InfoHub Logo

(áńgime)

Aýdarǵan S. Shaımerdenov

Prolog

Saǵat túngi ekide qos at jegilgen úlken kúıme Kalkýtta kósheleriniń birine kelip toqtady. İshinen bir jas jigit shyqty da jan-jaǵyna qarady. Janynan ótip bara jatqan jaldamaly faeton arbany shaqyryp aldy.

Kúımede eýropasha kıingen bir mas balań jigit aıaǵyn aldyńǵy otyrǵyshqa salyp, basyn salbyratyp jiberip uıyqtap jatyr − jýyrda ǵana shetelden oralǵan bengal jigiti. Týǵan jerge qaıtyp kelý qurmetine dostary banket uıymdastyrǵan. Myna batyr mas bolyp qalǵan soń dos-jarlarynyń biri kúımesimen úıine aparyp salmaq bolǵan-dy. Mine endi ol uıyqtap jatqan mas jigitti búıirine túrtip oıatty:

− Eı, Mazumdar, men bir faeton taptym, úıińe aparyp salady.

Balań jigit aǵylshynsha myńqyldap áldebir tuzdyqty sózder aıtty da faetonǵa kelip otyrdy. Dosy arbakeshke Mazumdardyń qaıda turatynyn túsindirip, kúımesine oraldy.

Faeton bir mezgil týra júrip bardy, sodan keıin Parkstrıtke irgeles bir kóshege buryldy.

Balań jigit taǵy da aǵylshynsha sóılep láılip keledi:

− Bul ne sumdyq! Qaıda bara jatyrmyz? − Sony aıtty da qaıta uıqyǵa ketti. "Joq, degenmen biz durys kele jatyrmyz", − dep oılady uıyqtap bara jatyp.

Kenet ózin bireý kóterip áketip bara jatqandaı, shalqaıýǵa erik bermeıtin sekildi bolyp kórindi oǵan. Kózin ashyp, jan-jaǵyna qarap edi, eshkim de kórinbedi. Degenmen jigitti faetonnan áldebir kúsh yǵystyra bastaǵan sekildi.

"Ne sumdyq boldy?" − dep oılady Mazumdar atshyny shaqyrdy.

Biraq atshy ún qatpady. Jigit terezeni ashty da, basyn shyǵardy, atshynyń qolynan tartty.

− Mynda ne topalań bolyp jatqanyn baıqa, kel beri.

− Myrza, bekerge ábigerlenesiz, onda eshkim de kire almaıdy.

Osy sátte oǵan denesine ıne qadalǵan sıaqty bolyp ketti.

Mazumdar aıqaılap jiberdi.

− Tezirek jet munda!

Atshy qolyn julqı tartyp aldy da, faetondy toqtatty, qarǵyp túsip ǵaıyp boldy.

Úreı bılegen Mazumdar artyna qarady. Eshkim de kórinbeıdi, biraq bireýdiń qasynda otyrǵanyn aıqyn sezinedi.

− Atshy, attardy usta, − dep qyryldady qınalyp.

Atshy delbeni eki qolymen shirene tartyp faetondy toqtatpaqshy bolǵan sıaqtandy oǵan. Biraq attar bolsa, quıǵyta shaýyp barady. Aǵyzyp Roýdstrıtten ótti, sodan keıin ońtústikke bet aldy.

− Qaıda ketip barasyń? − dep Mazumdar úreılene surady.

Tym-tyrys. Ol kúımeniń artqy qabyrǵasyna kóziniń qıyǵymen qarady. Áldekim burynǵysha muny otyrǵan jerinen, yǵystyra berdi. Bul bir buryshqa qaraı syǵylysa otyrsa-aq boldy, bosaǵan oryn áıteýir birdememen tolyp qalǵan sıaqtanady.

Mazumdar áldebir eýropalyq talymnyń tabıǵat bos keńistikten qorqady dep aıtqan sózin esine aldy. "Bul ne degen sóz? Tabıǵat? Egerde budan ári eshkim til qatpaıtyn bolsa karetadan sekirip túsip qalamyn". Alaıda sekirip túsý de qorqynyshty sekildi − oqys artqy jaqtan bir sumdyq tap bola ketse qaıtedi!

− Polıseı! − dep aıqaılaǵan boldy Mazumdar, biraq daýsynyń yńyrsyp, álsiz shyqqany sonshalyq, tipti myna háliniń múshkildigine qaramastan ózi de eriksiz myrs etti.

Jyn-perilerdiń oınaǵyn elestetip, qarańǵy kóshelerdegi aǵashtar da áldene dep syńsyp sybdyrlaıdy.

Kóshe shamdarynyń baǵanalary sap túzep qaz tizilip kete beredi. İstiń mánin solar jaqsy biletin sıaqty, biraq tis jaryp eshteńe de aıtpaımyz degendi aıqyn sezdirgendeı melshıip qalǵan.

Mazumdar kúrt qımyldap birden aldyńǵy orynǵa sekirip túspekshi boldy, biraq sony oılaýy-aq muń eken, bir tanys kóz buǵan qadala qaraǵan sıaqtandy. Kimniń kózi bul, qaıtse de Mazumdar esine túsire almady.

Ol kózin jumbaq bolyp edi, úreıden be nemene juma almady. Ǵaıyptan paıda bolǵan, keıip-keskini joq álgibir eles muny ózine dedektete tartyp barady, tipti Mazumdardyń kirpik qaǵýyna da shamasy kelmegendeı.

Faeton Maıdan kóshelerin aralap aınala berdi. Úrikken attardyń esi shyǵyp ketkendeı. Jynsha quıǵytyp perip keledi.

Bir zamanda bir kedergige soqty bilem, faeton kilt toqtady.

Mazumdar kózin ashty. Kúıme óz úıiniń aldyna kelip toqtaǵan eken.

− Saqyp, endi qalaı júr deısiz? − dep daýystady atshy.

− Sonsha mezgil nege Maıdandy aınalyp shapqylaı berdiń? − dep Mazumdar zildene surady.

− Men tipti Maıdanǵa soqqan joqpyn, − dep atshy tańyrqaı aıtty.

− Meniń túsim be bul sonda?

− Joq, saqyp, múmkin bul tús qana emes shyǵar. Budan úsh jyl buryn bir oqıǵa bolǵan, − dep atshy kúdiktene til qatty.

Mazumdardyń uıqysy ashyldy, mastyǵy da tarqap ketti. Qysyr sózdi tyńdap jatpady. Aqysyn tóledi de, kúımeden shyqty.

Dóńbekship uıyqtaı da almady. Degenmen sol bir kóz kimdiki edi osy, qalaı oılasa da esine túsire almaı-aq qoıdy.

I

Mazumdardyń ákesi bir kezde kishigirim keme kompanıasynda jaı qyzmet atqarǵan ǵana adam edi, qazir úlken bir saýda fırmasynyń meńgerýshisi bolyp aldy. Qyzmetke ol endi Palankınmen ǵana keletin boldy. Basynda asa sóndi aq taqıa. Tóńirektegilerge qamqorshy bolýǵa jaǵdaıy ábden jetedi. Jáne ashtyq pen joqtyq qysqandardyń bári de osy Odhor-babýǵa baratyn. Bul artyqshylyǵyn ol aıryqsha maqtanysh ta etetin edi.

Odhor-babýdyń keń saraı úıge, tamasha kúımelerge qoly jetti. Alaıda jurtpen aralas-quralasy az bolatyn edi. Kredıt jaılarynda kelisim júrgizetin senimdi adamdary ǵana keletin, keıde ókilder de trýbkasyn burqyrata kelip otyratyn edi. Odhor-babýmen aralasatyndar mine osylar ǵana bolatyn.

Ol aqshany shyjymdap ustady. Úı ishine kerekti qarajat ta shegerile berdi. Tipti jergilikti komandanyń fýtbolshylary da sońynan qalmaı júrip odan kók tıyn ala almady.

− Alaıda aqyry onyń úıinde jańa bir adam keldi dúnıege. Kóp úmitti sarǵaıtyp baryp Odhor-babýdyń jamaǵaty ul tapty.

Balanyń keskin-keıpi sheshesi Nonıbalaǵa uqsady. Úlken kóz, týberoza gúliniń japyraǵyndaı tik muryn. Bala jurt qoshemetiniń ermegi boldy. Bári de bir aýyzdan ony jerge kelip túsken Kartıkeıý qudaıǵa uqsatty. Al Odhor-babýdyń tabaǵyn jalap, sarqytyn ishýshi Rotıkanto bolsa úlken adamnyń balasy mine osyndaı bolý kerek dep júrdi.

Balaǵa Benýgopal dep at qoıyldy. Meıram kezinde sırek keletin qadirmen qonaqtarǵa shyǵatyn shyǵyn jaıynda jeńil-jelpi sózge barysyp qalatynyn eseptemesek, Nonıbala buryn úı sharýashylyǵyna jumsalatyn qarajat jóninde kúıeýimen júz shaıysyp kórgen joq-ty. Keıde ózine dep te birdemeler satyp alǵysy kelýshi edi, biraq kúıeýiniń sarańdyǵyna moıynsunyp, ábden kóndigip bolǵan.

Al endi Odhor-babý áıeline degenin istete almaı qaldy. Balaǵa degen shyǵyn kún sanap óse berdi, óse berdi. Bala úshin dep ol aıaq saqınasy men qol bilezikterinen de, moınyndaǵy alqasy men asyl bas kıimderinen de, úndilik, sheteldik alýan túrli áshekeılerinen de jurdaı boldy. Keıde ol kóz jasy mólteńdep úndemeı ǵana beretin, keıde úı ishin basyna kótere tildep beretin edi.

