atyn ataıdy. AKty atalǵan oıynshy ornynan turyp alaqanyn tosady. Bastaýshy - súlgi qaıda?- dep atyn aıtady. Oıyn osy retpen jalǵasa beredi. Jaqsy óleń aıtyp án salǵandar upaı jınaıdy.
At qaýma
Oıyndy 6 bala 3 - 3 - ten bólinip oınaıdy. Bir bala sol qolymen óziniń oń qolynyń bileziginen ustaıdy. Sodan keıingileri de solaı isteıdi de bir - birimen qoldaryn aıqastyrady. Úshinshi bala kózi tańýly kúıde ekinshi balanyń aıqasqan qolyna otyrady.. Qoldasyp turǵan balalar:- Atqaýma, at qaýma – dep qaýmalaı kótergen boıy mólsherli jerge deıin jetedi. Birinshi bala aq sandyq, kók sandyq dese, kózi tańýly bala - kók sandyq, kók sandyq dep jaýap beredi. Qaýmalap kele jataqan balalar:
Baqa, baqa balpaq
basyń nege jalpaq?
Butyń nege taltaq
Kóziń nege tostaq
Buǵan kózi tańýly bala bylaı dep jaýap beredi.:-
Temir tersek kóp kıip
Basym sodan jalpaq
Teýip, teýip qashyrdy
Butym sodan tostaq!
Balalar qoldaryn jibergen kezde bala qulap tússe, aıyp tartady. Qulamaı tik tússe qalǵan teki bala kóterip júre beredi.
Saqına jasyrý
Oıyndy ótkizýshi jáne saqına jasyrýshy bala belgilenedi. Qalǵan oıynshylar jerge otyryp tizileriniń ústine alaqandaryn jaıady. Bastaýshy julýly qolyn árbir oıynshyń alaqanyna salysymen, ol bala alaqanyn jaba qoıady. Bastaýshy bir balanyń alaqanyna saqına salysymen, oıynshylardyń bireýinen -«Saqına kimde»- dep suraıdy. Ol saqınanyń kimde ekenin bilse sol balamen ornyn aýystyrady. Al bilmese ol óz ónerin kórsetedi. Oıyn basqarýshy oıyndy osylaı jalǵastyra beredi.
Belbeý soq
Oıynshylar eki - ekiden juptasyp sheńber jasap turady. Bir belbeýdi alyp ekinshisin qýýǵa tıis.
Qashyp júrgen bala sheńberdegi juptasyp turǵan eki balanyń aldyna kelip turady. Artyq qalǵan úshinshi bala qasha jóneledi. oıynshy ony qýyp jetip belbeýmen soǵady da, ózi de bir juptyń aldyna tura qalady. Onyń ornyna kelesi oıynshy shyǵyp, oıyndy jalǵastyra beredi. Belbeý eń sońynda kimde qalsa sol oıynshy jeńiliske ushyraıdy da óz ónerin kórsetedi.
Arqan túıý.
Balalar sheńber jasap turady. Qolynda arqany bar júrgizýshi top arasynan shyǵady da:- oıyn bastaıdy – dep daýystaıdy. Sonan soń arqannyń túıilmegen basyn ustan sheńber boıymen aınalady, arqandy balalardyń aıaqtarynyń astynan jiberedi. balalar arqan ústimen sekirip turady. Kimde - kimniń aıaǵyna arqan ilinip, sekire almaı qalsa ol bala oıyndy toqtatyp óner kórsetedi, taqpaq, óleń aıtady nemese bılep beredi. Oıyn osylaı jalǵasa beredi.
Dopty qýyp jet
Oıyn maqsaty: balalardy shydamdy, sabyrly qalypta berilgen belgini tyńdaýǵa, tez júgirýi, tústeriń kólemin ajyrata bilýge baýlý.
Oıynnyń sharty: bul oıynǵa 5 - 6 bala, tárbıeshi basqarýymen qatysa alady. Tárbıeshi doptardy sebetke salyp alyp, balalardyń aldyna domalatyp jiberedi.»Dopty qýyp jet»degen belgi boıynsha, balalar dopty ustap alyp tárbıeshi ustap turǵan sebetke salýy kerek.
k/quraldar: túrli - tústi, úlken - kishili doptar.
