Úı janýarlarynyń paıdasy men zıany. Mysyq tuqymdastary týraly málimet
Aqtóbe oblysy, Baıǵanın aýdany,
Qarabulaq orta mektebi bıologıa pániniń muǵalimi:
Ermýkanova Anar
Synyptan tys shara
Taqyryby: Úı janýarlarynyń paıdasy men zıany. Mysyq tuqymdastary týraly málimet
Maqsaty: Oqýshylarǵa úı janýarlarynyń biri mysyqtyń keıbir emdik qasıetteri, adamǵa juǵatyn aýrýlar jáne aýrýdyń aldyn alý sharalary týraly oıyn oınata otyryp túsinik qalyptastyrý.
Kútiletin nátıje: Mysyqtar týraly óz betterinshe maǵlumattar jınaqtap, paıdasy men zıanyn biledi. Saqtaný sharalaryn eske saqtaıdy.
Jospary:
İ bólim Tanystyrý
İİ bólim Nanym – senimder
İİİ bólim Bizden - suraq, sizden - jaýap
İV bólim Óz mysyǵyńdy tap
V bólim Siz bilesiz be? aıdary
Vİ bólim Kedergiden ótý.
Vİİ bólim Qorytyndy.
Saıys barysy:
Uıymdastyrý.
Mektep dálizin bezendirý
Saıyskerlerdi bir partaǵa mysyǵymen turǵyzý.
Kirispe sóz.
Qurmetti ustazdar, oqýshylar, ata – analar búgingi «úı janýarlarynyń paıdasy men zıany» taqyrybynda ótkeli otyrǵan saıysymyzǵa qosh kelipsizder. Jalpy úı janýary sóziniń maǵynasyna toqtalyp ketetin bolsam «domestıkasıa» – janýarlardyń qolǵa úıretilgen túrleri dep atalady. Múıizdi iri qara, túıe, jylqy, esek, qoı – eshki, ıt, shoshqa, mysyq, úı qoıany, teńiz tyshqany; qustardan taýyq, úırek, qaz, kúrketaýyq, kepter, toǵandarda ósiriletin balyqtar úı janýarlaryna jatady. Úı janýarlaryn qolǵa úıretý alǵashqy adamdar mekenderin qazyp zertteý nátıjesinde, budan 15 – 10 mln jyl buryn bastalǵan. Ańshylyq tásil jetilgen saıyn jabaıy, taǵy janýarlar sany azaıyp, adam balasynyń kúndelikti turmys qajetin qanaǵattandyrý úshin úı janýarlary qolǵa úıretile bastady. Osy kezdegi mal tuqymdary óziniń jabaıy ata teginen edáýir iri, etti, aıaqtary qysqa, turqynda da ózgerister qalyptasty. Sonymen qatar úı janýarlarynyń júıke júıesinde de ózgerister paıda boldy. Mysaly, qoldaǵy mal mıynyń kólemi kishireıip, salmaǵy azaıǵan, kórý, estý, ıis sezý ortalyqtarynyń qyzmeti tómendegen. Osyndaı qolǵa úıretilgen janýarlarymyzdyń biri adamnyń súıkimdi janýary mysyq bolsa, endi biri aıyrylmas dosyna aınala biletin, ata babamyz jeti qazynanyń birine jatqyzǵan ıt.
Alǵashqy ótkizgeli otyrǵan saıysymyz mysyq týraly. Endeshe bastaımyz.
Aldymen saıysqa kelip turǵan 6 – 8 synyp oqýshylary ózderin jáne mysyqtaryn tanystyryp ótse.
İİ. Bólim. Qazaq halqynyń kóshpeli ómir salty san ǵasyrlar boıy tabıǵatpen etene tanysýyna múmkindik berdi. Osynyń nátıjesinde jabaıy janýarlardyń tirshilik tynysyn, olardyń bir – birinen aıyrmashylyǵyn, meken ornyn, paıdasy men zıanyn ajyrata bildi. Olardyń atalyq, analyq jáne urpaqtaryn jeke ataýmen atap, árqaısysyna erekshe mán bergen. Keıbir janýarlardy qasıetti dep sanaǵan, ne kıesi urady dep eseptegen. Sol sekildi mysyqqa baılanysty yrym – tyıym sózder sol ata – babamyzdan qazirge jetken sózder bar. Sol kezde astarlap aıtylǵan sóz qazir ǵylymda dálelmen keltirilip jatyr. Olaı bolsa osy mysyqqa baılanysty oqýshylar qandaı yrym – tyıymdar biledi eken?