Nonıbala balaǵa kerekti, kereksiz nárselerdiń bárine de aqsha talap etýmen boldy. Qarajat joq degendi estigisi de kelmedi. Keıin taýyp bereıin degen uzyn arqan, keń tusaýǵa da senbedi.

II

Benýgopal óse berdi, al Odhorlal bolsa, balasyna dep aqsha jumsaýǵa da úırendi. Ǵylymı ataǵy bar bir shaldy muǵalim etip jaldap aldy, oǵan mol jalaqy beretin boldy. Muǵalim Benýdy ıbalyqqa, taza sóıleýge úıretti.

− Bul ne qylǵan muǵalim ózi?! Bala sony kórse-aq boldy, óńi qashyp, mazasyzdana bastaıdy. Qýyp jibershi, − dedi Nonıbala.

Shal sodan qaıtyp Odhorlal-babý úıiniń esigin ashpady. Nonıbala kelin tańdaǵandaı etip júrip, jańa muǵalim izdedi. Unaǵan eshkim bolmady oǵan úmitkerler úshin kepildik pen dıplom degeniń de iske aspaı qaldy.

Sóıtip bir kúni taǵy da bir úmitker − ústine kir chador, aıaǵyna jyrtyq aǵylshyn báteńkesin kıgen jas jigit paıda boldy. Esimi onyń Horlal edi.

Onyń jesir qalǵan anasy balasyn bilimdi adam etip shyǵarýǵa tyrysty. Sol úshin bireýdiń asyn pisirdi, kúrishin aqtady. Soǵan oraı Horlal da orta mektepke emtıhan ustady.

Tipti ol oqýdy aıaqsyz qaldyrmaımyn, Kalkýttadaǵy kolejge baryp túsemin dep ózine ant ta berdi.

Ashtyq soqqan óń-sólsiz keıpi azdap Komorın múıisine de uqsaıtyn-dy. Betiniń joǵarǵy jaǵynda beıne bir Gımalaı taýlaryna uqsap jalpaq mańdaıy jatatyn. Kóz janary basqasha bir jasandy ot shashyp turatyn, − kóbine qara sińir kedeılerdiń kózi osyndaı bolýshy edi.

− Ne kerek saǵan? Kim kerek edi? − dep surady Horlaldan esik aldyndaǵy kúzetshi.

Anaý qysyla ún qatty:

− Úı ıesin kórgim kelip edi.

− Bolmaıdy, − dep kúzetshi kesip tastady. Horlal ne aıtýdyń jónin taba almaı, júreksinip aınalshyqtaı berdi.

Sol kezde júgirip Bený shyqty.

− Baryńyz, babý, − dep kúzetshi taǵy da Horlalǵa buryldy.

Benýdyń basyna kenet bir erkelik oı kele qaldy.

− Ketpe! − dep aıqaılady ol, Horlaldyń qolynan ustady da úıdiń ekinshi qabatynda otyrǵan ákesine jeteledi. Odhorlal-babý jańa ǵana túski uıqydan turǵan edi, balkondaǵy toqyma kresloǵa asyla jaıǵasyp aıaǵyn enjar qozǵaı bergen. Ún-túnsiz shylym tartty. Al qasyndaǵy aǵash skameıkada qart Rotıkanto otyrǵandy.

Mine osy arada tańǵajaıyp bir oqıǵa boldy − Horlal jumysqa ornalasty.

− Bilimiń qandaı? − dep surady Rotıkanto.

− Mektepti bitirdim.

− Qalaısha, mektep qana ma bitirgeniń? Men sizdi kolej bitirgen shyǵar dep topshylaǵan edim, onsha jas sıaqty kórinbeısiz.

Horlal úndemedi. Kómekke muqtaj adamdarǵa kesel jasaý Rotıkantonyń ósh kásibi ekenin ol bilmegen edi. Rotıkanto balany ózine erkelete shaqyrdy. "Qanshama bakalavr, magıstrler boldy, sonyń birde-biri saǵan unamaǵan edi. Mine endi aınalyp kelgende bizdiń altyntaı ne bári orta mektepti ǵana bitirgen jas jigittiń ǵana aldynan oqıtyn boldy".

Bený Rotıkantony jek kóretin edi. Biraq sonyń ózi shalǵa bir raqat ákeletin, balanyń ashý-aıqaıy ol úshin aıryqsha súıkimdi bolyp turýshy edi. Ásirese Benýdy altyntaı dep atap, yzalandyrýdy tym jaqsy kóretin. Osyndaı áńgimelerden keıin Horlal jumysqa turarmyn dep úmittenbegen edi, ol endi jylystap shyǵyp ketýdiń amalyn qarastyra bastady.

Alaıda osy shaqta Odhorlal osy bir balań jigitke jalaqyny az berýge de bolady-aý degendi oılap qaldy. Kóp keshikpeı-aq kelisim de jasaldy. Horlal isher tamaǵy, jatar bólmesinen basqa aıyna bes rýpıa aqsha alatyn boldy. Árıne bólme degeniń aıryqsha kórsetilgen izet qoı, biraq jigitke ol úshin qatań talap qoıýǵa bolmaı ma!

III

Sóıtip Odhorlaldyń úıine jańa muǵalim kelip ornalasty. Bený men Horlal aǵaly-inili jandardaı tez dostasyp ketti. Súıkimdi bala Horlal júregin bir jola baýrap aldy. Óıtkeni onyń Kalkýttada jan degen jaqyny da, dos-jarlary da joq bolatyn.

Buryn bireýmen ish tartyp jaqyn bolýǵa bul beısharanyń múmkindigi de jetpedi, áıteýir adam bolyp shyǵýǵa sebebi tıer dep, kún demeı, tún demeı kitap oqı bergen-di.

Ana baıǵus únemi kisi qolyna qaraýmen boldy, sol sebepti Horlal jastaıynan joqtyq kórip ósti. Ol aıtqanǵa bas shulǵı beretin jaltaq, jasqanshaq ta edi. Bala bolyp erkeleý degenniń de dámin tata almady. Joldastardan qashqaqtaıtyn, bar ýaqytyn qomsha bolǵan kitappen ótkizetin boldy.

Qarshadaıynan ıbaly bolyp ósken bala ana qasiretin de, qoǵam ishindegi óz ornyn da bir sát umyta almaqshy emes qoı, balalyq ushpa qylyq qýanyshynyń ne ekenin de bilmekshi emes. Bireýdi ashýlandyryp alam ba dep jaltaqtap, jaýtań kóz bolyp ósken bala oınasa asyr salmaýǵa, bir jeri aýyrsa jylamaýǵa tyrysady eken, bar balalyq kúshin soǵan jumsaıdy eken. Mine, bular basqalardan kóri molyraq aıaýshylyq jasaýǵa turatyn balalar emes pe? Al shynynda aıaý-músirkeý degendi eń az estıtin de solar ǵoı!

Aıaq astynda qorlyqpen tirshilik etip kele jatqan Horlaldyń ózi bolsa, óz boıynda sátin taýyp burq etip kózge túse qalýǵa daıyn turǵan qanshama súıispenshiliktiń dertip turǵanyn ańǵarǵan da joq edi.

Benýdy oqyta, úırete, oınata júrip, al aýyryp qalǵan kezinde kúte júrip Horlal bir nárseni anyq túsindi: adam balasy óz turmysyn jaqsartý úshin ǵana ómir súrmeıdi eken. Adamǵa bir qymbat dúnıeniń qaqpasy ashylsa, basqanyń bárin tárk etedi eken. Benýdyń da izdegeni dál Horlal sıaqty adam edi. Óıtkeni ol úı ishinde jalǵyz bolyp ósti. Al kishkene qaryndastaryn adam dep iltıpatqa da almady. Sóz bar ma, tóńireginde ózi jasty balalar kóp te bolatyn. Biraq Odhorlal óz úı ishin qoǵam ómiriniń tym bıik bir tórine shyǵyp ketti dep sanap, bul mańda óz balasymen oınaýǵa turarlyq teńdes qurby joq dep túsindi. Sóıtip Horlal Benýdyń jan degende jalǵyz joldasy bolyp aldy. Erke balanyń talaı-talaı sodyrlyǵyn da kóterýine týra keldi. Biraq sonyń bári de Horlaldyń Benýge degen súıispenshiligin órshite berdi.

Muǵalim balany buzyp júr dep Rotıkanto Odhorlalǵa eskertpe de jasap qoıdy. Onyń ústine balanyń muǵalimine sonsha jabysyp alǵanyn Odhorlaldyń ózi de unata bermeıtin. Degenmen Horlaldy Benýdan eshkim de aıyra almaıtyn edi endi.

IV

Bený on bir jasqa kelgende Horlal emtıhan tapsyryp, kolejdiń úshinshi kýrsyna kóshti, stıpendıa alatyn da bolǵan. Horlaldyń basqa dosy joq edi deýge bolmas, biraq Bený solardan da jaqynyraq turatyn. Sabaqtan qaıtyp oralǵan soń, balany alyp syrtqa shyǵatyn. Jol boıy aıryqsha bir shabytpen ejelgi grek qaharmandarynyń erligi jaıyndaǵy hıkaıalardy aıtatyn, ne bolmasa Valter Skott pen Vıktor Gúgo romandarynyń bengal tilinde mazmunyn baıandaıtyn. Aǵylshyn óleńderin taqpaqtap ketetin, sodan keıin keı jerlerin túsindire otyryp, bengal tiline aýdaratyn. Ol tipti Benýdy Antonıı sózin jattap alýyna da májbúr etpek bolǵan-dy.