Tyshqan men mysyq
Oıyn maqsaty: balalardy shapshań ári shydamdy, uıymshyldyqqa úıretý.
Oıyn sharty: Bul oıynǵa top balary bári tegis qatysa alady. Balalardy (qaqpa qalyń) dóńgelene turǵyzyp, ortaǵa tárbıeshi kómegimen tyshqanmen mysyq saılanady. Mysyq tyshqandy qýyp ustap alýy kerek. Dóńgelene turǵan balalar tyshqandy ıaǵnı mysyqtan qutqarý úshin, qaqpadan tyshqandy shyǵaryp jiberip mysyqty shyǵarmaýǵa tyrysady. Mysyq tyshqandy ustaý úshin shapshańdyq kerek. Mysyq tyshqandy ustap alsa, oıynǵa kelesi jańa balalar qatysa otyryp almasa beredi.
K\quraldar: mysyq, tyshqan betperdeleri.
Túlki men balapandar
Oıyn sharty: Bul oıynǵa balalar 7 - 8 den bólinip oınaıdy. Top ishinde bir balany «túlki» etip saılap, qalǵan balalardy balapandar dep árqaısysyna betperde kıgizip oıyn oınalady. Oıynda balapandar túlki keıipkerine ustalyp qalmaýy úshin, tárbıeshi kómegimen belgi boıynsha oıyndy bastap aıaqtaýy tıis. Balalar shapshań keń bólmeni aınala qashýy tıis.
K\quraldar: túlki men balapandar bet perdeleri.
Boran
Bul úlken keń zalda bolady. Bul oıynǵa qajetti zattar «boran» kıimi (aq tústi bet perde, gımnastıkalyq qabyrǵa bolýy tıis)
Oıyn sharty: oıynǵa 8 - 10 bala qatysa alady. Bir balany boran kıimin kıgizip, qalǵan balalar boran alyp ketpeýi úshin, Boran ý - ý - ý dep kele qalǵanda gımnastıkalyq qabyrǵaǵa órmelep shyǵýy kerek. Boran soǵyp balalardy bir aınalyp ótedi. Ustalyp qalǵan balany, boran alyp ketedi. Oıyn 2 - 3 ret qaıtalanyp oınalady. K\Quraldar: Boran kıimi aq matadan tigilgen jamylǵy betperde.
Uıqydaǵy aıý.
Bul oıynǵa top balalary 2 - ge bólinip qatysady.
Oıyn sharty: Top ishindegi bir balany aıý betperdesin kıgizip oryndyqqa otyrǵyzyp qoıady. Balalar ormanda serýendep kele jatyp, uıqydaǵy aıý kóredi. Aıý bolsa balalardyń shýylynan (dybysynan) oıanyp ketip, balalardy qýa jóneledi. Ustap alǵan balany óz mekenine otyrǵyzyp qoıady. oıyn qaıta jalǵasa beredi.
K\Quraladar: Aıý betperdesi.
At jarys
Bul oıyn eki komandaǵa bólinip oınalady.
Oıyn sharty: Balalar tárbıeshiniń «Alǵa»- degen belgisi boıynsha, at ústindegi qımylyn salyp jarysady. Qaı komanda márege tez jetip bitiredi. Sol komanda jeńimpaz bolady. At keskin bet perdesin taqymǵa qysyp márege shaýyp jetý.
K\Quraldar: Eki komandaǵa attyń keskin betperdesi.
Úı artynda qol aǵash
Oıyndy top bala bolyp oınaıdy.
Oıyn tártibi: qatysýshylar biriniń qolynan biri ustap dóńgelene turady. oıyn bastaýshy ne belbeý, ne oramal alady da, dóńgelenip turǵan toptyń syrtyn aınala júgirip bylaı deıdi.
Úı artynda qol aǵash
Jelbaý tartam, esik ash,- dep birneshe qaıtalanady. Dóńgele turǵan balalar:
Úı artynda qol aǵash
Jel kirmesin, eski ash - dep birigip jaýap qaıtady. Turǵan balalarǵa ustasqan qoldaryn ajyratpaıdy. Ol - esik ashpaǵannyń belgisi.