1 – qatysýshy: Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, keıbir jerlerdiń adamǵa jaǵymdy jáne jaǵymsyz áser etetin qasıetteri bolady eken. Mundaı jerlerdi ajyratý úshin ata - babalarymyzdyń salt - dástúrlerine úńilgen jón. Qarıalardyń aıtýynsha, ondaı oryndy mysyq jaqsy kóredi eken, al ıt eshqashan jaman jerge jatpaıtyn kórinedi. Óıtkeni mysyqtyń boıynda jaman energıany sezetin «antena» bar. Ol mundaı jaǵymsyz energıalardy ádeıi izdep, boıyna jınaıdy. Sonymen qatar kúndelikti ómirde jańa qonysqa jaıǵasar aldynda mysyqty úı ishine birinshi jiberýi, osy jaǵymsyz energıany óz boıyna jınaýy úshin eken.
2 - qatysýshy: Halyq boljamshylary mysyqqa baılanysty aýa – raıyn boljaǵan. Mysyq bosaǵany nemese aǵash tireýdi tyrnalap mazalansa, aýa - raıy qatty buzylady, jel turady nemese boran bolady. Mundaıda úı ıeleri «boran shaqyryp tur» dep mysyqty zábirlep, urysyp jatady. Bul durys emes, ol boran shaqyryp turǵan joq, kún raıynyń buzylatynyn habarlap turǵany. Mysyq kerilip uıqyǵa berilse she? onda uzaq ýaqyt boıy aýa raıy qolaıly bolady dep ata - babamyz boljam jasaǵan eken.
3 – qatysýshy: Úlkenderden keıde estıtin meni qyzyqtyrǵan bir uǵym «mysyqtileý» degen sóz bolatyn. Mysyq «osy úıde bala bolmasa, úı ıeleriniń jalǵyz aldanyshy men bolsam» dep tileıdi» deıtin áńgimeler kezdesedi. Keıde yrymdap, mysyqqa tamaq bergende «o dúnıede «ıem eshteńe bergen joq» deme» degen maǵynada mańdaıynan shertetini bar. Qazaq mysyqty jek kórmeýi tıis edi ǵoı. Óıtkeni, «mysyqty paıǵambarymyz da jaqsy kóripti» degen áńgimeler bar. Tipti, «paıǵambarymyz shapanynyń eteginde mysyq uıyqtap jatqanda, ony turǵyzbaı, shapanyn sheship ketipti» deıtin ápsanalar da kezdesedi. Osy sózdiń astaryn bilý úshin ǵalamtor jelisin aqtaryp qaradym sonda tapqanym. Osynaý bir haıýanǵa qatysty qazaqtyń tanymynda bólek uǵymdar bar. Ol, mysyqtan juǵatyn toksoplazmoz aýrýy áıelderdiń júkti kezinde jatyrdaǵy náresteniń ósip - ónýine orasan zor nuqsan keltiretin kórinedi. Ony orystar «koshachyı bolezn» deıdi eken. Bul parazıttik aýrýdy 1908 jyly fransýz ǵalymdary ashypty. Fransýz ǵalymdary Nıkola men Manso Týnıste, Splendor Brazılıada álgi parazıtti zerttegen eken. Keıin, 1923 jyly cheh ǵalymy Iank bul parazıttiń áıel jatyryndaǵy náresteniń patologıalyq aýrýlarǵa ushyratatynyn, tipti sábıdiń óli týýyna sebepshi bolatyndyǵyn anyqtapty. Biletinder parazıt kóbine mysyqtan juǵatynyn aıtady. Qazaqtyń júkti áıelderge mysyqty jolatpaıtyn yrym - tyıymdary osydan eken. Toksokara, toksoaskarıd degen aýrýlardyń da mysyqtan, ıtten juǵady.