Bala Horlal júregin ashatyn sıqyrly bir kiltke aınaldy. Buryn sabaqty ózi úshin ǵana oqyp júrgeninde aǵylshyn ádebıetine munshama áserlenbeıtin edi. Al endi tarıh pen jaratylystaný ǵylymynan, nemese ádebıetten bir máselege kóńil aýdarsa-aq boldy, sol sátinde Benýmen sóılesýge asyǵatyn boldy. Al Benýdy qyzyqtyramyn dep otyryp, óz bilimin de tereńdete berdi, sóıtip nur ústine nur degendeı, qýanyshy da molyǵa tústi. Mektepten oralǵan bette Bený tamaǵyn shala iship Horlalǵa júgiretin edi. Ony toqtatýǵa shesheniń eshbir amal-aılasy jetpedi. Árıne balanyń bul qylyǵy Nonıbalaǵa unamady. Muǵalim óz ornyn saqtap qalý úshin Benýdy ádeıi baýyryna tartatyn sıaqty bolyp kórindi oǵan.

Sóıtip bir kúni ol Horlaldy ózine shaqyrtyp aldy da, betin perdeleı turyp, bylaı dedi:

− Sen bar bolǵany muǵalim ǵanasyń ǵoı. Olaı bolsa balaǵa ertemen bir saǵat, keshte bir saǵat sabaǵyńdy beretin bol Nege únemi bos ýaqytyńdy onymen birge ótkizesiń? Ol qazir eshkimdi de, anasyn da, ákesin de tanymaı barady. Ne nárse úıretip júrsiń oǵan? Buryn sheshesiniń aty estilse boldy, qýanǵanynan ushyp kete jazdaıtyn edi, al qazir qasyna shaqyryp keltire almaısyń. Onyń ústine Bený tektiden shyqqan bala, onyń senimen jaqyn júrýine tipti de bolmaıdy.

Budan burynyraq Rotıkanto Odhor-babýǵa basqa bir úılerde muǵalim atyn jamylyp kelgen keıbir beımálim adamdardyń ákeden qalǵan baı muraǵa qoly jetken óz oqýshylarynyń dúnıe-múlkin ıemdenip ketkenin, ne bolmasa eń bedeldi adam bolyp, jas úı ıesin sońynan ıtshe ertip alǵanyn, osyndaı da mysaldyń bolǵanyn aıtqan edi. − Horlal, árıne, munyń bári onyń ózine jasalyp jatqan qysastyq ekenin baıqaǵan edi, biraq úndemedi, shydaǵan.

Alaıda ózi sonsha jaqsy kóretin bala sheshesiniń tútini de sol jaqtan shyǵýy Horlal janyn jaralap ketti. Baı úıde muǵalimge qalaı qaraıtynyn ol endi túsindi. Sıyr sútti qalaı berse, muǵalim de balaǵa bilimdi solaı berýge tıisti eken. Oqýshysyn jaqsy kórý, oǵan janashyr jaqyn adamy sekildi qaraý − qandaı arsyzdyq deseńshi! Mundaıǵa qyzmetshiden bastap úı ıesiniń áıeline deıin eshbir adam da tóze almaıdy. Olar Horlaldyń Benýǵa degen súıispenshiligin áldebir óz paıdasyna sheshiler áldeqandaı aramzalyq dep sanady.

− Jaqsy, sheshetaı, men endi Benýǵa sabaq qana beretin bolamyn, − dedi Horlal dirildegen daýsymen úı ıesiniń áıeline. − Bizdiń aramyzda budan bylaı eshteńe de bolmaıdy.

Horlal sózinde turdy. Burynǵysha sabaqtan keıin Benýmen oınaýǵa barmaıtyn boldy. Uzaqty kún qańǵyryp kóshelerdi kezdi, munyń qandaı azap ekenin onyń ózi ǵana túsindi.

Keshqurym ol kezektegi sabaǵyn ótkizýge keldi. Bala túksıip, kóńilsiz otyr eken. Horlal nege kórinbegen sebebin túsindirip jatpady. Sabaq yqylassyz, qalaı bolsa, solaı ótti.

Daǵdyda Horlal ala kóleńkeden turyp kolejde ótkiziletin sabaǵyna daıyndalatyn edi. Ertemen Bený at ústinen jýynyp, tamaǵyn ishetin de júgirip buǵan keletin, sodan keıin ekeýi baqqa shyǵatyn edi. Onda balyq ósirilgen haýyz bar-dy, ustaz ben shákirt sol balyqtarǵa qıqym tastaıtyn. Bený baqtyń bir buryshyna tastardy tasyp aparyp, ózinshe bir kishkene baqsha jasady − jińishke soqpaqtary, sharbaǵy, qaqpasy bar, ergejeıliler erkin tura alatyn kádýilgi baqsha. Osy baqshany kútý olardyń ekinshi mindetine aınaldy. Tek ystyq túse úıge qaıtyp oralyp, sabaǵyna kirisetin-di.

Erteńine Bený daǵdysynan erte turdy. Keshe keshke aıaqtalmaı qalǵan áńgimeni tyńdamaq bolyp júgirip ustazyna keldi. Óziniń búgin erte turǵanyn aıtyp Horlaldy qýantyp tastamaqshy. Biraq bólmesinde Horlal bolmaı shyqty. Esik aldyndaǵy kúzetshi onyń shyǵyp ketkenin aıtty.

Bul kúni Bený sabaq ústinde asa jábirlenip otyrdy, keskini de ózgerip ketken. Ol búgin de ertemen Horlaldyń qaıda ketkenin suramady. Al ustaz bolsa bala kózine kózi túsip ketpesin dep, sabaǵyn kitapqa úńile otyryp ótkizdi. Bala tamaqqa kelgende sheshesi:

− Keshegi keshten beri saǵan ne bolǵan? Óńiń qashyp ketipti ǵoı, tamaq ta ishpeısiń, − dep surady.

Bený úndemedi, Anasy ony ózine tartty da, erkelete qushaqtap, ne bolǵanyn bilmek boldy. Aqyr sońynda Benýdyń shydamy jetpedi, egilip jylap jiberdi.

− Apa, ustazym...

− Ustazyń ne?

Bala Horlaldyń ne istegenin baıandap bere almady, jábir-japasyn sózben aıtyp jetkizý múmkin emes edi.

− Múmkin ol saǵan meniń ústimnen shaǵynǵan bolar? − dedi Nonıbala.

Bený sheshesiniń ne aıtqysy kelgenin túsinbedi, jaýap bermesten shyǵyp ketti.

Odhor-babýdyń úıinen birneshe kóılek-kónshek joǵaldy. Polısıa shaqyryldy. Úı ishin tintip júrip, Horlal sandyǵyn da qaraı ketti. Rotıkanto múláıim keıippen:

− Ury urlaǵanyn sandyqqa tyǵa ma? − dedi. Joǵalǵan nárse aqyry tabylmady. Bul shyǵyn Odhorlaldyń jatsa túsinen, tursa esinen ketpedi. Ol búkil dúnıege tuldandy. Al Rotıkanto bolsa:

− Kim aldy deriń bar ma, kirip-shyǵyp, sapyrylysyp jatqan kóp halyq emes pe! − dep qoıdy.

Odhorlal Horlaldy shaqyrtyp aldyrdy.

− Horlal, senderdiń bárińdi birdeı úıde ustap otyrý maǵan qolaıly emes. Basqa bir jerge qyzmetke tur. Al Benýge sabaq berý úshin belgili bir ýaqytta kelip, ketip turarsyń. Solaı etsek jón bolady. Jalaqyńa eki rýpıa qosyp tóleýge de qarsy emespin.

Rotıkanto shylymyn tarta otyryp:

− Iá, sóıtken yńǵaıly bolady. Ózińizge de, buǵan da yńǵaıly, − dep qoıdy.

Horlal qojasynyń sózin basyn tómen salyp otyryp tyńdady.

Birdeme deýge onyń shamasy kelmedi. Bólmesine qaıtyp oralǵan soń Odhorlalǵa hat jazdy, Keıbir sebeptermen búgin ketetinin, Benýge endi sabaq berýdiń qolaıly emes ekenin aıtyp jazdy.

Bený mektepten oralǵanda ustazynyń bólmesi qańyrap bos qalǵan edi. Tipti qıraǵan temir sandyq ta joq bolyp shyqty. Tartylǵan jipte daǵdyda Horlaldyń shekpeni men bet oramaly ilýli turatyn-dy, olar da joq, jiptiń qúr ózi ǵana qalǵan.

Buryn ústel ústinde dápterlermen birge únemi bir kitaptar shashylyp jatatyn edi. Al endi sol ústelge shyny ydys qoıylypty, ishinde qanattary jaltyldap, altyn balyqtar oınaıdy. Ydys ústinde sándi muqabaly, ádemi sýretti aǵylshyn kitaby tur. Birinshi betine ustazynyń qolymen Bený dep jazylyp, búgingi kún qoıylypty. Qasyndaǵy tildeı qaǵazda da Bený aty bar.

Bený ákesine júgirip keldi.

− Áke, ustaz qaıda, qaıda ketken ol? − Ákesi Benýdy ózine tartty:

− Ol bizden ketip qaldy.

Bený ákesinen bosanyp shyqty da, júgirip ekinshi bólmege kirdi. Sóıtti de jastyqqa basyn tyǵyp, solqyldap jylap jiberdi. Odhor-babý úreılenip qaldy, biraq ulyn qaıtyp aldandyrmaq, amalyn taba almady.

Al pansıonǵa kelip ornalasqan qaıǵyly Horlal sol kúnniń erteńine saǵat tańǵy toǵyz jarym kezinde tósek ústinde otyryp kolejge barý kerek pe, joq pa degendi oılady. Kenet bólmege Benýdy ertip Odhorlaldyń bir qyzmetshisi kirip keldi. Bala ustazynyń moınyna kelip asyldy. Horlaldyń tamaǵy kebirsip qaldy. Birdeme deıin dese, kóz jasy tógilip ketetin sıaqty boldy. Úndemedi.