Endi: Úı artynda qol aǵash
Jel baý tartam esik ash - dep júgirip júrgen bala ózi artyndaǵy balany artyna oramalmen bir soǵyp qalady da, oramaldy sol balaǵa tastaı sala:
Úı artynda qol aǵash
Ozam deseń ala qash - dep ózi sol betimen júgire beredi. Osynyń bolaryn bilip, ázir turǵan bala da «Qol aǵashty ala sala, álgi balaǵa qarma - qarsy júgiredi. Bul kezde dóńgelene turǵan balalar
Úı artynda qol aǵash,
Qol aǵashtan ala qash
Buryn kelgen balaǵa
Tezdep barda esik ash,- dep barlyq bala hormen aıtady.
Qýyr - qýyr qýyrmash.
Oń qoldyń bes saýsaǵyn bir jerge túıistiredi de, sol qolymen ony búrmelep qapsyra ustaıdy. Sodan soń ekinshi balaǵa:
- ortańǵy saýsaǵymdy tapshy,- deıdi. Ekinshi balaǵa qarap baıqap otyrady da, mine,- dep bir saýsaqtyń basynan shymshyp ustap turady. Eger ekinshi bala jasyrýshynyń ortańǵy saýsaǵyn dál tapsa, upaıdy birinshi bala tartady. Utqan bala upaı alý úshin myna erejelermen sózderdi jaqsy bilýi kerek.
1. Bas barmaqtan bastap shynaqqa deıin saýsaqtardyń atyn bir túgel atap beredi.: basbarmaq, balan úırek, ortan terek, shyldyr shúmek, kishkentaı bóbek. Bes saýsaǵyn túgel jumady. Taǵy da bas barmaǵynnan bastap, bylaı dep 5 saýsaqty túgel jazady.
Sen tur qoıyńa bar.
Sen tur túıeńe bar
Sen tur jylqyńa bar
Sen tur sıyryńa bar
Sen kishkentaı áli jas ekensiń
Qazannyń qaspaǵyn qyryp je de, jylamaı otyra tur.
Endi osy shynashaqtyń ózi alaqan shuńqyryna búgip tuqyrta ustaıdy da:
Qýyr - qýyr, qýyrmash
Balapanǵa bıdaı shash
Ájeń kelse esik ash
Qasqyr kelse myqtap bas
Shynashaqty shyr aınaldyryp, balanyń alaqanyn qytyqtaıdy. Osylardy istep bola berip:
- myna jerde qoı bar
Myna jerde jylqy bar
Myna jerde jylqy bar
Myna jerde túlki bar - dep balanyń bileginen qoltyǵyna deıin túrtip eń sońynda myna jerde kúlki bar – dep sál ǵana qytyq - qytyq! Qytyqtaıdy
Úsh taban
Bul oıyndy úsh - tórt baladan toptap eki - úsh jerde uıymdastyrýǵa bolady. Oıyn sharty boıynsha ár balaǵa bir - birden asyq, bir - bir saqa beriledi.(Bul oıynnyń jyldam ári qyzyqty ótýine sep) Kómbege bir - birden asyq tikken ár toptyń oıynshylary óz alańdarynda jeke - jeke saqalaryn úıirisedi. Saqasy alshy túsken bala birinshi bolyp odan keıingileri ret - retimen (táıke, búk, ishik) «ushýǵa» kirisedi. Ushý degenimiz - kómbeden alshaqtaý jerge baryp saqa úıirý. Saqasy alshy túsken oıynshy birden kómbedegi tigilýi asyqty atýǵa joldama alady. Osylaı bolmaǵan jaǵdaıda asyq atý bári ushyp bolǵan soń bastapqy kezek boıynsha jalǵasady. Alysqa ushqan mergender tıgize almasa, kómbede qalǵan oıynshyǵa kezek tıedi. Kózdegen asyǵyna dál tıgizip jáne ony kómbege jıegin alyp ólshegende úsh taban artyq qashyqtyqqa ushyrǵan oıynshyny qashan kelesi asyqqa tıgize almaı qalǵansha ataýdy jalǵastyra beredi. Bolmasa atqan asyǵy úsh tabannan aspaı qalǵanda ǵana oıyndy toqtatyp, ózinen keıingi básekelesine kezek berýine májbúr bolady.