Zertteýshiler Almaty qalasyndaǵy aqyl - esi kem balalardyń ınternat úıinde zertteý júrgizgende, balalardyń 23 paıyzy toksoplazmoz aýrýymen syrqattanatynyn anyqtapty. Shamasy, mysyqtan juǵatyn bul dert sábılerdiń aqyl - esiniń kem bolyp týýyna da áser etken bolsa kerek. Bul derekterdiń barlyǵy, qazaqtyń «mysyqtileýli» degen sóziniń astarynda úlken mán jatqandyǵyn kórsetedi.
4 – suraq
Munyń túp - tamyry keltterdiń tarıhynda jatyr. Olardyń qara mysyqtary jylan ataýlysynan qoryqpaıtyn bolǵan. Aýlaǵan oljalary tiri bolsa da, úılerine ákeledi eken. Al úıge ákelingen jylandy baqyttyń nyshany dep aıtý qıynǵa soǵady. Osy ańyzdar elden elge taralyp, qara mysyq jolyńyzdy soldan ońǵa qaraı kesip ótse nemese jol boıynda toqtap otyryp alsa baqytsyzdyq bolatyndyǵy degen senim taralǵan. Al basqa tústileri tek jaqsylyq ákeledi eken. Joldan ótip bara jatyp jolymyzdy qara mysyq kesip ótse, aıaldap tas laqtyryp, ózge bireýdiń ótip ketýin kútip turatyn ádet osy kúnderi bar. Mundaıda mysyqtar baqyt pen baq nemese baqytsyzdyq alyp keledi degen senim talaı jyldardan beri jalǵasyp keledi. Ony dálirek anyqtaý úshin egıpettikterdiń b. z. d. IV ǵasyryna shegineıik.
«Qara mysyq aldyndy kesip júgirip ótse, jolyń bolmaıdy» degen yrym bar. Alaıda, bul qara mysyqtyń kesiri tıedi degen sóz emes. Qaıta kerisinshe, mysyq joldy kesip ketý arqyly sizge belgili bir qaýip - qater tóngenin sezdiredi, sóıtip, teris nárseden arashalap qalǵysy keledi. Sondyqtan qara mysyqty unatpaıtyn adamdarǵa qulaqqaǵys: qara tústi mysyqtyń ózge tústi mysyqtarǵa qaraǵanda tylsymǵa qarsy qorǵanysh qabileti álde qaıda myqty, ári ol teris energıanyń túgin qaldyrmaı jutyp alatyn kórinedi. Keıbir ekstrasensterdiń úılerinde qara mysyqty ustaıtyny da sol. Ol kóz tıý men bále - jaladan qorǵap, úıdi alastap beredi.
5. Mysyqtyń qarǵysy
Jalǵyz mysyqtyń qarǵysy qyryq kisige júk bolady aqyn jazýshylardyń áńgimesinde kezdesedi. Onyń ústine, mysyqty óltirýge bolmaıdy degen de bar ǵoı. Bir ańyzda, Mekkege ketip bara jatqan keme teńizde daýylǵa ushyraıdy. Sonda top ishinen bir adam shyǵyp: «mysyq óltirgender bar ma aramyzda?» dep suraıdy. Bir jigit moıyndap, ony sol arada bári sýǵa tastap, sodan keıin ǵana daýyl basylyp, keme jerine jetken eken deıdi. Mundaǵy moral: mysyqtyń qarǵysy qatty bolady.
Al men basqasha estigem. Dáýit paıǵambar namaz oqyp otyrǵanda bir jylan shaǵaıyn dep jaqyndap, sol jylandy mysyq óltiripti. Sodan Dáýit paıǵambar «jaýyrynyń jerge tımesin» dep bata beripti. NE bolsa da, apam kóp aıtyp otyratyn: «mysyq paıǵambardan bata alǵan janýar» dep.
Birde úlken kisilerden estigem: Nuq paıǵambar kemesiniń túbin tyshqan tesken eken, sol kezde tyshqan ustap alyp mysyq jep qoıypty deıdi.