− Ustaz, júr, bizdikine baramyz, − dedi Bený. Qaıtseń de ustazymdy tap ta, baryp jolyq dep Bený baıyrǵy jalshy Chondrobhanǵa jalynǵan edi. Chondrobhan keshe Horlaldyń sandyǵyn kótergen júkshini kezdestirip, ustazdyń qaıda ekenin anyqtady da, balany sabaqtan shyǵa salysymen sonda alyp keldi.

Horlal Benýge nege qaıtyp bara almaıtynyn aıta almady.

Arada talaı kúnder ótti. Horlaldyń kóz aldynan shákirti ketpeı qoıdy, onyń moınyna oralyp, úıge júr dep ótingen sátin oılasa-aq kómekeıine kelip bir tas tireletin boldy. Biraq kóńil shirkin birte-birte sýyna berdi, júrekti tyrnaǵan jara jazyla bastady. Aqyry Odhorlal úıimen múlde qatynaspaıtyn bolyp ketti ol.

VI

Horlal qansha tyrmyssa da sabaqty burynǵy bir kóńilmen oqı almady. Daıyndalyp otyryp, kitapty sart etkizip jaba salady; sodan keıin dalaǵa shyǵady da eshbir bálek-maqsatsyz qalany kezedi. Sabaqtan da jıi-jıi qalyp qoıa beretin boldy.

Munyń bári jaqsylyqqa bastamaıtynyn Horlal jaqsy bildi. Emtıhandy tapsyrǵan kúnniń ózinde de stıpendıaǵa iliger túri joq, al myna Kalkýttada stıpendıasyz bir kún de tura almaqshy emes ol. Onyń ústine anasyna da azdy-kópti aqsha jiberip turýy kerek. Qyzmetke ornalasý da qıyn. Al ornalaspaýǵa tipti bolmaıdy. Tipti osy bir qıyn-qystaý jaǵdaıdan shyǵar jol joq sekildi, biraq ol túńilmedi.

Horlal jumys izdep júrip sáti kelgende iri aǵylshyn fırmasynyń meńgerýshisiniń kózine shalyndy.

Saqyp adamdy bir qaraǵannan-aq tanımyn deıtin óz qabiletine myqtap senetin adam edi. Horlalmen sál sóılesken soń-aq − osy jaraıtyn adam, − degen qorytyndyǵa keldi.

− İs bilesiń be? − dep surady saqyp.

− Joq.

− Amanat sala alasyń ba?

− Joq.

− Belgili bir bilikti adamnan alǵan kepildemeń bar ma?

− Joq.

Saqyp basyn shulǵyp qaldy.

− Óte jaqsy. Ádepkide jıyrma bes rýpıa alyp turasyń, isti meńgergen soń, odan da kóp tabatyn bolasyń.

Saqyp Horlaldyń kıimine synaı qarady.

− Mynaý saǵan qaryz − on bes rýpıa. Bizdiń keńse qyzmetkerlerine laıyq táýir kostúm tiktirip kı.

Kostúm de tigildi, Horlal da qyzmetine baryp júrdi. Saqyp Horlaldyń jany siri dep túsinse kerek, jumysty tym kóp istettiretin boldy. Basqa klerkter tarap jatady, al Horlal tesilip qaǵazǵa úńilip otyra beredi. Tipti júre kele ol istiń mán-jaıyn saqyptyń úıine baryp ta habarlaıtyn boldy.

Horlal óz jumysynyń sıpatyn tez túsindi.

Áriptesteri talaı ret ony aldamaq ta boldy, bastyqtarǵa baryp shaǵystyrdy da, alaıda osy bir uıań da sarań sóıleıtin kishi klerkti eshkim de súrindire almady. Qaıta jalaqysy qyryq rýpıa bolyp ósti. Horlal endi qystaqtan sheshesin shaqyryp aldy da, sholaq bir kósheden oshaǵy bólek kishkene bir úıdi jaldap aldy. Sóıtip qaıyrshylyq qyspaǵynan shyqty-aý áıteýir. Bir rette anasy:

− Qaraǵym, úıge kelin túsir, − dedi. Horlal anasynyń aıaǵynan topyraq aldy:

− Apa, keshirersiń meni...

Qarıa oǵan taǵy bir ótinish jasady.

− Reti kelgende Benýdy qonaqqa shaqyr. Ol jóninde kóp aıttyń ǵoı maǵan, kórgim keledi.

− Mynandaı usqynsyz úıge qaıtyp shaqyra alamyz. Shydaı tur, jaqsy úıge shyǵyp alaıyq, sodan soń uıalmaı shaqyratyn bolamyz.

VII

Horlaldyń jalaqysy óse berdi, endi ol sholaq kóshedegi kishkene úıdi qaldyryp, jurt kóp júretin úlken kóshedegi bir úıge kóshti. Degenmen nege ekeni belgisiz, Odhorlal úıine barýǵa, ne Benýdy shaqyrýǵa onyń júregi daýalamaı júrdi.

Múmkin ol osy bir uıańdyqtan shyǵa da almaıtyn ba edi, álde qaıtetin edi, kenet Benýdyń sheshesi opat boldy degen habar keldi. Sony estisimen-aq Horlal Odhorlal úıine tartty.

Sóıtip jas jaǵynan aralary kereǵar eki dos taǵy da kezdesti. Qaraly kúnder de ótti. Al Horlal bolsa, Benýge barǵyshtaı berdi. Ol er jetip qalypty, tipti túbit murty da kórine bastaǵan. Kıimdi de saldarsha sánimen kıedi, dostary da tym kóp. Solardy ol ózine kóp taraǵan kóńildi gramofon tabaqtarymen tartady eken. Bir kezde Horlal sabaq bergen bólmeden sıa tógilgen eski ústel men synyq oryndyq ǵaıyp bolypty. Endi bul úlken aına, ádemi kartınalar ilingen, saltanatty jıhazdar qoıylǵan sándi bólmege aınalypty.

Bený kolejde oqıdy eken, biraq ekinshi kýrstan ári barýdy qajet dep sanamasa kerek. Ákesi balamnyń oqymystylyǵy ony úılendirer kezde kerek bolar, kózi ashyq, oqyǵan kúıeý atanar dep oılady. Marqum Nonıbala basqasha pikirde edi.

− Emtıhan tapsyrý degendi báldeı bermeńdershi. Benýyma kúımeıtin jáshikte aqsha saqtaý odan áldeqaıda buldyraq, − deıtin ol

Balań jigit ana sózin jadynda ustap qalypty.

Qaıtse de Benýge qazir oqýdyń bes tıynǵa keregi joq − Horlal muny anyq túsindi. Tek anda-sanda ǵana ótken bir kúnderdi, bul ketip qalǵanda artynan izdep kelip: "Ustaz, júr bizdiń úıge baraıyq", − dep moınyna asylǵan shaqty esine alady. Bený da, úı ishi de endi múlde jat kórinedi. Horlaldy kim shaqyrsyn qazir?!

Iá, Benýdy úıge shaqyrar qolaıly sát osy sıaqty bolyp kórindi oǵan. Biraq osy oıdyń kelýi-aq muń eken, − sonyń qajeti ne? − degen suraq týdy.

Degenmen Horlaldyń anasy balasynyń sońynan qalmady.

− Men dámdi óz qolymnan daıyndaıyn. Anasy joq qoı onyń endi.

Aqyry Horlal shaqyrmaqqa bel baılady. − Tek Odhor-babýdan ruqsat sura, − dedi ol Benýge.

− Nege? Sirá Siz meni áli bala dep oılaısyz-aý. − Sóıtip Bený qonaqqa keldi. Osy bir qudaı zaqylettes jas jigitke Horlaldyń sheshesi oń batasyn berdi. Anasynyń qaıtys bolǵanyn oılap kózine jas aldy. Dámnen keıin Bený:

− Ustaz, maǵan dostarym kelmek edi, erterek attanýyma týra keledi.

Ol qaltasynan altyn saǵatyn alyp qarady, aman-saýlyqty sholaq qaıyryp, qos at jegilgen kúımesine mindi de tartyp otyrdy.

Horlal esik aldynda saldyrlap jer kókti kóshire jónelgen kúımeniń sońynan qarap turyp qaldy.

Anasy Horlalǵa:

− Jıi-jıi shaqyryp tur. Sheshesinen erte aıyrylǵanyn oılasam, sondaı aýyr tıedi maǵan, − dedi.

"Joq jeter endi. Endi qaıtyp shaqyrmaımyn. Bir kezde men munyń úıinde bes rýpıa aılyq alyp, muǵalim bolǵanmyn Men ne bary sorly Horlalmyn ǵoı", − dep oılady ol.

VIII

Bir kúni keshke Horlal qyzmetten qaıtyp kelse, úıinde bir qonaq otyr eken. Esikten kire bere-aq onyń murnyna aıryqsha bir jupar ıisi keldi.

− Myrza, kim bolasyz? − dep surady ol

− Bul men ǵoı, ustaz, − degen Benýdyń daýsy shyqty.

− Amanshylyq pa? Kútkenińe kóp boldy ma?

− Iá, biraz ýaqyt ótti. Qyzmetten bulaı kesh keletinińizdi bilmegen edim.

Anadaǵydan keıin Bený ustazynyń esigin ashqan joq edi. Al búgin oıda-joqta habar salmaı-aq kelipti de, myna qarańǵy tar bólmede uzaq kútip otyrypty. Bul Horlal kóńiline túıtkil salmaı qoımady.