Ereje boıynsha utylǵan bala oıynnan shyǵyp qalady. Sóıtip aınalasy eki - úsh aınalymnyń ishinde ár kómbeden bir - bir jeńimpaz shyǵyp, olar endi ortalyq kómbede aqtyq (fınal) saıysqa túsedi. Bul sheshýshi jarysa birinshi, jáne ekinshi orynǵa ıe bolǵan mergenderge arnaýly arnaýly júldeler tapsyrylsa nur ústine nur.
Han talapaı.
Bul otyryp oınalatyn, negizinen qyz balalarǵa arnalǵan oıyn. Oǵan tórt - bes úmitkerden qatysady. Oıyn úshin on asyq tańdap alynady. On birinshi asyqtardan erekshe ózge túske (qyzyl, ne kók) boıalǵan bolýy shart bir - birden asyq úıirýsiýdiń qorytyndysy boıynsha oıynshylar kezekterin bólisedi. Budan soń alǵashqy oıynshy qos ýystaı ustaǵan bar asyqty ortaǵa úıirýi kerek. Qalǵan oıynshylar ańdysyn ańdap ózge asyqtardan erekshelengen «hanǵa» qadalady. Sebebi, han alshy tússe, barlyǵy tarpa bas salyp, ortadaǵy asyqtardy, han talapaı jasaýy tıis. Han kimniń qolynda ketse, kelesi úıiri kezegi soǵan beriledi eken, han men birge qolyna ilingen asyqtardyń sanyna qaraı upaı jazylady.
Han alshy túspegen jaǵdaıda úıirgen oıynshy shashylǵan asyqtardyń búgi men búgin, shigi men shigin, alshysymen - alshysyn táıkesimen men táıkesin bir - birine soǵyp, keneıler bir - birine tımeı qalǵansha upaı jınaıdy. Kózdegen asyǵy úshinshi bir asyqqa tıip ketse, nemese bógde asyqty qozǵap qalsa da, oıynnyń buzylǵany. Onda kezek kelesi oıynshyǵa beriledi. Osy retpen ár oıynshy jınaǵan asyǵynyń sanyna qaraı upaı jınaıdy.
Mejeli upaı sanyn (100 ne 50 nemese 80 - 40) oıyn júrgizýshi aldyn ala belgileıdi. Mejege buryn jetken oıynshy jeńimpaz bolyp sanalady.
Eskertý: Asyqtardy bir - birine tıgizý kezinde qolmen súıretip aparýǵa, orynnan qozǵap túzetýge bol maıdy. Oıynnyń sońyna deıin hanǵa birde - bir asyq tımeýi kerek. Sebebi ol – han.
Aýdaryspaq
Qazaqtyń kádimgi ulttyq oıyn sport oıyny. Qarapaıym bóreneden «aǵash at» jasaýdyń esh qıyndyǵy joq. Eki jaq basy berik tuǵyrǵa bekitilgen bıiktigi bir - bir jarym metrdeı (balalardyń jasyna qaraı) uzyndyǵy 70 - 80 santımetrdeı bir – birine qaptaldas ornalasqan «aǵashtardyń» ara qashyqtyǵy eki jaqtan sozylǵan qol erin jetetindeı bolsa jetkilikti.. Olarǵa mingen «shabandoz» balalar bir - birine qarama qarsy otyryp qol ustasady. Tóreshiniń belgisimen biri - biri tartyp, ne ıterip, áıteýir qaı aılasyn, ne kúshin asyrǵany qarsylasyn»aǵash attan» aýdaryp túsýi shart. Aıaqty jerge aǵash atqa tireýge bolmaıdy. oıyn sharty buzylady. Aǵash attan qulaǵanda aınalasyna qum nemese aǵash úgindileri tóselý kerek.
Teńge ilý.
Oıynǵa qatysýshylar tepe - teń eki topqa bólinedi. Ár qaısysy jeke - jeke shybyqtan at minedi.