Muǵalim sózi:
Al siz mundaı yrymǵa senesiz be? Mysyq ıt tárizdi óz ıesine adal serik bola almaıdy. Óıtkeni mysyqtyń o bastaǵy jaratylysy múlde bólek, ol basqa maqsat úshin jaratylǵan. Buryndary adam mysyqty tyshqan aýlaý úshin asyrady. Alaıda, shyn máninde, mysyqtyń jer betindegi negizgi qyzmeti tyshqan aýlaý da emes. Onyń negizgi mısıasy – ózi turatyn úıdi alastaý, ondaǵy tynyshtyq pen úılesimdilikti saqtaý. Keıde mysyq óziniń sıqyrly qyzmetin qajet etetin úıdi ózi izdep taýyp alady degen sóz bar. Ondaı jaǵdaıda úı ıesi mysyqty qýmaı, ony panalatyp, «sıqyryn» iske asyrýǵa múmkindik berý kerek eken.
İİİ. Bizden - suraq, sizden - jaýap
1. Mysyq tárizdi etpen qorektenetin sútqorektilerdi qalaı ataıdy? (jyrtqyshtar)
2. Halyqaralyq janýarlar kúni? (4 qazan)
3. Eń aýyr mysyq? salmaǵy 9 kg jetedi (regdoll)
4. Mysyqtar jylyna neshe ret balalaıdy?
5. Mysyq tuqymdas barystyń adamǵa zalaly bar ma? (mysyqsha mıaýlap, qatty ún shyǵara, qulaqtaryn jymqyra yryldaǵany bolmasa, zalaly joq)
6. Máýlen, soqyr, marǵaý qandaı mysyq ataýlary? (Máýlen – urǵashy mysyq Soqyr – mysyqtyń áli kózin ashpaǵan balasy Marǵaý – mysyqtyń eseıgen balasy)
İV bólim. Óz mysyǵyńdy tap. Oqýshylar mysyqtaryn qanshalyqty jaqsy biletindigin, olardyń daýsyn tanı alýyn bilý úshin meniń kómekshilerim qorapqa salynǵan mysyqtardy ákeledi ortaǵa. Dál tapqan oqýshylardyń baǵasyn ádilqazy músheleri joǵary baǵalaıdy.
V. Siz bilesiz be?
Bizdiń babalarymyz qazirgideı asa qýatty mıkroskoptar joq kezde, parazıtologıa ǵylymynyń zaty túgili, aty qalyptaspaǵan kezde kádimgi mysyqtyń júkti áıelderdiń, tipti adamnyń densaýlyǵyna keri áser etetindigin bilgen eken - aý. Bálkim, babalar mysyqtaǵy parazıtterdi bilmegen shyǵar, biraq keıbir aýrýlarǵa mysyqtyń da qatysy bar ekendigin anyqtaǵan bolar. Bizdiń halyqtyń júkti áıelderge mysyqty jolatpaı, mysyqtyń mańdaıynan shertip baryp tamaq beretini, «mysyqtyń tileýi jaman» dep yrymdaıtyny bálkim sodan shyǵar.
Oqýshylarǵa úı tapsyrmasy retinde berilgen býkletti qorǵaý. Siz bilesiz be? aıdary
6 synyp oqýshysy «Mysyq tuqymdastary» týraly býklet
7 synyp oqýshysy «Mysyqtyń paıdasy» týraly býklet
8 synyp oqýshysy «Mysyqtan juǵatyn aýrýlar» taqyrybynda býklet qorǵaıdy.
Vİ. Kedergiden ótý. Kóktemniń alǵashqy kúni 1 Naýryz dástúrge aınalǵan halyqaralyq mysyqtar kúni. Bir qyzyǵy, kóptegen halyqtar osy adamǵa jaqyn úı janýarynyń biri mysyqtar kúnin merekeleýdi ulttyq merekege aınaldyrǵan.
Vİİ bólim Qorytyndy. Felınologtardyń aıtýynsha mysyqtar óte aqyldy janýarlar. Sondyqtan da ol janýar ózine qurmetpen qaraýdy talap etedi, ol buıryqty unatpaıdy, onyń ornyna sıpalap maqtaǵandy jaqsy kóredi. Árıne mysyqtar týraly kóp aıtýǵa bolady.