Úı ıesi ústińgi úıden baryp sham ákeldi, sóıtip ekeýi áńgimege otyrdy.

− Tynyshtyq pa? Ne jańalyq bar? − dep surady Horlal

Bený oqýdyń kún ótken saıyn múlde jalyqtyryp bara jatqanyn aıtty. Ekinshi kýrsta uzaq otyryp qalǵan. Ózinen kishi balalarmen birge oqýǵa arlanatyn kórinedi. Al ákesi bolsa eshteńe de tyńdaǵysy kelmeıdi.

− Iá, ne istegiń keledi sonda?

− Anglıaǵa baryp advokat oqýyna tússem be dep edim. Birge oqıtyn bir bala bar edi. Bilimi menen tómen bolsa da ketip bara jatyr.

− Osy nıetiń jaıynda ákeńe eshteńe dediń be?

− Aıtqanmyn, biraq myna emtıhandardy túgel tapsyrmaı, Anglıa sapary degendi tyńdaıtyn emes. Degenmen jalyǵyp ketkendigim sondaı, men munda múlde oqı alatyn emespin.

Horlal til qatpaı oılana otyryp qaldy, Sol oı jibin Bený buzdy. 

− Búgin ákem meni oqymaısyń dep urysty. Tipti jaman sózder aıtýdan da uıalmady. Qaıteıin, apam tiri bolsa munyń birin de estimes edim, ǵoı.

Kórgen jábirin esine túsirgen Bený jylap jiberdi.

− Al júr onda ákeńe baraıyq, aqyldasaıyq bul jaǵdaıdan shyǵýdyń sheshimin tabaıyq.

− Joq, ákeme men barmaımyn.

Benýdyń ákesimen arazdasyp kelgeni, endi onyń osynda ornalaspaq oıynyń barlyǵy Horlalǵa múlde unamady. Biraq munda retiń kelmeıdi dep Benýge aıta almady ol. Bala áli raıdan qaıtar, sonda kóndirermin de, úıine alyp bararmyn, − dep oılady Horlal

− Tamaq ishtiń be óziń? − dep surady ol Benýden.

− Joq, ash emespin, tamaq ishkim kelmeıdi.

− Munyń qalaı? − dedi de Horlal sheshesiniń bólmesine bardy.

− Apa, Bený keldi, tamaqtandyrý kerek. − Qarıa qýanyp qaldy, dám daıyndaı bastady. Horlal jýynyp, kıimin aýystyryp, Benýge keldi. Jótelip aldy da, qolyn qaımyǵyńqyraı aparyp jigittiń ıyǵyna saldy.

Sodan keıin:

− Bul jaramaıdy. Ákemen renjisip, úıden bezý durys emes, − dedi.

Bený sol sátte ushyp túregeldi.

− Egerde aýyrlaıtyn bolsańyz, men Shotıshqa baram onda! − dedi ol ketýge yńǵaılanyp jatyp.

− Ashýlanba! − dedi Horlal jumsaq ǵana, − júr tamaq isheıik.

− Joq, men tamaq ishpeımin.

Biraq tabaldyryqta Horlalǵa dep daıyndap qoıǵan dámdi kóterip kele jatqan qarıamen soqtyǵysyp qaldy.

− Balam, sen qaıda barasyń? − dep surady ol

− Hat sharýam bar, ketýim kerek.

− Jón bolyp pa munyń? Dám tatpaı ketýge bolmaıdy. Qarıa Benýdy qolynan ustap kúshtep ákep otyrǵyzdy da, aldyna dámge arnalǵan japyraqty jaıdy.

Bený ashýly otyrdy, eshteńe jemedi, jeńil bir talas týyp ketti. Kenet esik aldyna kelip bir kúıme toqtady. Eń aldymen qyzmetshi, sodan keıin baspaldaqty dúsirlete basyp kelgen Odhorlaldyń ózi kórindi. Bený qýaryp ketti. Horlaldyń anasy óz bólmesine jóneldi. Odhorlal balasyna jaqyndap keldi de yzǵarly qaltyraǵan daýsymen:

− Ózim de osydaı oılap edim, − dep saldy, − Rotıkanto aıtsa da, seniń mundaı maqsatyńnyń baryna ılanbaǵan edim. Benýdy ózińe tabyndyryp, oıynshyǵyń etpeksiń ǵoı. Joq, men oǵan jibermespin. Balany urlamaq! Polısıaǵa shaǵym etemin, ózińdi abaqtyǵa otyrǵyzǵansha isim senimen bolsyn.

− Tur! Tez! − dep buıyrdy balasyna ol

Bený aýzyn ashpady, ákesiniń sońynan elbekteı berdi de shyǵyp ketti.

Sol keshte Horlal tamaq ishe almady.

IX

Bul kezde Horlal qyzmet isteıtin saýda fırmasy mańaıdaǵy qystaqtardan kúrish satyp ala bastady. Sol sebepti Horlaldyń jeti-segiz myń rýpıa aqsha alyp, ár senbi saıyn tańǵy poıyzben ýálaıatqa shyǵyp turýyna týra keldi. Kúrishti kótere satýshylarmen esep-qısap aıyrysyp turý úshin ýálaıattaǵy bir qystaqta keńse ashylǵan edi. Horlal osynda keletin de, amanat qaǵazdaryn, esep-qısap kitapshalaryn qaraıtyn, aptalyq balansty qorytyndylaıtyn. Kelesi aptada jumsalatyn aqshany da osynda saqtaýshy edi. Qasynda únemi eki kúzetshi bolatyn.

Keńsede, Horlal amanat salmaıdy, sóıtip jumys isteıdi degen sybys týdy. Biraq bar jaýapkershilikti meńgerýshi ózi aldy.

− Horlaldan eshqandaı amanat talap etilmeıdi, − dedi ol.

Naýqan magh aıynda bastalǵan edi, choıtro aıyna deıin sozylar túri barlyǵy kórindi. Horlaldyń jumysy da kóbeıip ketti. Úıine de kóbine keshigip qaıtatyn boldy. Sondaı bir rette ol Benýdyń taǵy da kelip-ketkenin bildi. Sheshesi tamaq berip, syı-qurmet kórsetipti. Áńgimelese kele qarıa ony burynǵydan da unatyp qalsa kerek.

Bir emes, Bený osylaı birneshe ret keldi.

− Anasy joq qoı onyń úıinde, biz dep turatyny sodan! Men ony seniń iniń sıaqty, ózimniń balam sıaqty kóremin. Osyndaı jylylyqty kórgen soń meni ol apa dep aıtý úshin ǵana keledi, − dep ol sarıiniń bir shetimen kózin súrtti.

Aqyr sońynda bir kúni ol ózin kútip otyrǵan Benýmen kezdesti. Olar túnniń bir ýaǵyna deıin áńgime qurdy. Bený bylaı dedi:

− Ákem múlde kún kórsetetin emes. Shydaýǵa shamam qalmady. Áıel alady degendi estigen soń kóńilim múlde qaldy. Rotı-babý laıyqty adam qarastyryp júr. Onsyz aıaǵyn qıa baspaıtyn boldy ǵoı ákem. Buryn keshigip qalsam, tynyshy kete bastaýshy edi, al endi birneshe kún joǵalyp keteıinshi, qýanbasa renjimeıdi. Esilderti qaıtsem áıel adam. Al ol áıel al, bul úıde men tirlik qura almaımyn. Qalaı shyǵamyn osy qıyndyqtan. Siz maǵan jol kórsetýge tıissiz. Men endi óz kúnimdi ózin kórgim keledi.

Horlal aıap ta, qamyǵyp ta otyr. Basyna qıyndyq túsken aýyr sátte Benýdyń burynǵy ustazyn tapqany ári qýantady, ári qaıǵyrtady ony. Biraq, ustazynyń qolynan ne keledi?

Qaıtken kúnde de: Anglıaǵa baryp advokat oqýyn oqýym kerek, basqa jol joq maǵan. − dedi Bený..

− Odhor-babý jibere me seni?

Ketsem, qýanbasa, renjimeıdi.. Jaqsy-aq qoldy baılaıtyny qarajat jaǵy. Odan shetelde turmys qurarlyq aqsha alý ońaı bolmas. Aıla tabý kerek.

Benýdyń ákkiligin baıqap Horlal jymıyp qoıdy.

− Aıla? Qandaı aıda? — dep surady.

− Men amanat qaǵaz berip qaryz alamyn. Keıin qaryz bergen adam meniń ústimnen shaǵym, bertinde ájem: meni aıar da tóleıtin bolar. Al men ol aqshamen Anglıaǵa attanamyn. Shetelge barǵan soń ol maǵan aqsha jibermeı týra almaıdy.

− Al qaryzdy saǵan kim beredi?

− Siz she, bere almaısyz ba?'

Tańyrqaǵan Horlal qaıtalap surady:

− Men be?

− Nege siz emes.. Kúzetshi sýmkaǵa salyp sonshama aqsha ákelgen joq pa, búgin

Horlal kúldi.

− Kúzetshige men qandaı ne bolsam, aqshaǵa da sondaı ıemin men. − Sodan keıin ol Benýge óz jumysynyń mánin túsindire bastady.

− Sińiri shyqqan kedeıdiń úıinde bul aqsha. bir-aq kún túneıdi, Al erteńine jan-jaqqa jol tartady.

− Onda bastyǵyńyz qaryz bere almas pa eken, ósimin kóbirek etip, qaıtarar edim.

− Eger de ákeń amanat salsa, meniń ótinishimmen múmkin berip te qalar ma edi..

− Ákem amanat salýǵa baratyn bolsa, onda ózime de aqsha bergen bolar edi ǵoı, − dep Bený qarsylyq bildirdi.