Oıyn kezgi bastalatyn jerge syzyq syzylady. Odan ári 20 - 30 metrdeı jerden tereńdigi bir qarystaı eki shuńqyr qazylady. Shuńqyrǵa on - onnan tas salynady. Sodan eki toptan eki saıysker shyǵady. syzyqqa kelip qatarlasyp turady. Bastaýshynyń belgisi boıynsha shybyq attaryn quıǵytyp, shaba jóneledi. Sol betterimen álgi shuńqyrǵa tejetip qol soǵyp jiberedi de, tasty ilip alyp, ári qaraı shaýyp kete barady, shuńqyr tusynda bógelýge bolmaıdy.
Upaı ár saıyskerdiń ilip alǵan tastarynyń sanyna qaraı esepteledi. Qaı top kóp upaı jınasa, sol top jeńedi.
Sanamaq
Kópshilik qatysady. Oıynnyń sharty: oıyn bastaýshy qatysýshy bir adamdy ortaǵa alyp shyǵady. Ol adam bir tektes ataý sózden jańylmaı, kidirmeı attap júrip aıtýy kerek. Toqtamaı qatelespeı aıtyp shyqsa, júlde alady. Eger qatelesse oıynnan shyǵady. Mysaly: jańylmaı 10 aqynnyń nemese 10 ózenniń atyn ataýy kerek.
Tasymaq.
Bul oıynda 2 jerge ydysqa sý quıyp qoıady. sol sýdy qarsy betke quıylǵan bos kesege qasyqtap eki adam tasıdy. Bunda komanda quryp oınaıdy, ár komandada úsh adamnan bolady. Oıynnyń sharty: sý tasıtyn adam sýdy tókpeı - shashpaı, tez tasýy kerek, qaı komanda jeńiske jetse, júldege sol ıe bolady.
Tasymaldaý
Eki - ekiden qarama - qarsy 3 - 4 jerge 4 oryndyq qoıylady. Sol oryndyqtyń ekeýiniń ústine bes - besten qasyq qoıylady. Oıyn bastaýshy eki adamnyń ortaǵa shyǵaryp oıynnyń shartyn túsindiredi. Shart: 5 qasyqty ár qaısysynda turǵan bos oryndyqqa bir - birlep kóshirýi kerek. Ol úshin eki oıynshynyń kózin tańyp qoıady. Ár oıynshy óz qasyǵyn ózine tıisti oryndyqqa kóshirý, eger qarsylasynyń oryndyǵyna qoısa, onda shatasqany. Shataspaı buryn kóshirgen adamǵa syılyq beriledi.
Qaramyrza
Oıyn bastalmas buryn, onyń erejesi túsindiriledi. Biraz ýaqyttan keıin oıyn bastaýshy oınaýshylary «oınaımyz» dep belgi bergen kezde qatarlas otyrǵan biri ekinshisine: «Assalaýmaǵaleıkým, Qaramyrza!» - deıdi. Oıyn tártibi boıynsha sálem salýshy: «Ýaǵaleıkýmassalam, birinshi qaramyrza» - dep jýap berýi kerek, eger «ýaǵaleıkým», - dep jaýap berse onda sálem alýshy utylady.
Sóıtip, azdan soń oıynshylar «jeńgender» men «jeńilgender» bolyp eki topqa bólinedi, «jeńgen»jaq «jeńilgen» jaqqa jaza belgileıdi: án, kúı tartyp, bı bıleıdi.
Aıdapsal.
Oıynshylar eki topqa bólinedi. Birinshi top úıdiń syrtyna shyǵyp, al ekinshi top úıdiń ishinde qalady. Oıyndy basqarýshy syrtta turǵandardyń esimderin úıde otyrǵandarǵa qoıyp, ózi belgilep alady. Sodan keıin syrttaǵy oıynshylardy bir - birlep shaqyra bastaıdy.