Tolyq nusqasyn júkteý
Qarabulaq orta mektebi bıologıa pániniń muǵalimi:
Ermýkanova Anar
Synyptan tys shara
Taqyryby: Úı janýarlarynyń paıdasy men zıany. Mysyq tuqymdastary týraly málimet
Maqsaty: Oqýshylarǵa úı janýarlarynyń biri mysyqtyń keıbir emdik qasıetteri, adamǵa juǵatyn aýrýlar jáne aýrýdyń aldyn alý sharalary týraly oıyn oınata otyryp túsinik qalyptastyrý.
Kútiletin nátıje: Mysyqtar týraly óz betterinshe maǵlumattar jınaqtap, paıdasy men zıanyn biledi. Saqtaný sharalaryn eske saqtaıdy.
Jospary:
İ bólim Tanystyrý
İİ bólim Nanym – senimder
İİİ bólim Bizden - suraq, sizden - jaýap
İV bólim Óz mysyǵyńdy tap
V bólim Siz bilesiz be? aıdary
Vİ bólim Kedergiden ótý.
Vİİ bólim Qorytyndy.
Saıys barysy:
Uıymdastyrý.
Mektep dálizin bezendirý
Saıyskerlerdi bir partaǵa mysyǵymen turǵyzý.
Kirispe sóz.
Qurmetti ustazdar, oqýshylar, ata – analar búgingi «úı janýarlarynyń paıdasy men zıany» taqyrybynda ótkeli otyrǵan saıysymyzǵa qosh kelipsizder. Jalpy úı janýary sóziniń maǵynasyna toqtalyp ketetin bolsam «domestıkasıa» – janýarlardyń qolǵa úıretilgen túrleri dep atalady. Múıizdi iri qara, túıe, jylqy, esek, qoı – eshki, ıt, shoshqa, mysyq, úı qoıany, teńiz tyshqany; qustardan taýyq, úırek, qaz, kúrketaýyq, kepter, toǵandarda ósiriletin balyqtar úı janýarlaryna jatady. Úı janýarlaryn qolǵa úıretý alǵashqy adamdar mekenderin qazyp zertteý nátıjesinde, budan 15 – 10 mln jyl buryn bastalǵan. Ańshylyq tásil jetilgen saıyn jabaıy, taǵy janýarlar sany azaıyp, adam balasynyń kúndelikti turmys qajetin qanaǵattandyrý úshin úı janýarlary qolǵa úıretile bastady. Osy kezdegi mal tuqymdary óziniń jabaıy ata teginen edáýir iri, etti, aıaqtary qysqa, turqynda da ózgerister qalyptasty. Sonymen qatar úı janýarlarynyń júıke júıesinde de ózgerister paıda boldy. Mysaly, qoldaǵy mal mıynyń kólemi kishireıip, salmaǵy azaıǵan, kórý, estý, ıis sezý ortalyqtarynyń qyzmeti tómendegen. Osyndaı qolǵa úıretilgen janýarlarymyzdyń biri adamnyń súıkimdi janýary mysyq bolsa, endi biri aıyrylmas dosyna aınala biletin, ata babamyz jeti qazynanyń birine jatqyzǵan ıt.
Alǵashqy ótkizgeli otyrǵan saıysymyz mysyq týraly. Endeshe bastaımyz.
Aldymen saıysqa kelip turǵan 6 – 8 synyp oqýshylary ózderin jáne mysyqtaryn tanystyryp ótse.
İİ. Bólim. Qazaq halqynyń kóshpeli ómir salty san ǵasyrlar boıy tabıǵatpen etene tanysýyna múmkindik berdi. Osynyń nátıjesinde jabaıy janýarlardyń tirshilik tynysyn, olardyń bir – birinen aıyrmashylyǵyn, meken ornyn, paıdasy men zıanyn ajyrata bildi. Olardyń atalyq, analyq jáne urpaqtaryn jeke ataýmen atap, árqaısysyna erekshe mán bergen. Keıbir janýarlardy qasıetti dep sanaǵan, ne kıesi urady dep eseptegen. Sol sekildi mysyqqa baılanysty yrym – tyıym sózder sol ata – babamyzdan qazirge jetken sózder bar. Sol kezde astarlap aıtylǵan sóz qazir ǵylymda dálelmen keltirilip jatyr. Olaı bolsa osy mysyqqa baılanysty oqýshylar qandaı yrym – tyıymdar biledi eken?