Áńgime osymen tyndy. Horáal; "egerde áıteýir ózimdik birdeme bolsa, úıdi de, dúnıeni de satar edim: de, balaǵa kómektesken bolar edim", — dep oılady.

Bul oıynyń júzege asýyna bir ǵana jaǵdaı kóldeneń turdy − onyń úıi de, kúıi de joq bolatyn.

Bir juma kúniniń keshinde Horlal úıiniń aldyna kúıme kelip toqtady. İshinen Bený shyqty. Kúzetshi oǵan taǵzym etti de, óz myrzasyna baryp habarlady. Bený kirgende Horlal jatar bólmeniń edeninde otyryp aqsha sanap jatyr edi. Bul joly bala myrzanyń kıim kıisi de bólek eken. Erýlik ádemi dhotıi men chadorynyń ornyna, tolyq denesine jarasymdy túrik shapany men shalbaryn kıipti. Basynda kepka. Suq saýsaǵyna jarqyraýyq asyl tasy bar saqına salǵan, al shapanynyń jeńinen kóılek jeńiniń jaqut túımeli qaıyrmasy kórinedi.

Horlal aqshany jınap bylaı qoıdy.

− Ne bolyp qaldy, nege bulaı kıingensiń, nege bulaı túndeletip júrsiń?

− Erteń joq, arǵy kúni ákem áıel alady. Menen onysyn jasyrǵan bolady, biraq maǵan bireýler jetkizip qoıdy. Men odan biraz ýaqyt Baraq qurdaǵy ózimizge qarasty jerge baryp jatyp qaıtaıyn dep suranyp edim; Ákem qýanyp ketti, ruqsat berdi. Men attanyp baramyn, úıge qaıtyp oralmaımyn endi. Qaıteıin, erligim jetse Gangaǵa sýǵa ketip óler edim.

Bený jylap jiberdi. Horlaldyń júregine qanjar qadalǵandaı boldy. Qadirli ananyń kózindeı ystyq zattardyń bárin, ana otyrǵan bólmeni de, ol jatqan tósekti de endi basqa bir jat áıel kelip ıemdenetin bolady. Bený sorlyǵa bul qandaı qıyn deseńshi. Horlal osyny qınala oılady. "Anadan asa dáýletti adam bolyp jaralýǵa bolar, biraq bul báribir qaıǵy-qasiret pen jábir-japadan qorǵaı almaıdy" − dep oılady ol. Horlal oǵan ne aıtýdy, qaıtip jubatýdy bilmedi, bar bolǵany qolynan aldy. Sol sátte ol "Qandaı baqytsyzdyq, al Bený bolsa, toıǵa baratyndaı qatyp turyp kıinip alypty" − dep oılady taǵy da. Horlaldyń qymbat júzikke qarap qalǵanyn Bený de sezdi, tegi ustazynyń únsiz qoıǵan saýalyn ańǵarǵan da bolsa kerek.

− Bul anamnyń júzigi edi, − dedi ol

Horlal kómeıine kelip qalǵan kóz jasyn zorǵa basty. Sodan keıin:

− Bený sen tamaq ishtiń be? − dep surady.

− İshkenmin, al ózińiz she?

− Men myna aqshany sanap, seıfke salmaı shyǵa almaımyn.

− Sizben sóılesetin kóp nárseler bar. Baryp tamaqtanyp kelińiz, apań dámin daıyndap kútip otyr. Munda men qala turaıyn.

Tolqyǵan Horlal azdan soń:

− Jaraıdy, tez tamaqtanyp kele qoıaıyn, − dedi. Az-kem mezgilden soń tamaǵyn ishken Horlal anasymen birge qaıtyp keldi.

Bený qarıaǵa ıilip sálem etti, ana onyń ıeginen súıdi. Jigit otyryp óz jaıyn qaıta aıtty. Horlaldyń sheshesi balany aıap músirkeýmen boldy. Ol árıne qansha qamqorshy bolsa da, Bený úshin óz anasynyń orny aıryqsha bólek ekenin biledi. Ony azaptaıtyn da osy oı.

Olar ońasha bólmede shashylyp jatqan aqsha arasynda otyryp kóp áńgimelesti. Benýdiń balalyq shaǵyn eske túsirdi, óz balasyn aıryqsha jaqsy kórgen marqum ana týraly sóz boldy. Bir kezde Bený oqys saǵatyna qarasa túnniń bir ýaǵy bolyp qalypty.

− Endi otyra almaspyn, eger keshiksem poıyzdan qalyp qoıam, − dedi ol

− Búgin osynda bol, qaraǵym, tańerteń Horlalmen birge attanarsyń, − dep jalyndy qarıa.

− Joq, joq, ótinemin, jalynbańyzshy, men qaıtsem de búgin ketýim kerek, − dedi Bený. Sodan keıin Horlalǵa qarady. — Ustaz, túnde myna asyl tastardy alyp júrý qaýipti ǵoı, osynda qalsyn, qaıtyp oralǵan soń kelip alarmyn. Ana kúzetshińizge aıtyńyzshy, kúımeden baryp, bylǵary qorjyndy ákelsin. Men bulardy soǵan salyp qoıaıyn.

Kúzetshi baryp kishkene bir qol chemodan ákeldi. Bený altyn saǵaty men qymbat júzikterin, asyl túımelerin soǵan saldy. Ámanda saq júretin Horlal chemodandy aparyp birden seıfke tyqty. Bený Horlaldyń anasynyń aıaǵynan topyraq aldy. Qarıa kóz jasy móltildep oń saparyń bolsyn degendi aıtty.

− Durǵa ananyń ózi jebeı kórsin seni.

Sodan keıin Bený Horlalǵa kelip taǵzym etti de, pronam jasady. Buryn ol mundaı qurmettiń birin de kórsetpegen edi. Horlal ún qatpady, qatty qysyp qushaqtady da, dalada turǵan kúımege bastap júrdi. Jer tarpyp oınaqshyp turǵan sáıgúlik attar qarańǵy túnde gaz shamdary jarqyldaǵan Kalkýttaǵa qaraı osqyryna tartyp ala jóneldi.

Osydan keıin Horlal óz bólmesinde ún qatpastan kóp otyrdy. Aqyrynda tereń bir kúrsinip aldy da, usaq aqshalardy sanap, bólek-bólek sýmkalarǵa sala bastady. Al iri aqshalardy ol buryn destelep, seıfke tyǵyp qoıǵan bolatyn-dy.

XI

Tún ortasy aýǵan soń, Horlal aqsha saqtalǵan bólmede seıftiń kiltin jastyǵynyń astyna tyǵyp uıqyǵa ketti. Túsinde ol betine perde ustaǵan Benýdiń sheshesin kórdi. Áldene dep aıqaılap balasyna ursyp jatyr eken. Sózi anyq estilmedi. Ústindegi laǵyl tasty áshekeılerden qyzyldy-jasyldy qyzyq bir sáýle shashyraıdy. Horlal bar daýysyn salyp Benýdi shaqyrǵysy keledi, biraq nege ekeni belgisiz úni shyqpaıdy. Kenet adam shoshyrlyq tarsyl-gúrsil shyqty. Qara perde qaq aıyrylyp jerge tústi. Horlal shoshyp oıandy. Áli qarańǵy eken. Soǵyp ótken jelden sart etip tereze jabylyp, jalt etip sham sónipti. Horlal sirińke tutatyp shamdy qaıta jaqty da, saǵatyna qarady. Ýaqyt tańǵy tort eken, endi jatyp uıyqtaýǵa bolmaıdy, aqshany alyp ýálaıatqa tartý kerek.

Anasy turyp:

− Balam, oıanyp qaldyń ba? − dep shaqyrǵan kezde, Horlal beti-qolyn jýyp óz bólmesine kirgen edi.

Ol anasynyń qasyna bardy, pronam jasap, taǵzym etti. Ana oǵan oń saparyn tiledi de:

− Balam jańa ǵana bir tús kórdim, sen kelin ákelem dep ketip bara jatyr ekensiń deımin, tań sáride kórgen tús aına-qatesiz aınymaı keledi deıtin edi.

Ezý tartqan Horlal óz bólmesine bardy da, seıften aqsha salǵan ámıandardy shyǵara bastady, kenet birneshe ámıannyń ishinde aqsha joq bolyp shyqty. Óńi me, túsi me, ańyryp qaldy. Seıfti silkiledi, biraq onyń ishinde de eshteńe joq. Endi ámıandardy bas-basyna aqtara bastap edi, kenet bireýiniń ishinen Benýdiń qolymen jazylǵan hat shyǵa keldi. Birinshisi ákesine, al ekinshisi Horlalǵa arnalypty. Horlal qaltyraǵan qolymen konvertti ashyp oqı bastady. Dúnıe kúńgirt tartyp ketkendeı boldy, ol eshteńeni kórmedi, shamnyń biltesin kótere túsýge týra keldi. Hatta ne jazylǵanyna túsinbedi, kenet óziniń ana tili − bengal tilin umytyp qalǵan sıaqty.

Baıqasa, Bený úsh myń som rýpıany alypty da, Anglıaǵa attanypty. Keme búgin azanda júrmekshi eken. Bený bylaı dep jazypty:

"Alǵan qaryzymdy ótesin dep men ákeme hat tastap otyrmyn. Al ana qol chemodandy ashsańyz, anamnan qalǵan asyl tastardy kóresiz. Olardyń qansha turatynyn men bilmeımin, biraq úsh myń rýpıadan artyq pa dep shamalaımyn. Egerde anam marqum tiri bolsa, ákem maǵan jol qarajatyn bermegen kúnniń ózinde de, myna qymbat áshekeılerin satyp, meniń qaltama aqsha salyp bergen bolar edi. Shynyn aıtsam, ákemniń bul áshekeılerdi basqa bireýge berýin sondaı qyzǵanamyn. Men olardy ákemnen zordyń kúshimen aldym. Egerde shal ana-myna dep qaryzdy soza beretin bolsa, bul asyldardy oılanbaı-aq sata berińiz, ne bireýge amanatqa tapsyryńyz. Bul apamnyń dúnıesi ǵoı. Sol sebepti meniń de dúnıem bolyp tabylady". Hatta tikeleı iske qatysy joq basqa da, ár nárseler jazylǵan eken.