Oıynnyń sharty boıynsha, syrttan kirgen oıynshy otyrǵandardyń ishinen óz esimi berilgen oıynshyny tabýy kerek. Taba almaǵan oıynshylar aıyptylar qataryna baryp otyrady. Al óz esimi berilgen oıynshyny tapqandar sonyń qasyna baryp otyrady, aıyp tartady. Aıyp tartýshylar kópshiliktiń uıǵarýymen óleń aıtady, bı bıleıdi,, t. b. óner kórsetedi.
Shertpek.
Oınaýshylardy oryndyqqa otyrǵyzyp bolǵannan keıin, oıyn júrgizýshisi oramaldy ıyǵyna salyp alyp oınaýshylardyń artynda júredi de, kez - kelgen oıynshynyń eki kózin eki qolmen basa qoıady. Sol kezde bildirmeı kelip, joldastarynyń biri mańdaıynan shertip ketedi. Oıyn júrgizýshi kózin qoıa bere salyp, ıyǵyndaǵy oramalmen «shertpegimdi tap» - dep, arqasynan tartyp qalady. Taba almaı qalsa, kópshiliktiń uıǵarýy men ortaǵa shyǵyp óner kórsetedi, al eger taýyp alsa, jańaǵy shertken adam aıybyn tartady. Osyndaı tártippen oıyn jalǵasa beredi.
Belbeý soq
Oıynshylar eki - ekiden juptasyp, sheńber jasap turady. Bir oıynshy belbeýdi alyp, ekinshisin qýýǵa tıis. Qashqan sheńber jasap turǵan bir juptyń aldyna kelip turǵan kezde, artyq qalǵan úshinshi oıynshy sheńberdi aınala qashady. Eger qýǵynshy ony belbeýmen soǵyp úlgerip, ózi bir juptyń aldyna kelip úlgerse, onyń ornyn kelesi oıynshy basady.
Bórik jasyrmaq
Oıynǵa qatysýshylar aralarynan bir oıynshy shyǵaryp, alystaý jerge taman baryp, bórkin nemese basqa bir belgili zatyn jasyrýǵa jiberedi jáne ózi de sol mańaıyna jasyrynýy kerek. Qalǵan oıynshylar tyǵylǵan oıynshylardyń tyqqan zatyn izdeýge kirisedi. Kimde - kim tyǵylǵan bórikti kórip qoıyp alýǵa qam jasasa onda ıesi bermeýge tyrysady. Bermeýdiń jaǵdaıy – ekeýi birdeı bas salyp bórikke talasý emes, qaı buryn alǵany alady. Al kórgen oıynshy ala almaı qalsa, onda ıesi qoryp, bórikke jibermeýge tyrysady. Bermeýdiń jaǵdaıy – ekeýi birdeı bas salyp bórikke talasý emes, qaı buryn alǵany alady, al kórgen oıynshy ala almaı qalsa, onda ıesi qorqyp, bórikke jibermeýge tyrysady. Al basqalardyń qaı - qaısysy bolmasyn bóriktiń ıesine qol tıgizip, kúsh jumsaýyna bolmaıdy. Qaıtkendede aldap júrip alyp, ony júrgizýshige ertip kelýleri kerek. Kelesi joly bórikti ákelgen oıynshy barady da, oıynaýshynyń ýaqyttary jetkenshe oıyn jalǵasa beredi.
Asaý kók.
Keshki astan keıin meımanǵa án salǵyzý, áńgime - ertegi, jumbaq, nemese jańyltpash aıtqyzý maqsatynda uıymdastyrylady. Áýeli úı ıeleri «aýyldyń alty aýyzyn» aıtady da, onan soń «qonaq kádesi» dep meımannyń óner kórsetýin suraıdy. Túk bilmeıtin qonaqty aıyp retinde mingizetin kerme arqan «Asaý kók» dep atalady. Kermege mingen qonaq ári - beri súrinbeı júrýi kerek.
Oryn tap.
Eki jup arqasyn túıistirip qoıǵan eki oryndyqqa aınalyp mýzykanyń súıemeldeýimen bıleıdi. Mýzyka kilt toqtaǵanda, turǵan eki oryndyqqa otyryp úlgerýi kerek, oryn almaı bos qalǵan eki adam aıyp tóleıdi, án salý, bı bıleý, jumbaq, jańyltpashtar kaıtý.