1 – qatysýshy: Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, keıbir jerlerdiń adamǵa jaǵymdy jáne jaǵymsyz áser etetin qasıetteri bolady eken. Mundaı jerlerdi ajyratý úshin ata - babalarymyzdyń salt - dástúrlerine úńilgen jón. Qarıalardyń aıtýynsha, ondaı oryndy mysyq jaqsy kóredi eken, al ıt eshqashan jaman jerge jatpaıtyn kórinedi. Óıtkeni mysyqtyń boıynda jaman energıany sezetin «antena» bar. Ol mundaı jaǵymsyz energıalardy ádeıi izdep, boıyna jınaıdy. Sonymen qatar kúndelikti ómirde jańa qonysqa jaıǵasar aldynda mysyqty úı ishine birinshi jiberýi, osy jaǵymsyz energıany óz boıyna jınaýy úshin eken.
2 - qatysýshy: Halyq boljamshylary mysyqqa baılanysty aýa – raıyn boljaǵan. Mysyq bosaǵany nemese aǵash tireýdi tyrnalap mazalansa, aýa - raıy qatty buzylady, jel turady nemese boran bolady. Mundaıda úı ıeleri «boran shaqyryp tur» dep mysyqty zábirlep, urysyp jatady. Bul durys emes, ol boran shaqyryp turǵan joq, kún raıynyń buzylatynyn habarlap turǵany. Mysyq kerilip uıqyǵa berilse she? onda uzaq ýaqyt boıy aýa raıy qolaıly bolady dep ata - babamyz boljam jasaǵan eken.
3 – qatysýshy: Úlkenderden keıde estıtin meni qyzyqtyrǵan bir uǵym «mysyqtileý» degen sóz bolatyn. Mysyq «osy úıde bala bolmasa, úı ıeleriniń jalǵyz aldanyshy men bolsam» dep tileıdi» deıtin áńgimeler kezdesedi. Keıde yrymdap, mysyqqa tamaq bergende «o dúnıede «ıem eshteńe bergen joq» deme» degen maǵynada mańdaıynan shertetini bar. Qazaq mysyqty jek kórmeýi tıis edi ǵoı. Óıtkeni, «mysyqty paıǵambarymyz da jaqsy kóripti» degen áńgimeler bar. Tipti, «paıǵambarymyz shapanynyń eteginde mysyq uıyqtap jatqanda, ony turǵyzbaı, shapanyn sheship ketipti» deıtin ápsanalar da kezdesedi. Osy sózdiń astaryn bilý úshin ǵalamtor jelisin aqtaryp qaradym sonda tapqanym. Osynaý bir haıýanǵa qatysty qazaqtyń tanymynda bólek uǵymdar bar. Ol, mysyqtan juǵatyn toksoplazmoz aýrýy áıelderdiń júkti kezinde jatyrdaǵy náresteniń ósip - ónýine orasan zor nuqsan keltiretin kórinedi. Ony orystar «koshachyı bolezn» deıdi eken. Bul parazıttik aýrýdy 1908 jyly fransýz ǵalymdary ashypty. Fransýz ǵalymdary Nıkola men Manso Týnıste, Splendor Brazılıada álgi parazıtti zerttegen eken. Keıin, 1923 jyly cheh ǵalymy Iank bul parazıttiń áıel jatyryndaǵy náresteniń patologıalyq aýrýlarǵa ushyratatynyn, tipti sábıdiń óli týýyna sebepshi bolatyndyǵyn anyqtapty. Biletinder parazıt kóbine mysyqtan juǵatynyn aıtady. Qazaqtyń júkti áıelderge mysyqty jolatpaıtyn yrym - tyıymdary osydan eken. Toksokara, toksoaskarıd degen aýrýlardyń da mysyqtan, ıtten juǵady.