Horlal bólmeni japty da, júgirip tysqa shyqty. Kúıme jaldap Ganga ózenine tartty. Biraq ol Benýdiń qandaı kememen ketetinin bilgen joq edi. Prıstanǵa kelgennen keıin, búgin tańda Anglıaǵa eki keme attanǵanyn bildi. Bený sonyń qaısysynda ketip bara jatyr, kemeni qaıtyp toqtatpaq kerek − árıne Horlal muny oılap taba almady. Prıstannan ol qaıtyp oraldy. Shashyraı kún shyǵyp keledi. Kalkýtta uıqydan oıana bastady. Al Horlal eshteńeni de baıqamady. Esi shyqqan adamdaı meń-zeń, ústinen zil qara tas basqandaı, Aıaǵyn kóterip alar halde emes. Kúıme óziniń qadirli anasy turatyn úıge, jumys kúniniń tolyp jatqan taýqymetin tartyp sharshap kelgende qur atqa mingendeı etip jiberetin úıdiń aldyna kelip toqtady. Horlal arbakeshpen eseptesti de, áldebir úreı-qorqynyshpen tabaldyryqty attady. Úreılenip qalǵan ana:

− Balam, sen qaıda baryp qaıttyń? − dep surady.

− Men saǵan kelin izdep keldim, − dep jaıbaraqat kúle jaýap berdi de, shalqalap baryp qulap tústi.

− O, táńirim, bul ne sumdyq? − dep úreıi ushqan kempir Horlaldyń betine ákep sý búrikti.

Horlal esin jıdy, kózin ashty da, jan-jaǵyna shalyqtaı qarady.

− Qoryqpaı-aq qoı, apa, meniń ońasha bolǵym keledi, − dedi ol Sodan keıin asyǵa turyp óz bólmesine bardy da, ishten jaýap aldy. Ana bosaǵaǵa kelip otyrdy. Oǵan kóktem kúniniń nury tústi. Álsin-áli jabyq esikke eńkeıip balasyn shaqyrdy.

− Horlal, qaraǵym. Horlal, deımin!

− Ana, men keıinirek shyǵamyn, óz bólmeńe bara ber, Kempir kún sáýlesi túsken bosaǵada otyryp, kúbirlep duǵa oqı bastady. Keńseden kúzetshi keldi, Horlaldyń esigin qaǵyp:

− Babý, eger biz qazir shyqpasaq poıyzdan qalyp qoıamyz, − dedi.

Horlal ishten bylaı dep jaýap berdi:

− Jetiniń poıyzymen biz júrmeıtin boldyq.

− Onda qashan?

− Ony keıin aıtamyn.

Kúzetshi basyn shaıqady da tómenge tústi.

Horlal azapty oıda otyr:

"Men muny kimge aıta almaqpyn? Urlyq qoı bul! Óz qolymmen Benýdi qaıtyp ustap bermekpin?"

Kenet ol qymbat áshekeılerdi esine aldy. Tipti ony umytyp ta ketipti ǵoı. Kenet qarańǵy túnekke sáýle izi taramdala júgirgendeı boldy. Qol chemodandy ashyp edi, saǵat pen júzikterden, altyn túımelerden basqa, qymbat bilezik, shash bastyratyn altyn áshekeı, marjan tastar da bar eken. Árıne munyń bári úsh myń somnan artyq turatyn zattar. Alaıda, shyndap kelgende bular da urlanǵan zattar ǵoı. Óıtkeni ol Benýdiń dúnıesi emes. Aıta berseń, tipti bul chemodannyń osy úıde turýynyń, ózi oǵan qaterli emes pe?

Ol jalǵyz sát aıaldamady, Benýdiń ákesine jazǵan hat pen qol chemodandy aldy da, júgirip bólmeden shyqty.

− Balam, qaıda barasyń? − dep surady sheshesi.

− Odhorlaldyń úıine.

Kempir endi ǵana ýh dep dem alǵandaı boldy. Qara tastaı ústinen basqan áldebir qorqynyshtan qutylyp shyqqandaı. Ol endi Benýdiń ákesiniń úılenýi jaıyndaǵy habar balama tym aýyr tıgen ǵoı, beımaza bolǵany sol shyǵar dep oılady. Bený dese jany-quty qalmaıdy, áıteýir!

− Sen sóıtip búgin ýálaıatqa júrmeıtin boldyń ba?

− Joq, joq, apa, − dep jaýap berdi Horlal dalaǵa júgirip bara jatyp.

Odhor-babýdyń úıine áýdem jer qalǵanda tamasha bir kúı sazy qulaqqa keldi. Alaıda jaqyndaı berip, toı bolyp jatqan osy bir saltanatty úıden áldebir dúrligýshiliktiń baryn ańǵarǵandaı boldy. Esik aldyndaǵy kúzetshiler qaharlanyp alǵan. Úı qyzmetshileriniń birin de dalaǵa shyǵarmaıdy. Ár adamnyń keıpinen úreı men ábigerdiń bary seziledi. Baıqasa keshe keshke taman asa bir qymbat dúnıelikter qoldy bolypty. Kúdikke alynǵan birneshe qyzmetshilerdi polısıaǵa ustap berýdi oılastyryp jatyr eken. Horlal ekinshi qabattyń balkonyna kóterildi. Odhor-babý jyndy adamsha qutyrynyp otyr. Rotıkanto daǵdysynsha temekisin burqyratady.

− Sizben ońasha sóılesetin sózim bar edi, − dedi Horlal

Odhor-babý ashýlana jaýap berdi:

− Senimen ońashalanyp jatar ýaqytym joq, aıtaryńdy osy arada-aq aıt.

Ol tegi Horlaldy qaryzǵa aqsha suraı keldi dese kerek.

− Egerde babý qysylatyn bolsa, men shyǵa turaıyn, − dedi Rotıkanto.

− Otyr, eshqaıda ketpeısiń, − dep Odhorlal tiksine sóıledi.

− Keshe keshke taman Bený bizdiń úıge myna bir sakvoıajdy qaldyryp ketti.

− Onda ne bar?

Horlal sakvoıajdy ashty da Odhor-babýǵa usyndy.

− Á, á... ustazy men shákirti birlesip jaqsy sharýany oılaǵan eken! Urlanǵan nárseni satatyn bolsa, ustalatynyn bilgen, sol sebepti qaıtaryp otyr. Adaldyq úshin súıinshi alamyn dep oılaıdy ǵoı!

Horlal Odhorlalǵa Benýdyń hatyn usyndy. Ol hatty oqyp otyryp, bir qyzaryp, bir surlandy.

− Al jaqsy, men polısıaǵa habarlaımyn. Emshek taby keppegen jas balany sen ǵoı azǵyryp Anglıaǵa jiberip júrgen. Múmkin bir bes júz rýpıa bergen shyǵarsyń da, úsh myń rýpıa aldym dep qolhat jazýǵa májbúr etken bolarsyń. Men bul qaryzdy ótemeımin.

− Men oǵan qaryz bergen joqpyn

− Al onda myna aqshany qaıdan aldy? Sandyǵyńdy buzyp urlap alyp pa?

Horlal úndemedi. Rotıkanto qamqorshysyna qarap kózin qysty da:

− Budan surańyzshy, úsh myńdy bylaı qoıaıyn, sol bes júz rýpıanyń ózin óz kózimen kórdi me eken osy mundar? Surańyzshy.

Qalaı dese de bul urlyqtyń tórkini kórinip qaldy.

Alaıda Benýdyń Anglıaǵa ketken habaryn estigende bul úıde qaıtadan bir sumdyq ábigershilik týyp ketti. Sonyń barlyǵyna aıypty Horlal boldy da shyqty.

Ol esinen tanǵan adamsha taǵy da meń-zeń boldy. Oıdan da, úreıden de ada áljýaz bir halge tústi. Tipti osy oqıǵanyń arty nege aparyp soǵaryna da úńilgisi kelmedi.

Úıine jaqyndaı berip, ol esik aldynda turǵan kúımeni kórdi. Kenet bir úmit shyraǵy jalt etti. Bený qaıtyp oralǵan! Árıne Bený! Óz háliniń múshkil ekenin ol qaıtse de moıyndaǵysy kelmedi.

Horlal kúımege júgirip keldi de, óz keńsesindegi saqypty kórdi. Saqyp kúımeden shyqty da, Horlaldy qolynan ustap úıge endi.

− Sen búgin ýálaıatqa nege ketpeı qaldyń? − Ertemen kelgen kúzetshi Horlaldan jarytyp eshteńe estı almaǵan soń, bastyqqa baryp aıtqan eken, ol bilip kel dep óziniń kómekshisin jiberipti.

− Úsh myń rýpıa aqsham jetpeıdi.

− Ony qaıda jiberdiń?

Horlal úndemedi.

− Káne kóreıikshi aqshanyń qaıda jatatynyn. Saqyp qaıta sanady, úı ishin aınala qarady. Ananyń shydamy taýsylǵan edi, bólmesinen shyqty da tynyshsyzdana suraı berdi.

− Horlal, Horlal, ne sumdyq boldy bul?

− Apa, aqsha urlandy.