Zertteýshiler Almaty qalasyndaǵy aqyl - esi kem balalardyń ınternat úıinde zertteý júrgizgende, balalardyń 23 paıyzy toksoplazmoz aýrýymen syrqattanatynyn anyqtapty. Shamasy, mysyqtan juǵatyn bul dert sábılerdiń aqyl - esiniń kem bolyp týýyna da áser etken bolsa kerek. Bul derekterdiń barlyǵy, qazaqtyń «mysyqtileýli» degen sóziniń astarynda úlken mán jatqandyǵyn kórsetedi.
4 – suraq
Munyń túp - tamyry keltterdiń tarıhynda jatyr. Olardyń qara mysyqtary jylan ataýlysynan qoryqpaıtyn bolǵan. Aýlaǵan oljalary tiri bolsa da, úılerine ákeledi eken. Al úıge ákelingen jylandy baqyttyń nyshany dep aıtý qıynǵa soǵady. Osy ańyzdar elden elge taralyp, qara mysyq jolyńyzdy soldan ońǵa qaraı kesip ótse nemese jol boıynda toqtap otyryp alsa baqytsyzdyq bolatyndyǵy degen senim taralǵan. Al basqa tústileri tek jaqsylyq ákeledi eken. Joldan ótip bara jatyp jolymyzdy qara mysyq kesip ótse, aıaldap tas laqtyryp, ózge bireýdiń ótip ketýin kútip turatyn ádet osy kúnderi bar. Mundaıda mysyqtar baqyt pen baq nemese baqytsyzdyq alyp keledi degen senim talaı jyldardan beri jalǵasyp keledi. Ony dálirek anyqtaý úshin egıpettikterdiń b. z. d. IV ǵasyryna shegineıik.
«Qara mysyq aldyndy kesip júgirip ótse, jolyń bolmaıdy» degen yrym bar. Alaıda, bul qara mysyqtyń kesiri tıedi degen sóz emes. Qaıta kerisinshe, mysyq joldy kesip ketý arqyly sizge belgili bir qaýip - qater tóngenin sezdiredi, sóıtip, teris nárseden arashalap qalǵysy keledi. Sondyqtan qara mysyqty unatpaıtyn adamdarǵa qulaqqaǵys: qara tústi mysyqtyń ózge tústi mysyqtarǵa qaraǵanda tylsymǵa qarsy qorǵanysh qabileti álde qaıda myqty, ári ol teris energıanyń túgin qaldyrmaı jutyp alatyn kórinedi. Keıbir ekstrasensterdiń úılerinde qara mysyqty ustaıtyny da sol. Ol kóz tıý men bále - jaladan qorǵap, úıdi alastap beredi.
5. Mysyqtyń qarǵysy
Jalǵyz mysyqtyń qarǵysy qyryq kisige júk bolady aqyn jazýshylardyń áńgimesinde kezdesedi. Onyń ústine, mysyqty óltirýge bolmaıdy degen de bar ǵoı. Bir ańyzda, Mekkege ketip bara jatqan keme teńizde daýylǵa ushyraıdy. Sonda top ishinen bir adam shyǵyp: «mysyq óltirgender bar ma aramyzda?» dep suraıdy. Bir jigit moıyndap, ony sol arada bári sýǵa tastap, sodan keıin ǵana daýyl basylyp, keme jerine jetken eken deıdi. Mundaǵy moral: mysyqtyń qarǵysy qatty bolady.
Al men basqasha estigem. Dáýit paıǵambar namaz oqyp otyrǵanda bir jylan shaǵaıyn dep jaqyndap, sol jylandy mysyq óltiripti. Sodan Dáýit paıǵambar «jaýyrynyń jerge tımesin» dep bata beripti. NE bolsa da, apam kóp aıtyp otyratyn: «mysyq paıǵambardan bata alǵan janýar» dep.
Birde úlken kisilerden estigem: Nuq paıǵambar kemesiniń túbin tyshqan tesken eken, sol kezde tyshqan ustap alyp mysyq jep qoıypty deıdi.
Muǵalim sózi:
Al siz mundaı yrymǵa senesiz be? Mysyq ıt tárizdi óz ıesine adal serik bola almaıdy. Óıtkeni mysyqtyń o bastaǵy jaratylysy múlde bólek, ol basqa maqsat úshin jaratylǵan. Buryndary adam mysyqty tyshqan aýlaý úshin asyrady. Alaıda, shyn máninde, mysyqtyń jer betindegi negizgi qyzmeti tyshqan aýlaý da emes. Onyń negizgi mısıasy – ózi turatyn úıdi alastaý, ondaǵy tynyshtyq pen úılesimdilikti saqtaý. Keıde mysyq óziniń sıqyrly qyzmetin qajet etetin úıdi ózi izdep taýyp alady degen sóz bar. Ondaı jaǵdaıda úı ıesi mysyqty qýmaı, ony panalatyp, «sıqyryn» iske asyrýǵa múmkindik berý kerek eken.
İİİ. Bizden - suraq, sizden - jaýap
1. Mysyq tárizdi etpen qorektenetin sútqorektilerdi qalaı ataıdy? (jyrtqyshtar)
2. Halyqaralyq janýarlar kúni? (4 qazan)
3. Eń aýyr mysyq? salmaǵy 9 kg jetedi (regdoll)
4. Mysyqtar jylyna neshe ret balalaıdy?
5. Mysyq tuqymdas barystyń adamǵa zalaly bar ma? (mysyqsha mıaýlap, qatty ún shyǵara, qulaqtaryn jymqyra yryldaǵany bolmasa, zalaly joq)
6. Máýlen, soqyr, marǵaý qandaı mysyq ataýlary? (Máýlen – urǵashy mysyq Soqyr – mysyqtyń áli kózin ashpaǵan balasy Marǵaý – mysyqtyń eseıgen balasy)
İV bólim. Óz mysyǵyńdy tap. Oqýshylar mysyqtaryn qanshalyqty jaqsy biletindigin, olardyń daýsyn tanı alýyn bilý úshin meniń kómekshilerim qorapqa salynǵan mysyqtardy ákeledi ortaǵa. Dál tapqan oqýshylardyń baǵasyn ádilqazy músheleri joǵary baǵalaıdy.
V. Siz bilesiz be?
Bizdiń babalarymyz qazirgideı asa qýatty mıkroskoptar joq kezde, parazıtologıa ǵylymynyń zaty túgili, aty qalyptaspaǵan kezde kádimgi mysyqtyń júkti áıelderdiń, tipti adamnyń densaýlyǵyna keri áser etetindigin bilgen eken - aý. Bálkim, babalar mysyqtaǵy parazıtterdi bilmegen shyǵar, biraq keıbir aýrýlarǵa mysyqtyń da qatysy bar ekendigin anyqtaǵan bolar. Bizdiń halyqtyń júkti áıelderge mysyqty jolatpaı, mysyqtyń mańdaıynan shertip baryp tamaq beretini, «mysyqtyń tileýi jaman» dep yrymdaıtyny bálkim sodan shyǵar.
Oqýshylarǵa úı tapsyrmasy retinde berilgen býkletti qorǵaý. Siz bilesiz be? aıdary
6 synyp oqýshysy «Mysyq tuqymdastary» týraly býklet
7 synyp oqýshysy «Mysyqtyń paıdasy» týraly býklet
8 synyp oqýshysy «Mysyqtan juǵatyn aýrýlar» taqyrybynda býklet qorǵaıdy.
Vİ. Kedergiden ótý. Kóktemniń alǵashqy kúni 1 Naýryz dástúrge aınalǵan halyqaralyq mysyqtar kúni. Bir qyzyǵy, kóptegen halyqtar osy adamǵa jaqyn úı janýarynyń biri mysyqtar kúnin merekeleýdi ulttyq merekege aınaldyrǵan.
Vİİ bólim Qorytyndy. Felınologtardyń aıtýynsha mysyqtar óte aqyldy janýarlar. Sondyqtan da ol janýar ózine qurmetpen qaraýdy talap etedi, ol buıryqty unatpaıdy, onyń ornyna sıpalap maqtaǵandy jaqsy kóredi. Árıne mysyqtar týraly kóp aıtýǵa bolady.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Derekterdi engizý, redaksıalaý jáne pishimdeý toltyrý markeri