Qalaı urlanady? Kim urlaıdy?

− Dabystama, apa.

− Búgin túnde kim bolyp edi? − dep surady saqyp.

− Men esikti japtym da, baryp uıyqtadym, basqa tiri pende bolǵan joq.

Saqyp aqshany ózine aldy da, Horlalǵa:

− Jaraıdy, olaı bolsa bastyqqa baraıyq, − dedi. Balasynyń saqyppen ketip bara jatqanyn kórip, ana Horlaldyń aldynan shyqty:

− Saqyp, balamdy qaıda aparmaqsyń! Men muny aýzymdaǵyny jyryp berip asyraǵan edim. Bireýdiń ala jibin attamaıdy meniń balam.

Saqyp bengal tilin bilmeıtin edi, sol sebepti:

− Jaraıdy, jaraıdy, − deı berdi.

− Qapalanbaı-aq qoı, apa, meńgerýshige baramyn da tez qaıtyp kelemin.

− Sen orazańdy da ashqan joqsyń ǵoı, − dep qarıa mazasyzdana berdi.

Horlal jaýap qatpady, saqyppen kúımege baryp mindi de tartyp otyrdy.

Ana kúre tamyry qıylǵandaı, edenge qulap tústi. Úlken saqyp Horlalǵa:

− Al káne, qalaı boldy, shynyńdy aıt? − dedi.

− Men aqsha alǵanym joq.

− Ras, óziń aldyń dep men kúdiktenbeımin, Biraq sen aqshany kimniń alǵanyn bilesiń.

Horlal basyn tómen saldy, úndemedi.

− Al qalaı oılaısyń, aqshany kim alýǵa tıisti?

− Kimniń alǵanyna ózim de qaıranmyn.

− Tyńda, Horlal, men saǵan sengen edim, sol sebepti eshqandaı amanat almaı-aq osy jumysty tapsyrdym, keńsede buǵan qarsy shyǵýshylar da boldy. Úsh myń degen ne, kóp aqsha emes. Biraq sen meni qatty uıatqa qaldyraıyn dep tursyń. Men saǵan tutasymen bir kún beremin. Ne isteseń ol iste, jınap ákep aqshany ornyna sal Sodan keıin óziń de eshteńe bolmaǵandaı-aq baıaǵysha jumysyńdy isteı beretin bolasyń.

Úlken saqyp túregeldi. Erteńgi saǵat on birdi soqty. Horlal ıini túsip keńseden shyqty, al shoq-shoqtap aıyzy qanǵan klerkter Horlaldyń bul súringenin or saqqa júgirtip áńgimeleı bastady.

"Endi ne isteýim kerek?" − dep oılady Horlal Bul istiń nemen tynaryn ol bile almady, tipti soǵan aıqyn oı júgirter de shamasy joq. Kóshelerdi kezip maqsat-oısyz bet aldy júre berdi.

Myńdaǵan adamdarǵa baspana bolǵan úlken qala Kalkýtta Horlalǵa bir tuzaq sıaqtandy, qalaı etse de bosatar emes. Bar qaýym bitken, bar adam ataýly da myna eshkimge zıan, qıanaty joq kishkene Horlaldy myqtap ustap alǵan, ne qylǵan kúnde de aıyrylatyn túri joq sekildi.

Jurttyń bári de beıtanys, tipti otan qastandyq oılaǵan da eshkim joq, sonda da barshasy da dushpan sıaqty.

Al tirshilik shirkin baıaǵysha ótip jatyr. Árli-berli ótkender Horlaldy qaǵyp ótedi. Kóshede klerkter móldek staqandarǵa quıyp sý ishedi, buǵan kóńil aýdarǵan pende joq. Mine ánebir erikken bireý atashtyń túbine kelip otyrdy. Basyn qolymen ustap, oramǵa jaıbaraqat kóz salady.

Kalıghatty betke alyp, bir top úndi qyzy mingen kúıme zymyrap ótti. Áldebir Chaprası Horlalǵa kelip bir meken-jaı oqyp berýin ótindi, Horlal men bylaıǵy jurttyń arasynda aıyrma barlyǵyn qasaqana baıqamaǵan sıaqty. Chaprasıǵa ol jón siltep jiberdi.

Mekemeler men keńselerde jumys aıaqtaldy. Qıan-qıly kúımeler adamdardy úılerine tası basady. Aýzy-murnynan shyqqan tramvaılardaǵy klerkter de kóshedegi teatr jarnamalaryna kóz salyp úılerine ketip barady.

Jumys, qol bos ýaqyt, asyǵyp úıge barý − osy bir uǵymdardyń báriniń de endi Horlal úshin túk maǵynasy bolmaı qaldy. Tóńirekteginiń bári de − úıler, mekemeler, shýly kóshe qozǵalysy − bári de Horlalǵa birese qatygez shyndyq, birese áldebir kómeski kórgen tús sıaqty bolyp ketedi. Tamaq ta ishpedi, bir sátke tize búgip dem de alǵan joq. Osy bir alasapyran zilzala kúnniń qalaı ótkeni de jadynda emes.

Gaz shamdary jandy. Jemtikti qaraýyldaǵan ibilisterge uqsap, óńmenińnen ótetin júzdegen ótkir kóz tún qarańǵylyǵyna suǵyndy.

Horlal ýaqyttyń qalaı ótip jatqanyn baıqamady. Basy zeńip, shekesi synyp barady, denesi kúıip-janady, aıaǵyn basýǵa murshasy joq. Birde ony bezildep aýyrǵan júregi azaptasa, birde qajyp-sharshaǵandyq pen shyǵarǵa jol tappaı toryqqan kóńildiń qasireti bıledi. Horlaldyń tula boıy, aqyl-oıy sýyna bergendeı. Tek bir aýyq anasy tana jalt etip oıyna oralady. Baıtaq Kalkýttada sol anasynan basqa kezergen ernin qybyrlatyp esine alar tiri pende joq. Ol, jurttyń bári qalyń uıqyǵa ketip, ózin qorǵaıtyn esh pende qalmaǵan túnniń meńireý shaǵynda anasyna kelip, tizesine basyn qoıyp uıyqtap ketsem dep ańsady. Sonda tipti ol máńgi-baqı oıanbaı-aq qoısynshy.

Alaıda úıge oralýǵa bolmaıtyn edi, − ol anamdy polıseıler tildep jatqan ústinen shyǵam ba dep qoryqty.

Sharshaǵan Horlaldyń júrýge shamasy kelmeı, qulap bara jatty, sol sátte qasynan óte bergen jaldamaly kúımege kózi tústi.

− Qaıda baratyn edińiz, myrza? − dep surady arbakesh.

− Qaıda aparsańyz da báribir, jaı bir taza aýa jutyp, dem alaıyn dep edim. Maıdan oramyndaǵy kóshelermen júrseń de bolady. Arbakesh myna bir ápendi adamǵa kúdiktene qarap ilgeri kete bermek edi. Biraq Horlal aldyn ala bir rýpıa usynǵan soń, Maıdandy aınalyp júre bastady. Talyp sharshaǵan Horlal kúıip-janyp bara jatqan basyn kúıme terezesiniń jaqtaýyna saldy da kózin jumdy.

Aýyrǵany azdap tarqaıyn dedi. Qyzýy da basyla bastady. Kóńilin tuńǵıyq bir raqat sezimi, máńgi-baqılyq tynyshtyq pen azap-qasiretten adalyq sezimi basty. Arylmas qaıǵy, jol taýyp shyǵa almas shytyrman dep túsingeni qandaı adasqandyq deseńshi. Ol endi ańǵardy, bul bir qorqynyshtan týǵan nárse eken, al shyǵarǵa jol joq, qutylýǵa bolmaıdy degen oı tipti óreskel qate eken.

Onyń janyna tyrnaǵyn qadaǵan temir sheńgel bosap júre berdi. Aspannyń qıan-shalǵaı tórinen sheksiz bir erkindik pen keń dúnıeniń, baqyttyń samal lebi kelip soqqandaı boldy Horlalǵa. Eshbir hannyń da, eshbir patshanyń da ámiri júrmeıtin edi otan. Endi Horlaldy qaıǵy-qasirettiń, qorlyq pen ádiletsizdiktiń torynda eshkim de ustap tura almaıdy.

Ózin-ózi tumshalaǵan qorqynysh-úreı búǵaýynyń talqany shyqty. Sol sátte Horlal ulan-ǵaıyr bul dúnıede óz anasynyń barlyǵyn sezindi. Kóshede de, úıde de, barlyq jerde de anasy bar, oǵan esh pende kóldeneń kele almaıdy.

Aspan da, jel de, tipti búkil álem bitken sol óz anasy sıaqty jyp-jyly bolyp bara jatty.

Sol bir ystyq dúnıede azap, qaıǵy-muqtajdyqtyń qarasy óshti, tipti tirlik degen uǵymnyń ózi de joıyldy. Ystyq jas shymyrlap tógilmeıtin boldy. Tún-túnek te, nur-sáýle de joq, tek máńgi-baqılyq qana qaldy.

Hram saǵaty túngi saǵat birdi pásh etti. Maıdannyń qarańǵy kóshelerin kezip aınala berý arbakeshti de jalyqtyryp jiberdi.

− Babý attar boldyraıyn dedi, aıt, qaıda aparaıyn?

Tym-tyrys. Arbakesh qozdadan sekirip tústi de, Horlaldy stıleı bastady. Selkeý dybys shyǵarǵan ol joq. Záresi ushqan arbakesh keýdesine qol saldy, Horlaldyń denesinen jan ketip qalǵan eken.

Sóıtip arbakesh óz saýalyna jaýap ala almady, ol endi qalaı qaraı júrmek?

---